T a r i h köşesi
S i n a n a a i t y e n i b i r v e s i k a
Y a z a n : Zarif O r g u n H a s s a m i m a r l a r ı h a k k ı n d a , T o p k a p ı S a r a y ı m ü -zesi A r ş i v i n d e b u l u n a n v e s i k a l a r ü z e r i n d e , y a p t ı ğ ı m m u h t a s a r e t ü d ü , b u m i m a r l a r d a n b a z ı l a r ı n ı n el yazı-larını, m ü h ü r l e r i n i , p e n ç e l e r i n i ( i m z a l a r ı n ı ) , keşif d e f t e r l e r i n i g ö s t e r i r o r i j i n a l l e r i l e b i r l i k t e A r k i t e k t i n 1 9 3 8 s e n e s i n i n o n ikinci s a y ı s ı n d a n e ş r e t m i ş b u m e y a n d a K o c a M i m a r S i n a n ı a l â k a d a r e d e n v e s i k a l a r -d a n -d a k ı s a c a ş u s a t ı r l a r l a : ( T o p k a p ı S a r a y ı m ü z e s i A r ş i v i n d e M i m a r S i n a n m h a y a t v e e s e r l e r i n i a n l a t ı r v e T e z k e r e t ü l b ü n -y a n ile e b n i -y e d e n d a h a e t r a f l ı k a l e m e a l ı n m ı ş R i s a l e i m i m a r i y e v e y a T u h f e t ü l m i m a r i y e a d l ı b i r d e f t e r m e v c u t t u r . 0 , 2 2 X 0 , 1 6 e b a d ı n d a b u l u -n a -n b u d e f t e r i -n yazısı ç o k f e -n a v e o k u -n m a s ı g ü ç talik k ı r m a s ı iledir. Bir m u k a d d i m e ile o n iki kı-sım v e b i r h a t i m d e n i b a r e t t i r . M u k a d d i m e n i n b a ş ı n d a m i m a r l ı ğ ı n k a v a i d i v e e b n i y e n i n esası v e a r a z i n i n i s t i h k a m ı m ü l â h a z a o l u n m a k t a s a r -r u f a t m d a n i d ü ğ ü n ü n b e y a n ı n d a d ı -r . H a t i m e d e ise b u b e n d e l e r i n i n t a s a r r u f a t ı n ı b e y a n e d e r . ) (1 ) B a h s e t m i ş t i m . E v v e l c e , b u s a h a d a ç a l ı ş a n l a r , S i n a n m T e z k e r e -t ü l b ü n y a n ' m d a n b a ş k a b i r m e h a z b u l a m a d ı k l a r ı n ı s ö y l e r l e r d i . B u n l a r a r a s ı n d a A h m e d R e f i k m e r h u m T ü r k T a r i h E n c ü m e n i m e c m u a s ı n d a ( 2 ) M i m a r Sin a Sin b a ş l ı ğ ı ile B a ş v e k â l e t a r ş i v i Sin d e b u l u Sin a Sin m ü h i m m e d e f t e r l e r i n d e n ç ı k a r t ı l a r a k n e ş r e t t i ğ i elli ü ç h ü k -m ü n -m u k a d d i -m e s i n d e : ( M i m a r S i n a n T ü r k s a n a t t a r i h i n i n en b ü y ü k si-m a l a r ı n d a n d ı r . B u n u n l a b e r a b e r M i si-m a r S i n a n si-m h a y a t ı n a d a i r l i s a n ı m ı z d a T e z k e r e t ü l b ü n y a n d a n b a ş k a m ü h i m b i r e s e r y o k t u r . ) d e r . İ k d a m c ı m e r h u m A h m e d C e v d e t ise n e ş r e t t i ğ i T e z k e r e t ü l b ü n y a n ı n ( 3 ) b a ş ı n d a S i n a n ı n h a y a t ı h a k k ı n d a k e n d i k ü t ü p h a n e s i n d e b u l u n a n k u y u d a t ı m ü -h i m m e a d l ı a r a b ç a e s e r d e n i s t i f a d e e t t i ğ i n i k a y d e d e r . A n c a k b u k u y u d a t ı m ü h i m m e a d l ı e s e r h â l e n n e r e d e dir v e k i m d e d i r ? B u n u g ö r e n v e b i l e n b u l u n m a m a k -t a d ı r . S i n a n m , z a m a n z a m a n , y e n i b u l u n a n b i r keşif (1) Topkapı sarayı müzesi Arşivi No. E : 1461. (2) Türk Tarih Encümeni mecmuası, yeni seri Ciid T. sayı 5. Haziran 1930 - Mayıs 1931. Sahife (1-29) DevletMat-(3) Topkapı sarayı müzesi, Yeni kütüphane Mehmet V Reşat kitapları. No. 405, İstanbul İkdam Matbaası, sene 1315.
