Tarih Köşesi
(
T ü r k T e z y i n s a n a t ı n d a
Kilit süsleri, kapı kuşak ve rozasları
ile anahtar ağızları
M i h r i b a n Sözer — Zarif O r g u nHassa Baş mimarı Dalgıç A h m e d hakkında ar-kitektin 1941 senesi 3-4 sayılı nüshasmdaki yazıda üçüncü Sultan Murad'ın türbesi anlatılırken eski ka-pılardaki madenî tezyinata dair bir etüd hazırlandı-ğından d a bahsedilmişti. Bu husustaki çalışmalara henüz devam olunmaktadır; mamafih şimdiye ka-dar toplanan malzeme muayyen bir kısma ait oldu-ğurud'an, ileride daha etraflı ve devirlere göre mu-kayeseli bir etüd neşrini düşünerek, şimdilik bunları tarihi kısa bir malûmat ile birlikte tanıtmaya çalışa-cağız :
Bu yazının esasını Topkapı Sarayı müzesinde bu-lunan ve devirlerinin hususiyetini temsil eden bina-lardaki kapı ve dolap kapaklarının madenî tezyinatı teşkil etmekte olup buna üçüncü Sultan Murad'ın türbesile Süleymaniye camiinden alınan bazı mo-tifler de ilâve edilmiştir.
Tarihî m a l û m a t : Motifler hakkında tariflere
gi-rişmeden evvel sanat tarihimizin her şubesinde oldu-ğu gibi bu sahada da kâfi tarihî bilgiye sahip olma-dığımızı arzedelim.
Tetkikine imkân bulduğumuz vesikalarda, ka-nunnamelerde, kitaplarla şer'î siciller ve narh def-terlerinde tesadüf ettiğimiz malûmatı sıralıyalım:
Vesikalar :
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde bulunan D : 9613 No. lı ve 932 hicrî tarihli Ehl-i hiref
defte-Süleymaniye camii kapı tokmağı (XVI ıncı asır)
rinde (1 ) Hazinei âmired'en her ay alûfe alanlar arasında beş hakkâk üstad ile dört şakirdinin isim-lerine tesadüf ediyoruz.
Şiri Merd Horasanî : Tebrizden gelüb Amasya-2 dan cihet olunmuş
mu-kaddema alûfeşi Edirne hassa harcından alurmuş.
(1) Bu defterin tamamı 1932 senesinde merhum muallim M. Cevdetin Elahiyetül Feteyan adlı arapça eserinde, Hassa mimarlarına ait kısmı da Zarif Orgun tarafından Arkitekt'in İ938 senesinin 12 inci sayısında neşredilmiştir.
Aynı cami iç avluya açılan kapının kilit yeri (XVI ıncı asu-)
Aynı cami kapı kuşağı (XVI ıncı asır)
Hasan Hersek 15 Hüseyin Pervane 6,5 Şahkulu Bastiyan
Haliya mezkûr deftere il-hak 926.
: Sultan Mehmed zamanın-da pencik gelmiş kul. : Sultan Bayazıd han
za-manında gelmiş pencik kul.
: Sanatı birle yazılmış 24 Receb sene 930 ber mu-cibi ruzname.
: Mısırdan sürgün gelüb san'atı birle yazılmış, el-mas yonar sene 926 ber mucibi ruzname.
Şakırdan
Ferruh şakirdi Şiri Merd: Sultan Selim han zama-3 nında Şiri Merd nam
üs-taddan beğlikle alınmış kul.
: A n gilmanı pişkeş 931.
: Mislihi 10
Mustafa (Hırvat) sene
İskender (Hırvat) 1 Kasım (Bulgar) Şakirdi Şahkub
1
isimlerin altında görülen /rakamlar alûfe miktarını göstermektedir.
Cemaati çilingiran ise dokuz üstad on şakird-A n gilmanı devşirme se>-ne 930
aldıkları
den ibarettir, fakat bunlara .hakkâklarda olduğu gibi izahat verilmemiştir. Yine Topkapı Sarayı Arşivinde bulunan 1017 tarihli diğer bir Ehli hiref defterinde
( 2 ) on sekiz hakkak ->ekiz çilingir ismi vardır.
Kitaplar : Bu hususta en çok istifade
edece-ğimizi ümid ettiğimiz eserler surnamelerdir. Bu eser-lerde düğüneser-lerde yapılan senliklerle beraber geçit yapan alaylar minyatürlerle tasvir olunmuştur. Bil-hassa sanatkârlar ellerinde hediye olarak takdim edecekleri işleri tutarak ve hazıruna göstererek ge-çerler, Bugün bu gibi kıymetli eserler muhafaza al-tında olduğundan üzerlerinde çalışmak imkânı bulu-namamıştır.
