İÇİNDEKİ LE R
• Birinci Basamak Bakımın Tanımını
• Birinci Basamak Bakım Uygulamalarında Sosyal Hizmet Uzmanlarının Görevleri, İşlevleri ve Rolleri,
• Birinci Basamak Bakımda Çalışan Sosyal Hizmet Uzmanlarının Yeterlilikleri,
• Hasta ve Ailelerle İletişim Kurma ve Değerlendirme
• Toplumsal Düzeyde Bilgi Toplama ve Değerlendirme
• Planlama, Sözleşme Yapma ve Hasta ile Hasta Yakınlarıyla Görüşme
• Toplum Hizmetleri Gelişimi ve Sosyal Politika Değişimi
• İzleme ve Değerlendirme
HEDEFLE R • Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• Birinci basamak bakım uygulamalarının tanımını yapabilecek, ülkemizde birinci
basamak bakım uygulamalarını öğrenebilecek ve birinci basamak bakım uygulamalarında sosyal hizmet uzmanlarının görevleri, işlevleri ve rollerini görebilecek,
• Birinci basamak bakımda çalışan sosyal hizmet uzmanlarının yeterliliklerini öğrenebilecek,
• Birinci basamak bakımda çalışan sosyal hizmet uzmanlarının klinik değerlendirme süreçlerini öğrenebileceksiniz.
ÜNİTE
4
Uygulamalarında Tıbbi Sosyal Hizmet
TIBBİ SOSYAL HİZMET
GİRİŞ
Birinci basamak sağlık hizmetlerini, tüm bireylere coğrafi açıdan dengeli şekilde ulaştırabilmek, birinci basamak sağlık hizmetlerinin toplumun katılımını sağlayacak şekilde bireylerin yaşadıkları ve çalıştıkları yerlerde koruyucu, tanı koyucu, tedavi ve rehabilite edici yönleriyle sunabilmek temel hedeflerdir. Birinci basamak bakım;
insanın hayat kalitesini iyileştirmede sınırsız bir potansiyele sahip olmakla birlikte tıbbi bakım sisteminin geniş, karmaşık ve en önemli unsurlardan biridir ve son 25 beş yılda modern tıpta anahtar bir öğe olarak görülmektedir.
Sağlık hizmetlerinin sunumu, hastalık tarihiyle koşut olarak ihtiyaçlar çevresinde örgütlenmiştir. Olanakların gelişmesi, sağlıkla ilgili bilginin artması, sağlık hizmetleri sunumuna yansımış ve sanayi devrimi sonrası “basamaklı sağlık hizmetleri sunumu” sistematik olarak ortaya çıkmıştır. Yalnızca yeni teknolojilerin, ilaç tedavilerinin ya da uzmanlık alanlarının artması değil, aynı zamanda hastalığın erken tanı ve tedavisi ile psikososyal problemlerde erken müdahalenin gelişmesi sonucunda toplum sağlığında belli başlı iyileşmeler olmaktadır.
12 Eylül 1978’de, Alma Ata’da yapılan Uluslararası Temel Sağlık Hizmetleri üzerine Konferans’ta, bütün dünya hükümetlerinin, sağlık ve kalkınma konusunda çalışanların hepsinin ve bütün dünya toplumlarının, bütün insanların sağlığını korumak ve daha iyi bir duruma getirmek için acilen harekete geçmelerine ihtiyaç olduğunu belirten bir deklarasyon yayınlanmıştır. Alma Ata konferansının sağlık politikaları üzerinde derin etkileri olmuş, birinci basamak sağlık hizmetlerinin bu alanda uzmanlaşmış hekimler tarafından verilmesi gerektiği konusunda görüş birliğine varılmıştır. Dünya Sağlık Örgütünün (DSO) Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri, 2008 Dünya Sağlık Raporunda, birinci basamak sağlık hizmetlerinin genişlemekte olan rolüne ve dünyada birinci basamak sağlık hizmetlerinin desteklenmesi konusuna odaklanılmıştır. Sosyal hizmet uzmanı, bu çabalarda temel bir role sahiptir. Sosyal hizmet uzmanları; aynı zamanda Anne-Çocuk Sağlığı programlarınca desteklenen özel ve devlet kurum ve kuruluşlarında, toplum sağlığı merkezlerinde, tıbbi eğitim programlarında, bakım kurumlarında, dâhiliye ve pediatri programları ile özel tıbbi uygulamaların yapıldığı klinikler olmak üzere hastanelerde görev almaktadır.
Birleşik Amerika Sağlık ve İnsani Hizmetler Birimi (1998), sağlıktaki uyumsuzluğu gidermek, etnik ayrımcılığın önüne geçmek amacına yönelik 6 temel alan belirlemişlerdir. Bu alanlar; bebek ölümü, kanserle mücadele, kardiyovasküler rahatsızlıklar, diyabet, HIV/AIDS ve bağışıklık sistemi sorunlarını içermektedir.
Birinci basamak bakım hizmetleri, bu sağlık sorunlarını iyileştirmede hayati bir öneme sahiptir ve sosyal hizmet, bu çalışmalara önemli katkılarda bulunabilir. Bu
bakımdan birinci basamak bakım hizmetlerinde sosyal hizmet uzmanının görev, rol ve sorumluluklarını çok iyi belirlenmesi gerekmektedir.
Bu bölümde, birinci basamağın tanımını ve birinci basamak uygulamalarını, birinci basamak bakım uygulamasında sosyal hizmet uzmanlarının görevlerini, işlevlerini ve rollerini, sosyal hizmet yeterliliklerini, hasta ve ailelerle iletişim kurma ve değerlendirmeyi, toplumsal düzeyde bilgi toplama ve değerlendirmeyi, öğreneceksiniz.
Birinci Basamak Bakım
Çeşitli grup ve kuruluşlar, farklı şekillerde birinci basamak bakımı tanımlamışlardır.
Birçok tanım olmasına rağmen ortak özellikler şu şekilde sıralanır:
Hasta medikal ve psikososyal hizmetlere ihtiyaç duyduğunda öncelikle uygulamalara başvurur ve bunları sağlayanlarla iletişim kurar.
Bakım; kapsamlı, sürdürülebilir, ulaşılabilir ve mevcut/uygun olmalıdır.
Kapsamlı; tedarikçilerden alandaki biyolojik ve psikososyal problemlerin neler olduğunu belirlemeleri ve tedavi etmeleri beklenir. Sürdürülebilir;
tedarikçiler, uygun ve doğru hastane ve diğer özel hizmetleri sağlama sorumluluğunu almalıdır. Ulaşılabilir; hastalar/müracaatçılar, yaşadıkları yere yakın hizmetlere ulaşabilmelidir. Mevcut; hastalar/müracaatçılar, günün herhangi bir saatinde makul bir zaman diliminde bakımlarını alabilmelidir.
Birinci basamak sağlık bakımı kavramı tek yönlü, ancak hastane ve uygulama arasında net olmayan bir anlaşmayı içerir. Bu anlaşmaya göre uygulamalar, kayıtlı hastaların sağlığını hem koruma hem de iyileştirme sorumluluğunu üstlenecektir.
Birinci basamak bakım; teşhis edilmemiş belirti, semptom ya da sağlığa ilişkin herhangi bir kaygı durumunda bireyler için ilk iletişim kurma ve bakımı sürdürme becerisinde olan ve bunun için özel eğitim almış sağlık personeli tarafından sağlanır.
Birinci basamak bakım; çeşitli sağlık bakım uygulamaları içinde sağlığın teşviği, hastalıktan korunma, sağlıklı olma/sağlığı sürdürme, danışmanlık, hasta eğitimi, teşhis, kronik ve akut hastalıklar konularını içermektedir.
Birinci basamak bakım, sağlık bakım hizmetlerinin işbirliğiyle etkili bakım sağlamak amacıyla hastayı savunur.