d e f t e r i ( 4 ) , p e r g e l i ( 5 ) , m ü h ü r ü ( 6 ) , y a h u t d a b i r c a m i p l â n ı ( 7 ) m e v z u u b a h s o l u r n e ş r e d i l i r v e y a k o n -f e r a n s m e v z u u teşkil e d e r d i .
B a z a n d a , T ü r k h a r s i l e y u ğ r u l u p yetiştiğini y a -rattığı millî â b i d e l e r i l e d e â l e m e tanıttığı h a l d e ırk v e milliyeti e t r a f ı n d a d e d i k o d u s u y a p ı l ı r d ı . B ü t ü n b u n -l a r o r t a d a S i n a n m s a n a t k ı y m e t i n i h a y a t v e eser-lerini b i r a r a y a t o p l a y a n s a l â h i y e t l i bir eser o l m a m a s ı n d a n n e ş e t e d i y o r d u . B e l l e t e n i n 1 9 3 9 senesi v e 1 1 / 1 2 sayılı n ü s h a s ı n d a T ü r k T a r i h K u r u m u n u n b a s t ı r a c a ğ ı k i t a p l a r a r a -s ı n d a P r o f . F u a d K ö p r ü l ü ile P r o f . G a b r i e l i n M i m a r S i n a n a d l ı b i r e s e r l e r i b u l u n d u ğ u n u g ö r e r e k b u n o k s a n ı n s a l â h i y e t l i k a l e m l e r l e y a k ı n d a o r t a d a n k a l k a c a ğını a n l a m ı ş o l d u k . Bu s a t ı r l a r ı y a z a r k e n A h m e d V e -fik P a ş a n ı n L e h ç e i O s m a n i s i n i n ( 8 ) ilk t a b ı l a r ı n d a t e e s s ü r l e g ö r d ü ğ ü m .şu yersiz k a y d ı d a : ( M i m a r S i n a n b i n a d a n a n l a m a d a i y e s i n d e b u l u -n a -n s e f i h i m ü f l i s . ) B u r a y a a l d ı k t a n s o n r a T u h f e - t - ü l M i m a r i y e d e n b a z ı kısımları a y n e n n a k l e d e c e ğ i m . Birinci s a h i f e : H ü v e l m u i n H a m d ü s i p a s v e s e n a y ı b i k i y a s ile ol saııiı b i h e m t a v e k a d i r i t ü v a n a c e l l e ş a n e h u v e a z e m e b ü r h a -n e h u h a z r e t l e r i -n e h â k i p â k ü z e r e t a k ı h u f r a v e r e v a k ı ferşi sayii p e y m a y ı b i l â m i m a r v e b i n a v e bi s ü t u n v e k u b a n ı n a b R ı z a y ı şerif v e b e y a n e n f e v k a k ü m s e b ' a n ş i d a d a t ı b a k ı n c a p e y d a v e h ü v e y d a e y l e d i v e t a h m i r i ( i) Topkapı Sarayı müzesi Arşivinde Sinana ait bulunan ilk vesika Kanlıca hamamı inşaat defteridir. Bu defterde Sinan'ın mühürü de vardır. (Ar. No. E : 1461).
(5) Askerî müzede bulunan bir pergelin Sinan'a ait oldu-ğu rivayet edilmektedir. Topkapı Sarayı müzesinin merhum müdür muavini İzzet Kumbaracılar 1935 senesinde neşretti-ği bir makalesinde bundan bahsetmişti.
(6) 1937 senesinde Dolmabahçe sarayında toplanan Ta-rih kongresinde dağıtılan Sinan broşüründe ve İzzet Kum-baracıların bir diğer yazısında Kanlıca hamamı inşaat def-terinde bulunan mühürü neşredilmişti.
