AYRIŞMA VE KÜTLE HAREKETLERİ
Ayrışma Türleri Kütle Hareketleri
Heyelan
Toprak Kayması
AYRIŞMA
• Kayaçlar dış kuvvetlerin etkisi ile zamanla daha
küçük parçalara ayrılmaktadır. Bu parçalanma
sürecine “ayrışma” adı verilir. Ayrışma üç yolla
gerçekleşir.
1. Fiziksel Ayrışma
• Fiziksel ayrışma günlük ve yıllık sıcaklık farklarının fazla olmasının bir sonucudur.
• Fiziksel ayrışma üç yolla gerçekleşir.
• Birincisi gündüz ısınarak genişleyen maddeler akşam soğuyarak daralır. Bu hareketlilik
kayanın öncelikle çatlamasına, zamanla da
parçalanmasına neden olur.
• İkinci ayrışma ise buz çatlatmasıdır. Kayaçların çatlak ve gözeneklerine sızan sular akşam
saatlerinde ve kış mevsiminde donarak genleşir.
Zamanla çatlakları genişleten bu olay kayaçların parçalanmasına neden olur.
• Üçüncü ayrışma türü ise tuz çatlatmasıdır. Su ile kaya çatlaklarına sızan tuz kristalleri suyun buharlaşması ile şişer ve hacmi büyür. Bunun sonucunda çatlaklar genişler.
• Fiziksel ayrışma en çok çöl ve karasal iklim
bölgelerinde etkilidir. Ülkemizde Doğu, İç ve
Güneydoğu Anadolu’da etkilidir.
Fiziksel (mekanik) ayrışma
Fiziksel (mekanik) ayrışma
2. Kimyasal Çözünme
• Kayaçların içinde bulunan çeşitli minerallerin su ve sıcaklık sonucunda çözünerek
aşınmasıdır.
• Yağış miktarının fazla olduğu yerlerde, özellikle de Ekvatoral kuşakta görülmektedir.
• Ülkemizde Karadeniz bölgesinde etkilidir.
Kimyasal çözünme
Kimyasal çözünme
Fiziksel ve Kimyasal Ayrışmanın
Dağılış Alanları
3. Organik Ayrışma
• Canlıların çeşitli yollarla kayaçları parçalamasıdır.
• Özellikle mikro organizmalar ve yosunlar kayaçları salgıladıkları özel asitlerle
parçalamaktadır.
• Bitki örtüsünün gür olduğu alanlarda
görülmektedir.
Organik çözülme
KÜTLE HAREKETLERİ
• Yeryüzünde ortaya çıkan tüm kaya ve toprak
hareketleri kütle hareketleri olarak isimlendirilir.
• Kütle hareketlerinin oluşumuna neden olan faktörler şunlardır:
• Eğim,
• Kayaç yapısı,
• Yağış,
• Bitki örtüsü
• Eğim: Eğim kütle hareketlerinin temel
etkenidir. Yerçekimi eğimli yüzeylerde kendini daha fazla hissettirir. Bu nedenle kütle
hareketleri eğimli arazilerde daha fazladır.
• Kayaç yapısı: Özellikle geçirgen ve yumuşak
kayaç türleri hareket etmeye oldukça müsaittir.
Örneğin; sert ve sağlam bir kaya türü olan
granitlerde kütle hareketleri görülmezken,
kumtaşı ve marn gibi daha zayıf kayaçlarda
kütle hareketlerine rastlanmaktadır.
• Yağış: Yağış miktarı topraktaki su miktarını etkilediğinden kütle hareketlerinin
tetikleyicisidir. Islak yüzeyler daha kaygan ve harekete uygundur.
• Bitki örtüsü: Bitki örtüsü kütle hareketlerinin oluşmasında etkili değildir. Ancak bitki
örtüsünün tahrip edildiği çıplak yüzeyler kütle
hareketlerinin hızlanmasına neden olur.
KÜTLE HAREKETİ TÜRLERİ
1. Heyelan: Toprak tabakasının altındaki ana kaya ile birlikte yer değiştirmesine heyelan adı
verilir. Devrilme, kayma ve akma gibi türleri vardır.
• Heyelan için temel koşul fazla eğimdir. Eğim arttıkça tabakalar yerlerinden daha kolay
sökülür. Bu nedenle fazla eğimli yerlerde
heyelan daha çok görülür. Düz arazilerde bu
olaylar gerçekleşmez.
• Tabakaların uzanışı da heyelanları etkiler. Eğim doğrultusundaki tabakalar heyelanı kolaylaştırır.
Eğime dik doğrultudaki tabakalar heyelanı engeller.
• Heyelan için tabakaların suya doygun hale gelmesi gerekir. Bu nedenle kar erime
dönemlerinde ve fazla yağış alan yerlerde heyelan olayı fazladır.
• Kar erimesi ve yağmurlarla üstteki geçirimli
tabakadan sızan sular, alttaki geçirimsiz tabakaya gelerek burada birikir. Geçirimsiz tabakanın üst yüzeyi, suyu emerek kaygan bir özellik kazanır.
• Böylece üstteki suya doymuş ve gevşek hale gelmiş olan tabaka, alttaki kaygan yapı ve fazla eğimin etkisiyle yamaç boyunca kayar. Bu kayma olayı bazen yavaş, bazen de aniden
gerçekleşebilir.
• Şiddetli depremler, yer göçmeleri ve kaymalarına yol açabilir.
• İnsanların eğimli yamaçlarda yol yapması da heyelanı oluşturan etmenlerdendir.
• Heyelan sonucu kopma yerine çukurluk ve kayma yolu, birikme yerinde yığılmalar gerçekleşir.
Heyelan olayı (Yakutistan)
Heyelan olayı (Yakutistan)
Heyelan olayı yaşanmış bir yamaç
• Heyelan sonucunda vadilerin tıkanması, yolların kapanarak ulaşımın engellenmesi,
yerleşim birimlerinin yıkıma uğraması, büyük yer kaymalarının yol açtığı başlıca
olaylardandır.
• Heyelan sonucu akarsu önlerinin kapanması sonucu heyelan set gölleri oluşmaktadır.
Ülkemizdeki heyelan set göllerine örnek olarak
Erzurum’daki Tortum Gölü, Trabzon’daki Sera
Gölü, Bolu’daki Abant Gölü’nü örnek olarak
verebiliriz.
Tortum Gölü konumu ve fotoğraf
Abant heyelan set gölü, Bolu
Dünya Heyelan Duyarlılık Haritası
KÜTLE HAREKETİ TÜRLERİ
2. Toprak Kayması: Ana kayadan bağımsız olarak toprak ve ayrışma ürünlerinin eğim boyunca hareket etmesine toprak kayması denir. Toprak kayması genellikle yağışın fazla olduğu mevsimde toprağın su ile aşırı
doyması sonucu oluşur.
Toprak Kayması (Kağıthane, İstanbul)
Toprak Kayması (Çin)
KÜTLE HAREKETLERİNDEN KORUNMA YOLLARI
B. Heyelandan Korunma Yolları
• Heyelan riski bulunan arazilerde yerleşim yeri kurulması engellenmelidir.
• Heyelan riski taşıyan arazilerde, arazide basamaklar yapılmalıdır (taraçalandırma).
• Heyelan arazilerinde istinat duvarı yapılmalıdır.
• Arazide drenaj kanalları açılarak yüzey suyunun yer altına inmesine engel olunmalıdır.