Felsefi düzeyde birinci basamak bakımın bazı önemli boyutlarının anlatıldığı tanımda Schlesinger (1985), sağlık adına birinci basamak bakımı, sosyal adalet, eşitlik ve bireysel sorumluluk kavramlarının temel prensiplerine dâhil etmeye
çalışmıştır. Bu bağlamda birinci basamak bakım; yasal reformların düzenlenmesi ve bakıma ulaşılabilirliliğin arttırılmasından sağlık ve hastalık durumlarında barınma, işsizlik, eğitim vb. toplumsal sorunlara kadar değişen kavram ve faaliyetleri kapsamaktadır. Faaliyetler grubu içinde birinci basamak bakım, önleme dâhil olmak üzere sağlık eğitimi ve yaygın hastalıkların teşhisi konularına da odaklanır.
Bu durumda da hastalığın psikososyal bileşenleri, birinci basamak bakımın temel bileşenini oluşturmaktadır.
Birinci basamak bakım, çeşitli uygulamalar içinde yer alabilir. Bu açıdan sosyal hizmet çalışanlarının rolleri tartışılırsa her bir uygulama daha iyi anlaşılabilir. Birinci basamak bakım uygulamaları; resmî sağlık kuruluşları olarak resmî kurum tabiplikleri, sağlık ocağı, verem savaş dispanseri, ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezi, sağlık merkezi, SSK sağlık istasyonu ve dispanserinde özel sağlık kuruluşu olarak Ayakta Teşhis ve Tedavi Yapılan Özel Sağlık Kuruluşları Hakkında Yönetmelik kapsamında açılan özel polikliniklerde yapılabilir.
Birçok sağlık bakım programı, olumlu bir anlam içermesinden dolayı kendisini birinci basamak bakım merkezi olarak tanımlamaktadır. Ancak ne yazık ki bazıları, hastaların ihtiyacı olan sürekli bakımı sağlamada isteksiz ve yetersizdir. Akut, aralıklarla devam eden ilk bakımı sağlamalarına rağmen kayıtlı hastaların sağlık durumlarını koruma ve iyileştirme sorumluluğunu almamaktadırlar. Örneğin; eğer hasta, aile öyküsünde kalp rahatsızlığı bulunan ve kolesterolü ölçülmeyen 40 yaşın üzerinde bir erkekse; eğer hasta 60 yaşın üzerinde ve akciğer rahatsızlığı varsa ve grip aşısı olmamışsa; eğer hastayı her ziyarette farklı bir hekim görüyorsa; eğer hasta, fark edilmeyen ya da tedavi edilmeyen majör depresyon durumunda ise hasta, büyük olasılıkla birinci basamak bakım uygulamasına kayıt edilmez.
Bu açıdan arzu edileni gerçekleştirmek için birinci basamak bakım kavramını uygulamaya ve kabul etmeye hevesli hekimlere ve hastanın ihtiyaçlarını karşılayacak çok disiplinli takım çalışmalarını destekleyecek yönetime ihtiyaç vardır.
Ülkemizde Birinci Basamak Bakım Uygulamaları
Bugün ülkemiz, sağlık sisteminin birinci basamağında aile hekimliği ilkelerini uygulanır hâle getirmeye çalışmaktadır. Aile hekimliğinin ülkemizdeki gelişimi, sosyalizasyon örgütlenmesiyle oluşturulan birinci basamağın yeniden düzenlenmesini gerektirmektedir. Sağlık ocakları temelinde gerçekleştirilmiş olan birinci basamak sağlık örgütlenmesi gerçekleştirilmektedir.
1-Sağlık ocakları belli bir bölgede yaşayan belli bir nüfusa dayalı olarak kurulmuşlardır. Bu bölge tabanlı yaklaşım, hastaların seçme özgürlüğünü ortadan kaldırmaktadır. Süreklilik zorunluluğa dayalıdır ve düzenli bakım kaynağı sağlık birimidir.
2-Sağlık ocağında çalışan hekimlerin kendi hasta listeleri yoktur ve hastalar her gelişlerinde farklı hekimler tarafından görülebilmektedir. Hastanın sağlık ocağını seçme şansı olmadığı gibi ocağa gelişinde hekim seçme şansı da bulunmamaktadır.
3-Hasta kayıtlarına yönelik oldukça gelişmiş bir sistem bulunmakla birlikte,uygulamada bu kayıtların yeterince tutulamaması, tıbbi kayıtlar aracılığı ile sürekliliği sağlayamamaktadır.
4-Düzenli bakım birimi olarak ele alabileceğimiz sağlık ocaklarında, pratisyen hekimlerden ve diğer sağlık çalışanlarından oluşan birinci basamak ekipleri bulunmakla birlikte özellikle tıbbi bakım hizmetlerinin koordinasyonu oldukça zayıftır. İkinci basamak sağlık hizmetleriyle kordinasyon da yok denecek kadar azdır.
5-Sağlık güvencesi sisteminin parçalanmışlığı, halkın önemli bir bölümünün birinci basamağa girişini zorlaştırmaktadır. Toplam nüfusun neredeyse üçte birini kapsayan Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK ) güvencesindeki bireylerin ilk temas yeri ve düzenli bakım birimleri, ikinci basamak SSK hastaneleridir. Son iki yıldır bu konu iyileştirilmiş ve SSK ve Bağkur’lular, sağlık ocaklarından hizmet alır duruma gelmişlerdir.
6-Yerleşim bölgeleri esasında kurulmuş sağlık ocaklarının oluşturduğu yatay örgütlenmenin yanı sıra bölgesiz dikey örgütlenmeler varlıklarını hala sürdürmektedir. Bu durum düzenli sağlık birimindeki bakımın kapsayıcılığını azaltmaktadır.
7-Sonuç olarak birinci basamağın birbirleriyle yakından ilişkili dört temel özelliği olan ilk temas; süreklilik ve hasta merkezli yaklaşım, kapsayıcılık ve koordinasyonun sağlanmasının önünde ciddi engeller bulunmaktadır. Aile hekimliği uygulamasının temelini oluşturan klinik ortamın değerlendirilmesi ve hastayla uzun süreli kişisel ilişki kurulması, sağlık ocaklarındaki hekimlik uygulamasının en zayıf yönlerindendir. Pratisyen hekimlerin tüm bu uygulama ilkeleri konusundaki eğitimleri de yetersizdir.
Birinci Basamak Bakım Uygulamasında Sosyal Hizmet Uzmanın Rolü
Ülkemizde sağlık hizmetlerinin sosyal boyutunun geliştirilmesi ve güçlendirilmesi amacıyla Sağlık Bakanlığına bağlı yataklı sağlık kuruluşlarında sunulan sosyal hizmet uygulamalarının yeniden yapılandırılmasına ilişkin 16.02.2011 tarih ve 465 sayılı onayla çıkartılan yönerge, yataklı tedavi kuruluşlarından hizmet alan hastaların tedavi sürecini etkileyen psikososyal ve sosyoekonomik sorunlarının çözümüne yardımcı olacak usul ve esasları belirleme amacındadır. Yönerge, Sağlık Bakanlığına bağlı ikinci ve üçüncü basamak sağlık kuruluşlarını kapsamaktadır. Ancak birinci basamak sağlık kuruluşlarının sosyal hizmet uygulamaları açısından durumu belirsizdir.
Yönerge ile Bakanlığa bağlı yataklı sağlık kuruluşlarından uygulanacak sosyal hizmetlere ilişkin politikaların oluşturulması, geliştirilmesi ve etkinliğini sağlamak üzere bir bilimsel danışma kurulu kurulması öngörülmüştür. Kurul; genel müdürlük temsilcisi, üniversitelerde görev yapan akademisyenler ile eğitim ve araştırma hastanelerinin sosyal hizmet birimlerinin sorumlularından oluşmaktadır. Yönerge ile Bakanlık Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü bünyesinde Tıbbi Sosyal Hizmetler Şubesi ile Ruh Sağlığı ve Sosyal Hastalıklar Şubesi, hastanelerde ise sosyal hizmet birimi kurulması kararlaştırılmıştır. İl Sağlık Müdürlüklerinde bulunan Ruh Sağlığı ve Sosyal Hastalıklar Şube Müdürü kadrosuna atanacaklarda tercihen hekim, sosyal hizmet uzmanı veya psikolog olma şartı getirilmiştir. Program geliştirme, savunma, danışmanlık ve vaka yönetimi ihtiyacını karşılaması için daha fazla sosyal çalışmacı gerekmektedir. Yakın bir gelecekte sağlığın sosyal boyutunun geliştirilmesinde ve uygulanmasında kendini yetiştirmiş, donanımlı sosyal hizmet uzmanlarına önemli görevler düşecektir. Sosyal hizmet uzmanları, yöneticiler ve sağlık çalışanları belirli rolleri yerine getirmeden önce uygulama beklentilerini ve hastaların ihtiyaçlarını çok dikkatli analiz etmelidirler.