(7) Yine Topkapı Sarayı müzesi arşivinde bulunan plân-lar arasında bir tanesi Üsküdarda Mihrimah Sultan (Kanunî Süleyman'ın kızı) camiine ait olduğu kanaatiyle Mimar Ke-mal Altan tarafından neşredildi, ve Ankara Halkevinde Si-nan ihtifalinde bir konferans esnasında projeksiyon ile
gös-terildi. ' (8) Topkapı Sarayı Müzesi Yani kütüphane, yeni
•iû-., • • y / - - ~ „ j J t / j L s i j i ' / ' f - j - t L j j U J . ' i ' ^ J ^ t A y J j / j j TuhfetUlmimariye sahife 2 ı s p A i ' J t ' . ^ i s » » 1 <:-?J.c V - f JİL'ic.jtr' v y -i ş , • / a b u k i l d e n n e v i b e ş e r l e r i h a l k e d ü p v e h i l ' a t ı k e r a m e t -le sair m a h l û k a t t a n m ü m t a z v e s e r e f r a z kılup v e ref a ' n a b a ğ d e k ü m ref e v k a ' b a ğ d ' d e r e c a t ı n a v a ref i y ü l h ü -d a y e s i m e f h u m i l e b i r b i r i n -d e n m ü t e f a v i t ü l i t i b a r kıl-dı v e s a l a v a t ü z a k i y a t ol s e y y i d i s a d a t v e z ü b d e i m e v -c u d a t h a z r e t i M u h a m m e d M u s t a f a a l e y h i t t a h i y e t i ves-s e n a h a z r e t l e r i n e ki h a d a y i k i z a t ü l b e h ç e t ş ü k r ü rıza a n ı n s e r ç e ş m e i a b ı ruyi c e n n e t â s a l a r i l e n e ş v ü n e m a b u l u b h i l k a t i m a s i v a y a b a i s o l d u ğ u için l e y l e t ü l ü s r a d a ziveri h a t e m ş e f a a t i t a b ı n â k v e tarsii tacii z ü l i b t i h a ç risaleti g e v h e r i l e v l â k e l e v l â k o l d u ğ u v e m a e r s e l n a k e illâ r a h m e t e n l i l â l e m i n m e n ş u r u b i r l e iştihar v e itilâ b u l d u . İkinci s a h i f e : S a l l a l l a h ü a l e y h i v e a l â âlihi v e a s h a b i h i m a d a -m e t ü l a r z v e d a r e t ü s s e -m a n a z ı -m .
i » S İ T U J & r / O ' Ç > ' İ J , ( j y ' ^ , . ' , , . - / / , 1 / o ^ M - ' <• • • e t e Tuhfetülmimariye sahife 6 h a n ı e v v e l i E d i r n e d e b i n a o l a n i m a r e t i ş e r i f e d e n g a y -rı b i l c ü m l e b u k u l l a r ı n ı n m ü b a ş e r e t i l e v a k i o l m u ş t u r n e v v e r a l l a h ü t e a l â N a z ı m . D ö r d ü n c ü s a h i f e : Ciharı tamirine olmasa mimar Yapılmaz yalnız taşile divar Hususa şöyle bir mimarı akil Mühendis nevjünun dindarı kâmil Sinan'ı Kayseri meşhur namı
Füzun mimarlıkta 1itmamı
Azimüşşan Idenilürse yoludur Muazzam üç şehinşahın kuludur Ve ol üç alıd içinde çün zaamet Yapıp buldu umurunda maharet Veli Sultan Süleyman camiinde Her kısmın tamam etti bu fende Bir edna sanatile li>i tehaşi Yıkup dikti nice dikili taşı Suyolu çekmece köprüsü manend Kemer ;üzre kemer çattı hünermend Birisini seyreden danayı ziheves
Ederdi takı Icisrayi feramuş Yapusuna bakan ehli basiret Der elbette üstadına rahmet
r a d h a n b i n a e t t i r m i ş t i r v e k i l â n â m i r e d e v e m a t b a h b a d e h u b a d e l i h r a k b i n a o l u n m u ş t u r . ) d i y e -r e k M u -r a d III. d e n e v v e l T o p k a p ı S a -r a y ı n d a h a r e m d a i r e s i y a p ı l m a d ı ğ ı m a n a s ı n ı v e r i y o r . Yirmi d ö r d ü n c ü s a h i f e : Su y o l u k e m e r l e r i n i ş ö y l e tarif e t m e k t e d i r : I — E v v e l B e n d k e m e r i . II — V e u z u n k e m e r . III — G ö r e n c e k e m e r y a n i K a v u k k e m e r . I V — V e M a ğ l a v a k e m e r i . V — V e H a v u z k e m e r ki s u l a r a n d a c e m o l u r i d i cisri d a h i k a ç k e m e r v a r d ı r . V I — V e m ü d e r r i s k ö y ü k u r b u n d a d a h i k e m e r K '>