Murat III zamanında Atmeydanında yapılan ve elli iki gün devam eden şehzadesi Mehmed' (III) in sünnet düğününde sanatkârların âdet veçhile yap-tıkları geçit resminde yüz kırk sekiz gan'at sınıfı arasında yirmi sekizinci olarak kilidcilerin geçtiğini müverrih Hammer yazar ( 3 ) .
Bahsettiğimiz Ehl'hiref defterlerinden anlaşı-lacağı üzere Hazine âmireden mevacib alan kâtibler, nakkaşlar, mücellitler, topçu ve tüfekçiler, cerrah ve tabibler gibi saraydaki mümtaz sanatkârlar ara-sında hakkak ye çilingirlerin de bulunduğu görülür. Biz, kopyelerini neşrettiğimiz motiflerin desen, hâk ve oyma işlerinin bu iki şubenin müşterek çalışmasile meydana geldiğini zannetmekteyiz. Şüphesiz ki sa-raydan hariçte de aynı sahada çalışan sanatkârlar vardı. Nitekim, Mudanya ve Bursadaki eski evlerde hâlâ bu motifler yaşamaktadır. Bununla beraber her sanat şubesinde olduğu gibi en liyakatlilerinin saray-da toplanmış olduğunu kabul etmek icap eder. Bun-dan çıkan netice şudur. Resmî inşaat çerçevesine gi-ren her yapıdaki, yani Hassa Başmimaıının mesuli-yet ve nezaretinde yapılan cami, türbe, medrese, darüşşifa ve sairedeki madenî tezyinatın bu seçme sanatkârların elinden çıktığına şüphe yoktur. Türk sanat eserlerindeki umumî ahenk göz önünde tutu-lursa bu şubede çalışanlar arasındaki işbirliği daha geniş manada anlaşılabilir.
Neşrettiğimiz Süleymaniye camiinin motiflerini misal olarak ele alalım^ Bu tezyinî motifler o muaz-zam ve muhteşem binanın hakikaten başlıbaşma bir
âbide olan emsalsiz kapılarına Sinan gibi bir dâhi uygun görmeseydi konulabilir miydi? Umumî ahen-ge diğer bir örnek de üçüncü Sultan Ahmed'in yap-tırdığı Topkapı Sarayındaki kütüphanenin kapısının anahtar yuvasıdır. Lâle şeklinde stilize edilmiş olan bu anahtar ağızı binanın küçük kubbeleıindeki lâle âlemlerle beraber devrinin zevk ve hususiyetini, lâle
(2) M. Cevdet'in aynı eserinin 421 inci sahifesinde neşre-dilmiştir.
(3) Hammer, Devleti Osmaniye tarihi. Mehmed Ata cild 7 sahife 268.
Topkapı Sarayı; Fatih devri binalarından Ağalar camii şimdiki Yeni kütüphane iınütalea salonunun (kapısı, kilit yeri
(XVI ıncı asır)
Veliaht dairesinde bir dolap kapağının kilit yeri (XVII inci asır)
Murad III odası, dolap kapağında kilit yeıi (XVI ıncı asır)
'Valde Sultan yatak odası dolap kapağı kilit yeri
Sefeı-li koğıışu, şimdiki Çin porselenleri dairesi kilit yeri (XV'n 'inci asıı )
Haı-eın. Mıırat İÜ yatak odası kapısında kilit yeri (XVI ıncı asır sonu)
d'evrinin karakterini göstermiyor mu? Görülüyor ki, ahenk bahsinde Türk sanatkârları anahtar ağızın dan âleme kadar hiç bir noktayı ihmali etmemişler-dir.
Bu kısma bir de kilitcileri katmak icap eder. Kilit ve anahtar deyip geçmiyelim; Türk sanatkârı bunlar üzerinde o kadar incelik ve maharetle çalış-mıştır ki, yaptıkları işlerin güzel nümunelerini Top-kapı Sarayında Hazine dairesinin ikinci salonunda
Ayasofya, Muıad III türbe kapısında kilit yeri, (Amel-e İs-mail) imzalıdır. Tetkik ettiklerimizin içinde başka imzalı
esere rastlamadık. Onun için bu motif bu bakımdan hususî bir kıymet arzetmektedir. (XVI ıncı asır).
görüp de şaşmamak kabil değildir. Bu mevzuu ikinci bir yazıya bırakarak bu hususta bir narh defterinden aldığımız bazı notları kaydedelim.
Hicrî 1009 senesinde Istanbulda satılan meva-dın fiyatları tesbit olunmuş, o meyanda (Es'arı Çilingiran) diye kilitlerden şöyle bahsedilmektedir:
— Sorgucu ile pirinç tenekeli kilidin çifti alt-mışa mukaddema yüz akçeye idi.
— Zülüflü ve bakır kaplı sepet kilidinin çifti
mSm
l
Ahnıtd I. kütüphanesi beşinci dolabın kilit yeri (XVII inci asır)
Valde Sultan yemek odası dolap kapağı kilit yeri ' (XVII inci asır)
kırka. Mukaddema yetmiş akçeye idi.