Uygulamadaki rollerin gerçekleştirilmesine ilişkin bazı örnekler:
İstek : Yerel düzeyde maddi açıdan desteklenen toplum sağlığı merkezinde gebe hastalara yönelik vaka yönetimi hizmetlerini sağlamak üzere ek hibe istenmektedir.
Olası yanıt: Savunuculuk ve komisyonculuk görevini üstlenmesi için sosyal hizmet uzmanı çalıştırma.
İstek: Yüksek gelir grubuna hizmet eden doktorlar, psikososyal problemleri olan bu hastalarla çalışmaya devam etmeyi istemektedir.
Olası yanıt: Öncelikli rolü konsültasyonda doktorlara yardım edecek sağlık çalışanlarını sağlamak olan yarı zamanlı sosyal hizmet uzmanı çalıştırma.
İstek: Aile sağlığı merkezine başvuran, çoğu orta gelir grubuna ait hastaların ailevi sorunlarının çözümü istenmektedir.
Olası yanıt: Öncelikli görevi kısa bir terapi sağlama ve toplumsal kaynakları kullanmaya yönlendirme olan sosyal hizmet uzmanı çalıştırma.
İstek: Üniversite hastaneleriyle bağlantılı, kâr amacı gütmeyen sağlık kuruluşu, hastalarının duygusal ve ailevi sorunlarını çözmek istemektedir. Ancak sosyal çalışmacının tam maaşını ödemeleri imkânsızdır.
Olası yanıt: Hizmetlerin bazılarına ödeme yapan hastalara fatura ve tedavi sağlayan terapist rolünde sosyal hizmet uzmanı çalıştırma. Ödemeli saatler, sosyal hizmet uzmanının serviste çalıştığı zaman kadar olmalıdır.
Birinci basamak bakım uygulamasına sosyal hizmet servisleri dâhil edilirse, sosyal hizmet uzmanları uygulamaların her biri için sağlanan hizmetleri açıkça bilmelidir.
Sosyal hizmetin birinci basamak bakıma dâhil olması durumunda; yaklaşık 1175 hastane, 4254 sağlık ocağı, 1000 ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezi, 31 aile hekimliği anabilim dalı ve çok sayıda sanayi kuruluşları bu önemli fırsattan yararlanacaktır.
Sosyal Hizmet Uzmanının Uygulama Öncelikleri
Tıbbi sosyal hizmet uzmanı; duruma, hizmet ettikleri gruba ve temel fonksiyonlara göre değişen çeşitli uygulamalarda görev alsalar da Schlesinger (1985)’in belirttiği gibi herhangi bir sağlık bakım uygulamasında sosyal hizmet uygulamalarının birtakım temel özellikleri bulunmaktadır:
Sosyal hizmet, uygulamalarda yardımcı fonksiyon olarak görülmektedir.
Hastalar sıklıkla kriz durumundadır.
Hastaneler ve bakım kurumları karmaşık yapıdadır.
Uzmanlık hizmetleri sorulduğunda tedarikçilerin çoğu ilgili uzmanlıkları geliştirmek durumundadır.
Farklı gruplara hizmet edildiğinde çalışanların çoğunun çeşitli zihinsel ve fiziksel sorunlara alışkın olması beklenir.
Tıbbi yardım ve sağlık planlama faaliyetleri toplumun sağlık sorunlarının, hastanın ya da hedef grubun makro ve mikro çevresi ile önceliklerinin bilinmesini gerektirir.
Bu yüzden birinci basamak sağlık bakımı; alanında çalışan tıbbi sosyal hizmet uzmanı kurumsal yapının ve temel uygulamaların, tekrarlayan tıbbi psikososyal ve sosyal sorunların, toplumun mevcut sağlık ve sosyal gelişmeleri ile düzenlemelerin ve bunların kendi alanlarındaki sınırlılıklarının farkında olmalıdır.
Sosyal hizmet planı, işe girmeden önce ya da işe girdikten sonraki ilk iki hafta içinde tanımlanmalıdır. Plan, tedarikçi ile sosyal hizmet uzmanının da içinde bulunduğu çalışanların karşılıklı olarak hem fikir oldukları kriterler üzerine oluşturulmalıdır.
Sosyal hizmet uzmanı; tek başına tüm hastaların, tedarikçilerin ve yöneticilerin ihtiyaçlarını karşılayamaz, ancak beklentiler tanımlanırsa ve öncelikler oluşturulursa hastadan gelebilecek memnuniyetsizlik ve tartışmalar en aza indirilmiş olur.
Sosyal hizmet uzmanının uygulamalarda öncelikli olarak yapacağı ilk adım, hizmet sunulan hastanın profili ile sağlık ve psikososyal ihtiyaçlarının belirlenmesi olmalıdır. Bunun için grubun etnik, kültürel, dinsel ve dil profilinin çıkarılması
Sosyal hizmet uzmanının uygulamalarda öncelikli
olarak yapacağı
İlk adım; hizmet sunulan hastanın profili ile sağlık ve psiko-sosyal
ihtiyaçlarını belirlemek
İkinci adım; hastaların ihtiyaçlarına ilişkin belirlenen problemlerin ışığında yöneticilerle tanışmak veamaçlarını belirlemek
gerekmektedir. Bu da mevcut uygulama verilerinden veya tedarikçi ve/veya hastadan alınan soru formlarıyla sağlanabilir.
İkinci adım ise hastaların ihtiyaçlarına ilişkin belirlenen problemlerin ışığında yöneticilerle tanışmak ve amaçlarını belirlemek olmalıdır. Tıbbi sosyal hizmet uzmanının uygulamalara ilişkin beklentileri ve ihtiyaçları anlaması oldukça önemlidir. Klinik hizmetlerin gerçekleştirilmesini sağlayan tahsilat, uygulamalar için öncelikli ise bu durumda örneğin, terapist rolü vurgulanmalıdır. Eğer yüksek risk grubundaki hastalar için program geliştirme öncelikli ise halk sağlığı rolü daha uygundur. Diğer uygulamalarda savunuculuk, temel sosyal hizmet faaliyeti olabilir.
Birinci basamak bakım uygulamalarında, hastanın ihtiyacını karşılayacak çalışan yetersiz olduğunda şu stratejiler dikkate alınmalıdır:
Birincisi; doktorları eğitmek ve diğer tedarikçilerin kendi imkânlarıyla sosyal hizmet kurumlarına ulaşmalarını sağlamak. Örneğin; hizmet içi eğitimler vermek, konferanslara katılımı desteklemek, bilgi üretmek ve broşür basmak gibi.
İkincisi; mümkün olduğunca topluma dayalı hizmetleri, birinci basamak sağlık sistemlerine kategorilere ayırarak dâhil etmek. Örneğin; Devlet Çocuk Sağlığı Güvence Programı adı altında çocuklar kaydedilebilir mi? Anne ve bebekler için beslenme programı oluşturulabilir mi? Birinci basamak bakım uygulamaları kapsamında klinik ya da toplum ruh sağlığı merkezlerine bir çocuk gelişim uzmanı görevlendirilebilir mi?
Sonuç olarak, hastalar yeni hizmetlerin gelişmesinden ziyade mümkün olduğunca mevcut kaynakları kullanabilmelidir. Bu durum, pahalı ve gereksiz tekrarlardan kaçınılmasını sağlar.
