9
Aral›k 2001 B‹L‹MveTEKN‹K
Büyük gökadalar›n merkezlerinde dev kütleli karadeliklerin bulundu¤u düflüncesi yeni bir fley de¤il. Yanlar›na sokulan tüm maddeleri yuttuklar›, hatta ›fl›¤›n bile kaçmas›na izin vermedikleri için do¤rudan görünemeyen bu devler ancak çevrelerinde dolanan ve kritik efli¤i henüz geçmemifl gaz ve toz diskindeki maddenin ›s›narak yayd›¤›
X-›fl›nlar›yla belirlenebiliyor.
"Süperkütleli" karadelikler, çok küçük bir alana s›k›flm›fl birkaç milyon ile
birkaç milyar Günefl kütlesinden olufluyor. Böyle büyük bir dev de, Dünyam›zdan 50 milyon y›l uzakl›kta kümesinin ortas›ndaki M87
gökadas›n›n merkezinde bulunuyor. Kütlesi, Güneflimiz büyüklü¤ünde 3 milyar kadar y›ld›z›n kütlesine eflit. Gözlem araçlar› geliflince gökbilimciler M87’nin merkezinden ç›kan, dönüfl ekseni do¤rultusunda "jet" diye adland›r›lan bir f›flk›rma sütununun varl›¤›n› belirlediler. Merkezlerinde benzer dev karadeliklerin bulundu¤u baflka gökada çekirdeklerinde de bu türden madde f›flk›rmalar› belirlendi. Ifl›k h›z›na yak›n h›zlarda yol alan proton ve elektron gibi madde parçac›klar›n›n oluflturdu¤u bu sütunlar›n, milyonlarca ›fl›k y›l› uzunlukta olabildi¤i ve bizim görme efli¤imiz içindeki (optik) dalga boylar›n›n yan›s›ra X-›fl›n› ve radyo dalgaboylar›nda da ›fl›n›m yayd›klar›
gözlendi.
Böylesine güçlü f›flk›rma sütunlar›n›n varl›¤›, karadelik çevresinde çok büyük kütlede gazdan oluflmufl, "torus" diye adland›r›lan ve bir pasta kal›b› görünümünde gaz ve toz disklerinin varl›¤›n› gerektiriyor. Ne var ki, Hawaii’de bulunan 8 metre çapl› Gemini Kuzey teleskopuyla yap›lan gözlemler, M87’nin çevresinde böyle bir torus bulunmad›¤›n›, ya da varsa bile son derece seyrek oldu¤unu ortaya koydu. Gözlem verilerini yorumlayan Johns Hopkins Üniversitesi kuramc›lar›ndan Julian Krolik’e göre "M87’de güçlü bir torusun bulunmay›fl›, aktif gökada çekirdeklerinin iflleyis mekanizmas› konusundaki modellerin radikal biçimde gözden geçirilmesini gerekli k›l›yor.
NASA Bas›n Bülteni, 30 Ekim 2001
Y›ld›z›m›z çevresinde yörüngede bulunan Gü-nefl ve Heliyosfer Göz-lemevi (SOHO) uydusu, Günefl lekelerinin alt›n-da olup bitenleri belir-leyerek bu döngüsel ol-gunun daha iyi anlafl›l-mas›n› sa¤lad›. Uyduda bulunan Michelson Doppler Görüntüleyici adl› ayg›t›n yüzey alt›n› görme yetene¤inden ya-rarlan›larak elde edilen
veriler, manyetik alanlarla ilgili oldu-¤u bilinen Günefl lekelerinin neden çabucak da¤›lmay›p varl›klar›n› hafta-lar ya da ayhafta-larca sürdürebildi¤ini de aç›kl›yor. MDI’nin gönderdi¤i verileri inceleyen Stanford Üniversitesi ve NASA araflt›rmac›lar›, Günefl lekeleri-nin kararl›l›¤›n›n, kendini sürekli güç-lendiren bir dalma hareketinden kay-nakland›¤›n› belirlemifller. Gezegen büyüklü¤ündeki bir girdap ya da f›rt›-naya benzetilebilecek bu dal›fl, nor-mal olarak birbirinden uzaklaflma e¤i-liminde olan manyetik alanlar› bir
araya topluyor.
Günefl lekelerinin alt›ndaki fliddetli manyetik alan›n, Günefl’in iç bölgele-rinden yukar›ya do¤ru t›rmanan ener-jiyi perdeledi¤i, dolay›s›yla lekeyi çev-resine göre daha so¤uk ve daha koyu hale getirdi¤i öteden beri bilinmektey-di. SOHO’nun sa¤lad›¤› yeni veriler ›fl›¤›nda ayr›nt›lar› daha iyi anlafl›lan mekanizma flöyle iflliyor. Is›y› tafl›yan konveksiyon hareketlerinin bask›lan-mas›, merkezden yay›lan enerjinin bir k›sm›n›n yüzeye ulaflmas›n› engelle-yen bir tür "t›kaç" oluflturuyor.
Üstte-ki madde so¤uyup yo¤un-laflarak, t›kac›n saatte yaklafl›k 5000 km h›zla afla¤›ya do¤ru çökmesine yol aç›yor. Bu çökme, çev-redeki s›cak plazma ve manyetik alanlar› da Gü-nefl’in merkezine do¤ru çekiyor. Yo¤unlaflan man-yetik alan so¤umay› h›z-land›r›yor. So¤uyan plaz-ma dal›fla geçerken daha çok plazmay› da afla¤›ya sürüklüyor ve böylece ken-dini sürekli k›lan bir dön-günün oluflmas›n› sa¤l›yor. Ancak dalan ve yo¤unlaflan plazma-n›n, manyetik t›kac›n alt›ndaki alan-lar›n ›s›nmas›na yol açmas› gerekiyor. Araflt›rmac›lar bu olgunun da gözlen-di¤ini söylüyorlar. 5000 km derinlik-te, ses dalgalar›n›n h›z›n›n artt›¤› belirlenmifl. Bu, yüzeydeki durumun tersine, leke köklerinin, çevrelerine göre daha s›cak oldu¤u anlam›na geliyor. Ortaya ç›kan resmin göster-di¤i flafl›rt›c› bir bulgu da lekelerin, “üst üste konmufl birkaç madeni para” gibi çok s›¤ olmalar›.
NASA Bas›n Bülteni, 6 Kas›m 2001
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