— Hacı Ali zembereğile maen üç perili kilidin çifti, yirmi dört akçeye ola.
— Dolap lokmalı ve üç perili ve zemberekli kilidin çifti on altı akçeye ola. Mukaddema 30 ve
28 akçeye idi.
— Perdeli ve zemberekli ve üç perili kilit çifti yediye. Mukaddema on dört ve on beş akçeye idi.
— Orta zülüflü maen üç perili ve zemberekli ki-lidin çifti otuza. Mukaddema elli akçeye idi.
— Dolap kilidi âlâ zemberekli ve üç perilinin çifti yirmi dört akçeye. Mukaddema otuz altıya idi. — A m b a r ve mahzen kilidi ki büyük ola yüz altıya idi.
— A m b a r ve mahzen kilidi ki büyük ola yüz akçeye ola.
Camadan kilid'i beş akçeye. Mukaddema 3 ak-çeye idi.
— Çan kilidi ikişer akçeye ola. Mukaddema 3 akçeye idi.
İlk defa 1893 de Viyana sergisi münasebetile Ethem paşanın tertip ettiği (Usül-i mimarî-i Osma-nî) adlı eserde kapı ve dolapların kilit yerleri, ku-şak ve rozaslardan bazı nümuneler konulmuştur. Da-ha sonra, Henri Minetti'nin Osmanische Provinziale Baukunst A u f Dem Balkan adlı ve 1923 senesinde Hanovrda tabedilen eserde de bazı örnekler görül-müştür ki aynı resimleri Celâl Esad Arseven de Türk sanatı adlı eserine almıştır. Muhterem üstad adı
ge-Ahmed I. kütüpfanesi dolap kilit yeri (XIII. Asır)
Ayııı yer, diğer dolap (XVII. Asır)
Aynı dairede başka bir dolap kilit yeri (XVII. Asır)
Ahmed I. kütüphanesi, pencere yanındaki dolap kapağında kilit yeri (XVII inci asır)
Selim III Valide dairesi kapılarında görülen stilize güneş motifleri (XIX uncu asır)
çen eserinde Demir işleri bahsinde (... pencere par-maklıkları, sebil ve şadırvan parpar-maklıkları, kapı kilitleri ve rezelerile, menteşeler, kapı halkaları gibi aksamı mimarîde kullanılan demir ve dökme işlerin-de işlerin-de büyük bir sanat müşaheişlerin-de olunmaktadır. Bun-ların da devrin üslûbu ile değiştiğini görürüz. Sahife 207) diğer bir bahiste de (... parmaklıklar kapı hal-kaları, rezeler, üzengiler tezyinat noiktai nazarın-dan millî seciyeyi yaşatan en mühim sanat eserleri-dir. Sahife 221) diyerek neşredilen motiflerin kıy-met ve sanat değerini tebarüz ettirmektedir.
Müze kolleksiyonlan :
Müzelerimizde de bu motifler yer almıya baş-lamıştır. Çiniliköşk müzesinde bir kaç parçalık bir seri mevcut olduğu gibi İnkılâp müzesinde de bir seri bulunmaktadır. Diğer vilâyet müzelerinde de bu eserlerden kolleksiyonlar yapılmıya başlanılması lâzımdır. Bir de şimdiye kadar gördüklerimizin için-de bir tek imzalısına rastladığımızı arzeiçin-delim. Eski
Topkapı Sarayı işleme dairesi kapısı kilit yeri ve halkaları.
sanatkârların mahviyet veya sır ve ser saklamak ga-yesile eserlerine imzalarını koymadıkları malûmdur. Onun için üçüncü Sultan Murad'ın türbe kapısında bulunan ve (Amele İsmail) ismini taşıyan motif bu bakımdan hususî bir kıymet de arzetmektedir.
Neşrettiğimiz motiferde tezyinat esası nazarı itibara alınarak icpa eden tashihler yapılmıştır. Gö-rüldüğü gibi bu işte daima rumî denilen tezyinat kul-lanılmıştır. Bu motiflerin, devirlere göre sıralan-mış kolleksiyonu Türk ıtezyinî ve mimarî tarihi için lâzım olduğu kadar restorasyonlarda da bu gibi etüd ve kolleksiyonlara ne kadar ihtiyacımız olduğunu Mısırçarşısı âlemleri hâdisesi göstermiştir.
Yurdda Millî mimariye doğru bir alâka uyan-maya başlamıştır. Yapılacak binanın cephe vaziyeti ve içi ile beraber bu gibi küçük fakat esasda büyük olan motifleri de ihmal etmemek yerlerinde kulla-narak yapılacak binaya tam millî karakterini vermek icab eder. Onun için de bunları bilmek lâzımdır.
1 — Topkapı Sarayı. Ahmed III ün yaptırdığı kütüphane ka pisinin anahtar ağzı. Stilize lâle şeklinde olan bu motif dev-rinin hususiyetini göstermektedir. (XVin.inci Asır).