Sosyal Hizmet Yeterlilikleri
Birinci basamak bakımda sosyal hizmet uzmanının karşılaştığı uygulamaların çeşitliliği ve karmaşıklığı, hastanın ihtiyaçları, yönetimsel beklentiler, yüksek düzeyde beceri isteyen konulardır. Yapılan hazırlıklar içinde sağlık alanındaki birtakım deneyimlerle birlikte sosyal hizmet alanında yüksek lisans derecesini de içerecektir. Aslında sosyal hizmet ve toplum sağlığı alanlarında çift ya da yan dal ideal alanlardır. Sosyal hizmet uzmanı en azından hem mikro ve makro düzeyde müdahale yöntemleri konusunda eğitim almalı hem de sağlığın teşviği/
hastalıkların önlenmesi, teşhis ve rehabilitasyon amaçlı bu yöntemleri kullanma becerisine sahip olmalıdır. Risk (güç:/destek) değerlendirme, sağlığı koruma davranışlarını geliştirme ve hastalık riskini azaltma becerisini oluşturma, sağlık eğitimi, erken müdahale ve izleme, savunma, organize etme ve etkili teşhis ve/veya önleme yöntemleri amacıyla yasal stratejiler geliştirme, öz yardım ve
Tıbbi sosyal hizmet uzmanı,
sağlık bakım programları geliştirmeli,
sağlık kurumlarının ve çalışanlarının kültürel yeterliliklerini arttırmak için mikro ve makro düzeyde stratejiler kullanmalı,
sağlık bakımı alanında değişenistekleri karşılamaya yönelik yönetim ve değerlendirme stratejileri uygulamalıdır.
kronik hastalıklara yönelik ortak yardım müdahaleleri oluşturma gibi yöntemler, sosyal hizmet uzmanının birinci basamak bakımda kullandığı yöntemlere örnektir.
Bununla birlikte tıbbi sosyal hizmet uzmanı; sağlık bakım programları geliştirmeli, sağlık kurumlarının ve çalışanlarının kültürel yeterliliklerini arttırmak için mikro ve makro düzeyde stratejiler kullanmalı, sağlık bakımı alanında değişen istekleri karşılamaya yönelik yönetim ve değerlendirme stratejileri uygulamalıdır. Ayrıca sosyal hizmet uzmanı, sağlık bakımı uygulamalarında çok kültürlülük ve çeşitlilik konularını ele alma, ciddi sağlık problemi olan risk gruplarını belirlenme, sağlık bakımında sosyal hizmet etiğini ve değerini artırma becerilerine sahip olmalıdır.
Michigan Üniversitesi Sosyal Hizmet Y.O. yaptığı çalışmada, birinci basamak bakımda çalışan sosyal hizmet uzmanının yeterliliklerini şu şekilde belirlemiştir:
1. Bakım süresince bireylerin, ailelerin, grupların, kurumların ve toplumların sağlık değerlendirme riskini/gücünü yürütmek
2. Sağlığın teşviği ve hastalıkların önlenmesi, öz-yardım, bakıcıların desteklenmesi ve kısa süreli müdahaleleri içeren bakımın sürekliliği ya da rehabilitasyonu ve teşhis için kültürel olarak yeterli, birey, aile, grup, kurumsal, programlı ve toplum temelli müdahaleleri planlamak ve oluşturmak
3. Sağlık kuruluşlarında sosyal hizmet uzmanı olarak etkili uygulamalar yapmak için;
a) Disiplinlerarası çalışma gruplarına katılmak, vaka merkezli konferanslara veya iş birliğine dâhil olmak
b) Program ve kuruluşlardaki kültürel yeterlilikleri değerlendirmek, uygulamak ve sürdürmek
c) Yeniden yapılanma, iş tanımı, takım çalışması, sürekli kalite iyileştirme ve sosyal pazarlama gibi sağlık uygulamalarında sosyal hizmetin karşı karşıya kaldığı belirli konuları ele almak üzere idari ve kurumsal teori ve uygulama bilgisini edinmek
4. Toplumlar ve büyük sistemler içinde etkili çalışmak için;
a) Sağlığın teşviği ve hastalıkların önlenmesi amacıyla toplumsal kurum ve kuruluşlarla iş birliği yapmak
b) Sağlığın teşviki ve hastalıkları önlenmesi için savunma/sözcülük, toplumsal örgütlenme, sosyal faaliyetler ve yasal, politik ve düzenleyici yaklaşımlarla ilgilenmek ve yoksulluğun, ayrımcılığın önlenmesi ve eşitlik, erişim ve bakım kalitesinin arttırılması için diğer engellerin üstesinden gelmek
Somatizasyon bozukluğu, tıbbi olarak açıklanamayan
fiziksel/bedensel semptomların bulunduğu psikiyatrik bir durumdur. Bir
kişinin somatizasyon bozukluğu tanısı alabilmesi için bu rahatsızlıklarının iş, sosyal ortam, aile ortamı, okul gibi yaşamındaki önemli
aktiviteleri ciddi anlamda Genelci model, sosyal hizmet uzmanına geniş bir
bakış açısıyla sorunu incelemesi ve çeşitli durumlarda çeşitli düzeylerde müdahale
etmesi için uygun bir ortam yaratır.
5. Bakım süresince müdahaleleri planlamada, geliştirmede ve uygulamada sosyal hizmet değerlerini ve etik prensiplerini kullanmak
Genelci Rol
Birinci basamak bakım, hem bireysel ihtiyaçları karşılamak hem de eksiklikleri gidermek üzere sosyal hizmetin yükümlülükleriyle uyumlu bir uygulamadır. Birinci basamak bakımda, sosyal hizmet uzmanlarının gerçekleştirdiği uygulamaların çeşitliliği ve karmaşıklığı ile isteklerin farklılığı yeterliliklere, kapsayıcı ve çok yönlü uygulama modeline ihtiyaç yaratmıştır. Genelci model, sosyal hizmet uzmanına geniş bir bakış açısıyla sorunu incelemesi ve çeşitli durumlarda çeşitli düzeylerde müdahale etmesi için uygun bir ortam yaratır. Ayrıca sosyal hizmetin biyopsikososyal yaklaşımı, sınırlı ekonomik kaynaklarla tanımlanan sağlık bakım sisteminde sağlığı etkileyen sosyal ve çevresel faktörlerin ihmal edilmemesini sağlar.
Birinci Basamak Bakımın Özellikleri ve Sosyal Hizmet Uygulamaları
Birinci basamak bakım; kapsamlıdır, ulaşılabilir, eşgüdümlüdür, süreklidir ve sorumluluk gerektirir. Yaşam döngüsü boyunca her bir gelişimsel aşamada hizmetlerin devamlılığını sağlar. Birinci basamak bakım; ciddi sorunları teşhis etmekle kalmaz, aynı zamanda bütüncül yaklaşımla bireyin ve ailenin sağlığını korumaya yönelik kapsamlı bir bakım modeli oluşturur.
Sosyal ve duygusal sorunlu hastalar, ruh sağlığı ve hastalıkları uzmanlarından ziyade öncelikle aile hekimlerine başvururlar. Depresyon gibi masraflı, genel ve kalıcı ruh sağlığı sorunları, birinci basamak bakım uygulamalarında çoğunlukla fark edilmez veya yetersiz tedavi edilir. Bununla birlikte ruh sağlığı bozuk olan pek çok hasta, fiziksel belirtisi olan veya olmayan bazı somatizasyon bozukluklardan şikayet eder ve birçok fiziksel hastalıklar da ruh sağlığı sorunlarına yol açan hastalıklarla ilişkilidir. Ayrıca tedarikçi; yeterli bakımı sağlamada başarısız olduğunda dezavantajlı gruplar, bakım kalitesine erişmede ekonomik, kültürel, dinsel ya da tutumsal engellerle karşılaşırlar. Psikososyal sorunların tanımlanamaması ya da hatalı teşhisi yaşam kalitesinin düşmesine, sağlık sisteminin masraflı olmasına ve aşırı kullanımına da neden olabilir. Bu yüzden değerlendirme ve müdahale yöntemleri, biyolojik faktörlerle birlikte psikososyal, kültürel ve ekonomik konuları da ele almalıdır. Müdahale, kişinin davranışları kadar sağlığı ve hastalığı etkileyen çevresel ve sosyal faktörleri de içermeli ve tedaviyle birlikte hastalığı önlemeye ve sağlığın teşvikine yönelik olmalıdır.