—
V I I — V e M a ğ l a v a k e m e r i ile U z u n k e m e r sel-d e n h a r a p o l u p t e k r a r y a p ı l m ı ş t ı r . Y i r m i b e ş i n c i s a h i f e d e k ö p r ü l e r i s a y d ı k t a n s o n r a y i r m i a l t ı n c ı d a ( B i n a o l u n a n b a h ç e l e r d e k i k a s ı r v e k ö ş k ü b e y a n e d e r ) d i y e r e k : I — Ü s k ü d a r b a h ç e s i n d e S u l t a n S e l i m h a n k ö ş k ü . II — Ü s k ü d a r b a h ç e s i n d e S u l t a n M u r a d h a n III — Eski S a r a y d a S u l t a n M u r a d h a n k ö ş k ü . I V — S a r a y ı â m i r e d e n h a r i ç b a h ç e d e S u l t a n B a -y a z ı d k ö ş k ü . S u l t a n M u r a d h a n t e c d i a et-miştir. V — V e E y ü p y o l u n d a S ü d l ü c e y e k a r i b İ s k e n -d e r Ç e l e b i b a h ç e s i n i n k ö ş k l e r i n S u l t a n M u r a -d h a n t e c d i d etmiştir, ile b i t i r m e k t e d i r . Y i r m i y e d i n c i sahi-f e d e n y i r m i s e k i z e k a d a r h a m a m l a r ı a n l a t m a k t a , yirm i d o k u z u n c u s a h i f e d e yirm a h z e n l e r için d e şu yirm a l û -m a t ı v e r -m e k t e d i r : I — K a r a k ö y k a p ı s ı k u r b u n d a b i n a o l u n a n b u ğ d a y a n b a r ı m a h z e n i d i r . II — V e s a r a y ı c e d i d i h a k a n i d e C e b e ' h a n e k u r -b u n d a a n -b a r ı â m i r e m a h z e n d i r . III — V e H a s b a h ç e y a l ı s ı n d a o l a n a n b a r ı â m i r e m a h z e n i d i r . I V — V e m a t b a h ı â m i r e v e kileri â m i r e m a h z e n l e r i S u l t a n S e l i m h a n a h d i n d e b a d e l i h -r a k m ü c e d d e d e n y a p ı l m ı ş t ı -r . V . — V e U n k a p a n ı n d a b i n a o l u n a n ü m m ü l m a h a z i n d i r ki b a d e l l a r k b i r d e f a d a h a y a -pılmıştır. V I — T e r s a n e i â m i r e k u r b u n d a k u r ş u n l u z i f t m a h z e n i d i r . O t u z v e o t u z b i r i n c i s a h i f e l e r d e b i n a o l u n a n K â r -v a n s a r a y l a r ı -v e R i b a t i l h a y r a t ı b e y a n e t t i k t e n s o n r a ot u z iki v e o ot u z ü ç ü n c ü s a h i f e l e r d e k i h a ot i m e d e d e ş u n -lar yazılıdır.-yinlerinde v a z ' o l u n a n d ö r t tane azim m e r m e r dirsek-ler ki her biri haracına d e ğ e r irtifa v e istihkâm . . . .
B u r a d a n ötesi o k u n a m a y a c a k d e r e c e d e karış-maktadır.
Fotoğraflarını k o y d u ğ u m , Tezkeretülbün.yan-dan farklı olan bazı kısımlarını naklettiğim sahife-lerden de anlaşılacağı üzere m ü s v e d d e halinde v e yazısı epey b o z u k olan b u eser kimindir?
Sınanın k e n d i yazısı olabilir mi?
T e r t i b ve ifade tarzına bakılırsa Tezkeretülbün-yan ve ebniye gibi b u n u n d a Sainin k a l e m i n d e n çık-tığına ihtimal verilebilir.