Pek çok kurum, birinci basamak bakım hizmetleri sunmaktadır. Bunlar; kâr amacı gütmeyen basit tıbbi müdahalelerden ön ödemeli sağlık bakım kuruluşları, hastanelerin ayakta tedavi veren seyyar klinikleri, toplum sağlığı merkezleri ile ana-
Sosyal hizmet uygulama süreci giriş ve bağlantı kurma, değerlendirme, planlama ve müdahaleyi gerçekleştirme, izleme ve
değerlendirme ile sonlandırmayı
içermektedir
desteklenen programlara kadar değişen karmaşık yapılardan oluşur. Sağlık çalışanları değişebilir, ancak ideal olanı, hastanın hastalık öyküsünü bilen ve hastayı diğer uzman sağlık ekibine yönlendirerek hizmetlerin koordinasyonunu sağlayan özel birinci basamak bakım hekimine sahip olmasıdır. Bazı birinci basamak bakım kuruluşları temel tıbbi uzmanlıklara sahip hekimleri çalıştırırken bazıları da çeşitli sağlık hizmetleri sunan çok disiplinli grupları kullanır. Farklılıklara rağmen bu tür uygulamaların genel amacı kapsamlı, koordinasyonlu, sürekli ve önleyici bakımı sağlamaktır. Bunun için bütün hizmet sağlayıcıların hastaların endişelerine kapsamlı bir şekilde yanıt vermesi ve sadece birey ve aileyi değil, aynı zamanda yaşadıkları sosyal çevreyi de ele alması gerekmektedir.
Genelcilerin Yaklaşımı
Birinci basamak bakım müdahale planlandığında, uygulandığında ve değerlendirmesi yapıldığında bütün durumu göz önüne alan uygulama yaklaşımına ihtiyaç duyulur. Değerlendirme ve amaca ilişkin uygulamalar sınırlandırılamaz, çünkü birinci basamak bakım uygulamalarında sunulan sorunlar teşhis edilmesi gereken esas sorunlardan farklı olabilir. Sağlık sorunlarının birçok nedeni vardır. Bu durumda müdahale, çalışanları zorlayabilir. Ell ve Morrison (1981), tıbbi sosyal hizmet uzmanını genelci olarak tanımlarlar. Sosyal hizmet uygulamalarına yönelik genelci yaklaşım; çalışmanın eklektik teori temeline sahip olduğunu, bireye ve sosyal adalet konularına çift yönlü odaklandığını, değerlendirme için sistematik bir çerçeve kullandığını, çok yöntemli ve çok düzeyli müdahale eğilimli olduğunu, planlı değişim ya da problem çözme sürecine yön verme sorumluluğunu aldığını gösterir. Süreç giriş ve bağlantı kurma, değerlendirme, planlama ve müdahaleyi gerçekleştirme, izleme ve değerlendirme ile sonlandırmayı içermektedir.
Hasta ve Hasta Yakınlarıyla İletişim Kurma ve Değerlendirme
Bu süreçlerde sosyal çalışmacı;
Hasta ya da aileyle iletişim kurar.
Ele alınması gereken konuları belirler.
Hizmetin sunulup sunulmadığını ya da diğer servislere yönlendirilip yönlendirilmediğini saptar.
Yardımcı olacak ilişkileri başlatır.
Planlı değişim ya da problem çözme sürecinde hasta ile çalışır.
Hasta ve aile sistemi ve diğer sistemlerle ilgili gerçek ve gözleme dayalı verileri toplar ve analiz eder.
Birinci basamak bakım uygulaması ve uygulama düzenlemeleri, hastaların çalışanlarla iletişim kurmasını sağlar. Bazı uygulamalarda tüm yeni hastalar, psikolojik değerlendirmeler için sosyal hizmet uzmanına yönlendirilmektedir. Diğer uygulamalarda ise hastalar ya doktorlar tarafından sosyal hizmet uzmanına
yönlendirilir ya da sosyal hizmet uzmanı tarafından yüksek risk kriterleri göz önüne alınarak belirlenir.
Riskin epidemiyolojik kavramını kullanma, sosyal hizmet müdahalesine ihtiyaç duyan hasta ve aileleri belirlemede oldukça önemlidir. Risk faktörleri, çeşitli sağlık veya ruh sağlığı sorunlarına sahip nüfusun ya da hastanın incinebilirliliğini arttıran biyolojik, psikososyal, çevresel, demografik ya da kültürel özelliktedir. Tablo 1’de gösterilen ‘Gebelikte Üreme ve Sosyal Risk Faktörleri’, düşük doğum ağırlığı riskine ve diğer gebelik sıkıntılılarına sahip kadınları belirlemek üzere ana-çocuk sağlığı programlarında kullanılan bir ölçüt örneğidir.
Tablo 1. Gebelikte Üreme ve Sosyal Risk Faktörleri
Üreme Risk Faktörleri
1. 18 yaş altı ya da 35 yaş üstü anne yaşı/gebe yaşı 2. 110 bls’den düşük annenin ağırlığı
3. Kronik hipertansiyon 4. Böbrek hastalığı 5. Şeker/diyabet 6. Kalp hastalığı 7. Kanser
8. Orak hücre tehdidi ya da hastalığı 9. Anemi
10. Tiroid bozukluğu
11. Mide-bağırsak ya da karaciğer hastalığı 12. Epilepsi
13. Zihinsel gerilik 14. Psikiyatrik bozukluk
15. Tekrarlayan üriner bölge bozuklukları 16. Beslenme yetersizliği
17. Ailenin kalıtsal bozukluk öyküsü
18. İki ya da daha fazla düşük veya kürtaj yapma 19. Önceki ölü doğum ya da yeni doğan ölümü
20. Önceki prematüre doğum, düşük doğum ağırlığı ya da uterus içinde büyüme geriliği
21. Önceki aşırı büyük bebek 22. Beş ya da daha fazla hamilelik
23. Önceki Rh izoimmunizasyon/Kan uyuşmazlığı 24. Gebelik toksemisi durumu/preeklomsi
25. Kalıtsal bozukluğa ya da doğuştan anomalisi olan bebekler 26. Yoğun bakımda kalan bebek
Sosyal Risk Faktörleri 1. Yoksulluk
2. Standardın altında barınma, risk düzeyi yüksek suç çevresi 3. Gıda yetersizliği
4. Ulaşım yetersizliği/eksikliği 5. Tıbbi bakıma ulaşma eksikliği 6. Eğitim eksikliği
7. Hizmet götürülmeyen azınlık bir grubun üyesi olma 8. Dul anne
9. Adölesan gebeliği
10. Bebek ve çocuk bakımına ilişkin deneyim eksikliği 11. Sosyal izolasyon
12. Kazara ya da istenmeyen gebelik 13. Madde, alkol ya da sigara kullanımı 14. Stresli yaşam olayları ya da koşulları 15. Evlilik sorunları ya da ailevi sorunlar 16. Aile içi şiddet
17. Çocuk ihmal ya da istismarı
Birinci basamak bakımda, çalışan sosyal hizmet uzmanına uygun birçok klinik değerlendirme araçları ve süreçleri bulunmaktadır.
Toplumsal Düzeyde Bilgi Toplama ve Değerlendirme
Delphi yöntemi; geleceğe ilişkin tahminlerde
bulunmak, uzman görüşlerini ortaya çıkarmak ve uzlaşma
sağlamaktır.
Genelci sosyal hizmet uzmanı, toplumsal değerlendirmeye ve planlamaya katılarak sağlığın teşviği ve hastalıkların önlenmesi hizmetlerinin birinci basamak bakımda sağlanmasına katkıda bulunabilirler. Bu faaliyet, her zaman klinik çalışmanın odağında olan hastalara özgü özelliklerden ziyade birinci basamak bakım uygulamalarında hizmet edilen toplam hasta nüfusunun ortak ihtiyaç ve problemlerine odaklanan değerlendirmeyi gerektirmektedir. Bu süreç için kurumun veri tabanını kullanma ve buna katkıda bulunma ilk adımı oluşturmaktadır.
Buna ilaveten “toplumumuzda hizmet götürülmeyen grup var mı?” “ ne kadar?” ve
“neden?” gibi birtakım soruların da yanıtlanması gerekebilir. Topluluk tanısı, hizmet edilen nüfusun genel sağlığına ilişkin engelleri belirlemeye çalışır. Hastalık, ölüm, doğurganlık ve özürlülük oranları gibi yaşamsal istatistikler, ekonomik kaynakların, hizmetlerin ve diğer varlıkların ulaşılabilir, uygun ve eşit dağılımı gibi çevresel göstergeler, kullanım, tüketim modelleri, vergi, baş etme stratejileri, öz bakım, önleyici faaliyetler ve sağlık bakımını kullanma gibi davranışsal göstergeler ile işsizlik, suç, kamu yardımı oranı, evlilik dışı doğum, kentleşme/aşırı kalabalıklaşma, ayrımcılık, başarı ve vatandaş katılımı gibi öznel olarak tanımlanan sosyal göstergeler bilgi kaynaklarını oluşturmaktadır.
Toplumsal tanıyı koyan diğer göstergeler ise; acil servislerden alınan, türü ve sıklığına göre ölüm ve yaralanma nedenleri ile tedavi oranlarıdır. Bu verilerin mevki/yer, ırk, cinsiyet ve yaşı da içermesi gerekir. Sağlığı etkileyen sosyal faktörleri belirlemede kullanılan diğer örnek yöntemler; literatür tarama, sosyal inceleme raporu, nominal grup süreci, Delphi yöntemi, odak gruplar, temel kaynaklar ve kamu hizmeti verilerinden oluşmaktadır.
Birtakım değerlendirmelerle ele alınan sorunlar, kişinin kendi pragmatik ve/veya topluma hizmet aralığından sosyal, yapısal ayrımcılık konusuna kadar değişebilir.
Birinci basamak bakımda çalışan sosyal hizmet uzmanı toplumun ihtiyaçlarını kamu politikalarına, program amaçlarına ve planlamaya aktarmak için tedarikçilerin, tüketicilerin ve toplum liderlerinin iş birliğini geliştirebilir ya da organize edebilir.
Planlama, Sözleşme Yapma ve Hasta İle Hasta Yakınlarıyla Görüşme
Değerlendirme yapıldıktan ve risk faktörleri belirlendikten sonra birinci basamak bakım hekimlerine ve diğer ilgili yetkililere danışan genelci sosyal hizmet uzmanı, hasta ya da hasta yakınıyla birlikte mevcut çözümleri ve bunların avantaj ve dezavantajlarını tartışır. En çok tercih edilen seçeneği belirler ve her bir grubun sorumluluklarını gösteren formal ya da informal sözleşmeyi geliştirir. Müdahale süresince her bir sistem, sorumluluklarını yerine getirmekle yükümlüdür. Görüşme detayları ve disiplinlerarası iş birliğini etkili kullanma becerisi, başarılı planlama
yapmada ve müdahalenin yorumlanmasında oldukça önemlidir. Birinci basamak bakımda bakım sorumluluğu, hastanın durumunu iyileştirmek ya da çözmek için gerekli tüm faaliyetleri tek bir yetkili ya da programın doğrudan üstleneceği anlamına gelmez. Bakım sorumluluğu demek, birinci basamak bakım uygulamalarında karşılıklı mutabakata varılmış sağlık bakım programının gerçekleştirilmesi için faaliyetleri uygulama sorumluluğunu almak demektir.
Hastayı uygun desteklerle kendi sağlık programından sorumlu tutma, uzun vadede anlaşılacak bir hedeftir. Zaman ve teknik donanım, genelci sosyal hizmet uzmanının katılım derecesi ile niteliğinin ciddi göstergeleridir. Bu yüzden müdahalenin önemli bileşenleri; kaynak edinme, sevk etme ve savunuculuktur.
İnsanları ihtiyaçlarına uygun yardım kaynaklarına yönlendirme becerisi, bütün sosyal hizmet uygulamalarında temel bir özelliktir. Klinik durumda birinci basamak bakımı kullanan kimse, çeşitli insani hizmetlere gereksinim duyabilir.
Uzmanlaşmayı arttıran toplum temelli bakımdaki hızlı büyüme ve maddi destek düzenlemelerindeki değişiklikler, kaynak edinmeyi ve iş bağlantısını sağlar. Bu tür toplum temelli programlar; aileyi koruma, ilk yardım, sağlıklı başlangıç ve ilaç kullanan doğum yapmış kadınlar veya yüksek risk grubundaki gebe kadınlar için evde bakım, palyatif bakım gibi çeşitli konularını içermektedir. Savunuculuk becerisi, hastaya hizmet veren diğer kuruluşların ilgisini çekmek ve kendi çalışma kapsamına sosyal hizmetin işlevlerini dâhil etmek için gerekli olabilir.
Sosyal hizmet uzmanının kaynak edinme yollarından biri de öz-yardım destek gruplarıyla hastayı buluşturma ve hastanın mevcut sosyal çevresi içinde kaynak oluşturma gibi bağlantı stratejilerini kullanmasıdır. Bazı alanlarda toplum temelli vaka yönetimi ya da evde bakım hizmetleri, kamu ve özel sektör fonlarıyla/bütçeleriyle özel kuruluşlar tarafından verilmektedir. Sosyal hizmet uzmanı, gerekli izinleri alınmış bu hizmetleri koordine etmek için evde bakım hizmetinde çalışan kişiyle bağlantı kurabilir. Bu kaynağın bulunmaması hâlinde ise örneğin, engelli bireye bakım verebilecek komşuların veya yetişkin çocukların kaynak olarak düşünülmesi. Bir başka örnek ise; terminal dönemdeki kanser hastasının bakım evinde kalmak yerine, evinde bu hizmeti almayı istemesi ve bu durumda sosyal hizmet uzmanının hemşire emeklisi komşudan ağrı kesici iğne yapmasını sorması için hastanın yaşlı kocasını desteklemesi gibi.
Genelci sosyal hizmet uzmanı, mevcut kaynakları kullanarak tek tek hastalara yardımcı olmanın yanı sıra kendi birinci basamak bakım programlarında değişiklikler ve ilaveler yaparak da kaynak açıklarının giderilmesini araştırabilir.
Örneğin; bir aile hekimliği uygulaması, eş kaybıyla ilintili çeşitli sağlık sorunları gözlemlemiş ve tüm dul/boşanmış hastalarına yönelik özel hizmetler sunmuştur.
Sıklıkla yoksullara hizmet veren birinci basamak bakım uygulamaları, kültür ve etnik yapısı farklı nüfusa da hizmet götürmektedir. Sosyal hizmet uzmanı, kültürel
Uzmanlar, yüksek risk grubunu oluşturan bireyleri belirlemek ve
önleyici müdahaleleri planlamak ve uygulamak
amacıyla veri toplama sisteminikullanabilir.
açıdan yeterli ve dil açısından uygun programların geliştirilmesinde önemli bir rol oynar ve böylece etnik grupların temel sağlık konusunda yaşadıkları eşitsizliği azaltmaya yardımcı olur. Toplum liderleriyle bağlantı kurulmalıdır, çünkü problem çözme süreçlerine katılmaları değerli olabilir. Hastayı resmî ve gayri resmî toplum kaynaklarıyla buluşturmada ve mevcut programların bakım kalitesini ve içeriğini arttırmada uzmanlar, genelci sosyal hizmet uygulamasının bileşenlerine katkı sağlar. Hastaların ihtiyaçları karşılanırsa, yaratıcı ve yenilikçi olma zorunlu hâle gelir.
Toplum Hizmetleri Gelişimi ve Sosyal Politika Değişimi
Genelci yaklaşıma sahip tıbbi sosyal hizmet uzmanı, klinik problemleri çözmenin ötesine gitmelidir. Kaynak eksikliği; sadece tedavi ya da rehabilitasyon hizmetini kullananlar için değil, aynı zamanda risk grubunda olanlar içinde bir sıkıntıdır. Daha önce de belirtildiği gibi, uzmanlar yüksek risk grubunu oluşturan bireyleri belirlemek ve önleyici müdahaleleri planlamak ve uygulamak amacıyla veri toplama sistemini kullanabilir. Buna ilaveten uzman; yüksek risk grubundan sorumlu toplum kuruluşlarını belirleyebilir, birinci basamak bakım programları ile diğer programlar arasındaki iletişim ve anlaşmaları yapar ve ihtiyaç duyulan hizmetleri savunabilir. Örneğin; cinsel eğitimin ya da aile yaşamı eğitiminin verilmediği okulların bulunduğu bölgelerde, gebe genç ergenlerin sayısının çokluğunu göz önüne alan tıbbi sosyal hizmet uzmanı, bu kaygıyı paylaşan toplum temelli planlamaya ya da destek grubuna katılabilir ve/veya bu tür faaliyetleri başlatabilir. Amaç, etkili ve kapsamlı okul programlarıyla istenmeyen ergen gebelikleri toplum genelinde azaltmaktır.
Pek çok yazar, birinci basamak bakımda çalışan tıbbi sosyal hizmet uzmanlarının
“geleneksel klinik rolü” vurgulama eğiliminde olduklarını belirtmektedirler. Sonuç olarak, birinci basamak bakımda sosyal hizmet uzmanının rolüne ilişkin fikir birliği bulunmamakla birlikte uzmanın önemi ve politika ve planlama odaklı birinci basamak bakım modeli bileşenleri ihmal edilmektedir. Buna rağmen Miller (1987), toplum sağlığı hizmetlerinin planlanmasına ve politika oluşturulmasına zorunlu olarak katılan sosyal hizmet uzmanlarının diğer sağlık çalışanları arasında sosyal hizmet algısını arttırdığını ve birinci basamak yardıma katkı sağladığını vurgulamıştır. Tıpkı Resnick ve Tighe (1997)’nin belirttiği gibi öz-bakım kapasitesini arttırarak toplumu güçlendirme yaklaşımı, sosyal hizmet uzmanı için uyarıcı ve yaratıcı roller oluşturmaktadır. Daha geniş bir anlatımla birinci basamak bakımda çalışan tıbbi sosyal hizmet uzmanı, yetersiz ve adaletsiz kamu politikalarından kaynaklanan hasta sorunlarının farkında olmalıdır. Gaston ve arkadaşları (1998), birinci basamak bakımda erişebilirliliği arttırmak ve sağlıkta eşitsizliği azaltmak amacıyla sağlık hizmeti götürülmeyenlere ilişkin verilerin ve bilgilerin toplaması ve bunların kullanılması gerektiğini belirtmişlerdir.
Birinci basamak bakımda çalışan tıbbi sosyal hizmet uzmanı, değişim yaratmak için genel stratejileri anlamalıdır. Bunlar; soruna odaklı yeni bilgiler üretme, bu bilgileri kabul etme ya da ihtiyacı olanlara yönelik olarak uygun hâle getirme, toplumu eğitme ve uyarma, hizmetleri, sistemleri ya da programları değiştirmek amacıyla politik ya da yönetici gücünü kullanma veya kontrol etme şeklinde sıralanabilir.
Bununla birlikte tıbbi sosyal hizmet uzmanı, değişim stratejilerini uygulamak üzere arzu edilen temel adımları bilmek zorundadır. Doğru bir şekilde ihtiyacı belirlemek, kısa ve uzun dönemli amaçlar belirlemek, ilgili verileri edinmek ve analiz etmek, yapılması gerekenleri gerçekleştirmek için gücü elinde bulunduran kişi ya da kuruluşları bulmak sosyal hizmet uzmanının sorumlulukları arasındadır.
İzleme ve Değerlendirme
Sağlık hizmeti sunumunun planlanabilmesi, sağlık çalışanlarının görevini başarıyla yerine getirebilmesi, her düzeydeki karar alıcıların etkin ve akılcı kararlar alabilmesi, sağlık hizmeti alanların eşit, etkin, verimli, süreklilik arz eden, kapsamlı, gereksinimlerine yanıt veren, seçim şansı tanıyan ve ihtiyaç duydukları konularda diğer birimlerle iş birliği sunan bir sağlık hizmetine ulaşabilmesi için güvenilir verilere ve bu verilerin uygun bir şekilde izlenmesi ve değerlendirilmesine bağlıdır.
Genelci yaklaşımı uygulayan tıbbi sosyal hizmet uzmanı için izleme ve değerlendirme aşaması, planlanan müdahalenin başarısını ve hedeflenen sonuçlara ulaşmak üzere diğer yöntemleri kullanma durumunu belirlemek amacıyla yürütülmektedir. Müdahale; süreç, etki ve çıktı açısından değerlendirilebilir. Biçimlendirici değerlendirme olarak da bilinen süreç değerlendirme, müdahale öğelerinin kalitesini izleme ve değerlendirmenin ilk aşamasıdır ve eğitimdeki ya da uygulamadaki sorunları belirleyebilir. Etki değerlendirme, çevreyi ya da davranış kalıplarını değiştirme gibi müdahalenin kısa dönemli amaçları üzerindeki etkisine odaklanır. Çıktı değerlendirme; hastalık, ölüm ya da tüm maliyet etkinliği açısından müdahalenin uzun dönemli sağlık ve sosyal yararlarını ölçer. Müdahalede sürekli veri toplamadan tam ölçekle değerlendirici araştırma projelerine kadar değişen farklı modeller kullanılabilir. Sosyal Hizmet A.B.D, Toplum Sağlığı ve Kamu Yönetimi alanları araştırma modeli ve gelişimi, anketler ve analiz için yararlı kaynaklar olabilir.
SONUÇ
Birinci basamak etkin sağlık hizmeti sunmanın en önemli gerekliliklerinden biridir.
Her ne kadar birinci basamak; hizmet sunumunun fonksiyonları ve organizasyonu ülkelerin tarihsel gelişimi, değişik sosyal, ekonomik ve kültürel farklılaşmaya göre ülkeden ülkeye değişse de birinci basamak bakım uygulamaları sağlık hizmet sunumunun temel dayanağı olmuştur. Çeşitli düzeylerde kapsamlı bir değerlendirme ve müdahale olarak tanımlanan sosyal hizmet uygulamaları, birinci
basamak bakım çalışmalarına önemli katkılarda bulunabilir. Tek bir sosyal hizmet rolünün tüm birinci basamak bakım hastalarının ihtiyacını karşılamada yetersiz olduğunun anlaşılmasından bu yana öncelikli alanları uygulama ve kaynakları arttırmaya yönelik yönergeler önerilmektedir.
Bireysel Etkinlik
• Kendinize bir ülke seçerek bu ülkedeki birinci
basamak bakım uygulamalarını ve sosyal hizmet
uzmanlarının bu uygulamadaki yerini araştırınız.
Ödev gönderimi
Öz et
•Birinci basamak sağlık hizmetlerinin toplumun katılımını sağlayacak şekilde bireylerin yaşadıkları ve çalıştıkları yerlerde koruyucu, tanı koyucu, tedavi ve rehabilite edici yönleriyle sunabilmek temel hedeflerdir.
•Sağlık Bakanlığına bağlı yataklı sağlık kuruluşlarında sunulan sosyal hizmet uygulamalarının yeniden yapılandırılmasına ilişkin 16.02.2011 tarih ve 465 sayılı onayla yönerge çıkartılmıştır. Yönerge, Sağlık Bakanlığına bağlı ikinci ve üçüncü basamak sağlık kuruluşlarını kapsamaktadır. Ancak birinci basamak sağlık kuruluşlarının sosyal hizmet uygulamaları açısından durumu belirsizdir.
•Birinci basamak sağlık bakımı alanında çalışan tıbbi sosyal hizmet uzmanı, kurumsal yapının ve temel uygulamaların, tekrarlayan tıbbi psikososyal ve sosyal sorunların, toplumun mevcut sağlık ve sosyal gelişmeleri ile düzenlemelerin ve bunların kendi alanlarındaki sınırlılıklarının farkında olmalıdır.
•Birinci basamak bakım; kapsamlıdır, ulaşılabilir, eşgüdümlüdür, süreklidir ve sorumluluk gerektirir. Yaşam döngüsü boyunca her bir gelişimsel aşamada hizmetlerin devamlılığını sağlar. Birinci basamak bakım; ciddi sorunları teşhis etmekle kalmaz, aynı zamanda bütüncül yaklaşımla bireyin ve ailenin sağlığını korumaya yönelik kapsamlı bir bakım modeli oluşturur.
•Sosyal hizmet uygulamalarına yönelik genelci yaklaşım; çalışmanın eklektik teori temeline sahip olduğunu, bireye ve sosyal adalet konularına çift yönlü odaklandığını, değerlendirme için sistematik bir çerçeve kullandığını, çok yöntemli ve çok düzeyli müdahale eğilimli olduğunu, planlı değişim ya da problem çözme sürecine yön verme sorumluluğunu aldığını gösterir. Süreç giriş ve bağlantı kurma, değerlendirme, planlama ve müdahaleyi gerçekleştirme, izleme ve değerlendirme ile sonlandırmayı içermektedir.
Öde v • Birinci basamak bakım
uygulamalarında çalışan sosyal hizmet
uzmanlarının örgütlenmesi nasıl
sağlanır? Tartışınız.
Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan
“bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli olarak
cevaplayabilirsiniz.
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdakilerden hangisi birinci basamak bakım uygulamalarının temel hedeflerinden biri değildir?
a. Sağlık hizmetlerini coğrafi açıdan dengeli şekilde ulaştırmak b. İnsanın hayat kalitesini iyileştirmek
c. Hastanın güvenini sağlamak d. Hastalıklara tanı koymak
e. Tedavi ve rehabilite edici yönler sunabilmek
2. Birinci basamak sağlık hizmetlerinin bu alanda uzmanlaşmış hekimler tarafından verilmesi gerektiği görüşü ilk defa nerede benimsenmiştir?
a. Michigan Üniversitesi Sosyal Hizmet Yüksekokulu’nda
b. Birleşik Amerika Sağlık ve İnsani Hizmetler Birimi 1998 Raporu’nda c. UNICEF Dünya Çocuklarının Durumu Raporu’nda
d. DSÖ Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri 2008 Dünya Raporu’da e. Alma Ata Uluslararası Temel Sağlık Hizmetleri Konferansı’nda 3. Aşağıdakilerden hangisi birinci basamak bakımda çalışan sosyal hizmet
uzmanının yeterliliklerinden biri değildir?
a. Birey, aile, grup, kurumsal, programlı ve toplum temelli müdahaleleri planlamak
b. Sadece kendi disiplinine ilişkin çalışma gruplarına katılmak c. Program ve kuruluşlardaki kültürel yeterlilikleri değerlendirmek d. İdari ve kurumsal teori ve uygulama bilgisini edinmek
e. Sağlığın teşviği ve hastalıkları önlenmesi için savunuculuk yapmak
4. I. Hastalar, sıklıkla kriz durumundadır.
II. Sosyal hizmet, uygulamalarda temel fonksiyon olarak görülmektedir.
III. Çalışanların çoğunun çeşitli zihinsel ve fiziksel sorunlara alışkın olması beklenir.
Yukarıdaki ifadelerden hangisi/hangileri herhangi bir sağlık bakım uygulamasında sosyal hizmet uygulamalarının temel özelliklerinden biridir?
a) Yalnız I b) Yalnız II c) I ve II d) I ve III e) II ve III
5. Aşağıdakilerden hangisi birinci basamak bakıma ilişkin bir özellik değildir?
a) Süreksizdir.
b) Kapsamlıdır.
c) Ulaşılabilir.
d) Eşgüdümlüdür.
e) Sorumluluk gerektirir.
6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
a. Sosyal ve duygusal sorunlu hastalar, öncelikle ruh sağlığı ve hastalıkları uzmanına başvururlar.
b. Depresyon, birinci basamak bakım uygulamalarında tedavi edilen bir ruh sağlığı sorunudur.
c. Fiziksel hastalıkların, ruh sağlığı sorunlarına yol açtığına ilişkin bir bulgu yoktur.
d. Değerlendirme ve müdahale yöntemleri sadece biyolojik faktörlerle ele alınmalıdır.
e. Tedarikçi yeterli bakımı sağlamada başarısız olduğunda dezavantajlı gruplar engellerle karşılaşır.
7. Aşağıdakilerden hangisi sosyal hizmet uygulamalarına yönelik genelci yaklaşım için yanlış bir ifadedir?
a) Değerlendirme için sistematik bir çerçeve kullanır.
b) Birey ve sosyal adalet konularına tek yönlü odaklanır.
c) Çok yöntemli ve çok düzeyli müdahale eğilimlidir.
d) Planlı değişim ya da problem çözme sürecine yön verir.
e) Uygulama eklektik teori temeline sahiptir.
8. Aşağıdakilerden hangisi gebelikte üreme risk faktörlerinden biri değildir?
a) Böbrek hastalığı b) Kronik hipertansiyon c) Anemi
d) Tiroid bozukluğu e) Alerji
9. Sosyal hizmet uygulama süreci aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
a) Bağlantı kurma-değerlendirme-planlama-müdahale-izleme- değerlendirme-sonlandırma
b) Bağlantı kurma-izleme-müdahale-değerlendirme-sonlandırma c) Planlama-bağlantı kurma-müdahale-izleme-sonlandırma d) Planlama-izleme-müdahale-değerlendirme-sonlandırma e) Değerlendirme-bağlantı kurma-planlama-müdahale-izleme- sonlandırma
10. I. Soruna odaklı bilgiler üretme
II. Politik ya da yönetici gücünü kullanma III. Değişim stratejilerini uygulama
IV. Kısa ve uzun dönemli amaçlar belirleme
Yukarıdaki ifadelerden hangisi/hangileri birinci basamak bakımda çalışan tıbbi sosyal hizmet uzmanının genel stratejileri anlama yollarından biridir?
a. Hepsi b. I-II ve IV c. II-III ve IV d. III ve IV e. Hiçbiri
1c-2e-3b-4d-5a-6e-7b-8e-9a-10a
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR
Bilgel, N.(2003). “Birinci Basamakta Ruh Sağlığı Hizmetleri”. Birinci Basamak için Psikiyatri, 2:17-24.
Demirel, S.2011.Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulama Yönergesi.
http://www.suleymandemirel.com.tr, Erişim tarihi: 08.02.2013
Ell, K. and Morrison, D.R (1981).”Primary Care”, Health and Social Work 6(4): 35-43
“Alınmıştır” (Stefert, K. and Henk, M. (2001). Social Work in Primary Care. Best Practice Series:Innovative Practice in Social Work.)
Gaston, L., Thompson, L., Gallagher, D., Cournoyer, L. & Gagnon, R. (1998).
“Alliance, Technique, And Their Interactions in Predicting Outcome Of Behavioural, Cognitive, and Brief Dynamic Therapy”. Psychotherapy Research, 8, 190–209 “Alınmıştır” (Stefert, K. and Henk, M. (2001). Social Work in Primary Care.
Best Practice Series:Innovative Practice in Social Work.)
Miller, I. (1987). Supervision in Social Work. In A. Minahan (Ed.-in-Chief), Encyclopedia of social work (18th ed., Vol. 2, pp. 748–756). Silver Spring, MD:
National Association of Social Workers. . “Alınmıştır” (Stefert, K. and Henk, M.
(2001). Social Work in Primary Care. Best Practice Series:Innovative Practice in Social Work.)
Resnick, C. and Tighe, E. (1997). "The Role of Multi-Disciplinary Community Clinics In Managed Care Systems." Social Work, 42(1), 91-97. “Alınmıştır” (Stefert, K. and Henk, M. (2001). Social Work in Primary Care. Best Practice Series:Innovative Practice in Social Work.)
Sezer, T. (2008).Birinci Basmak Sağlık Hizmetleri Uygulamalarında Bakımda Sürekliliğin Durumu. Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Anabilim dalı yayınlanmamış uzmanlık tezi.
Schlesinger, E.G. (1985). Health Care Social Work Practice : Concepts and Strategies.Times Mirror Magazines. “Alınmıştır” (Stefert, K. and Henk, M. (2001).
Social Work in Primary Care. Best Practice Series:Innovative Practice in Social Work.)
Stefert, K. and Henk, M. (2001). Social Work in Primary Care. Best Practice Series:Innovative Practice in Social Work.
