Hayvan Deneylerinin Etik Boyutu

(1)

Hayvan Deneylerinin Etik Boyutu Hayvan Deneylerinin Etik Boyutu

1

(2)

Deney hayvanı NEDİR?

 Hipotezi bilimsel kurallara göre kurulmuş araştırmalarda ve biyolojik testlerde kullanılan hayvanlardır.

 Deney için özel üretim ve özel bakım gerektirirler.

2

(3)

• 1877 - 1877 İlk laboratuvar sıçanlarıİlk laboratuvar sıçanları

• 1906 - İlk albino sıçan ve farklı ırklar üretimi1906 - İlk albino sıçan ve farklı ırklar üretimi

• 1911-1928 – Wistar Enstitüsü (ABD)1911-1928 – Wistar Enstitüsü (ABD)’’nün satışı ve nün satışı ve melezlemeleri

melezlemeleri

(4)

ETİK KURALLAR ETİK KURALLAR

• Nedir?Nedir?

• Ne içindir?Ne içindir?

• Nasıldır?Nasıldır?

Yeni yasa ve yönetmeliklerimize göre araştırıcılar çalışmalarına Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu’nun izni olmadan başlayamazlar. ⁴

(5)

Hayvanlar Üzerinde Yapılan Bilimsel Çalışmalarda Hayvanlar Üzerinde Yapılan Bilimsel Çalışmalarda

3R Kuralı ***

(Zoolog William Russell ve mikrobiyolog Rex L. Burch’un 1959) (Zoolog William Russell ve mikrobiyolog Rex L. Burch’un 1959)

1- Sayıyı Azaltma (Reduction): İstatistikleri etkilemeyecek en az sayıda hayvan üzerinde çalışmak.

2- Uygun Koşulları Sağlama (Refinement):

Hayvanları fizyolojilerine uygun ortamlarda barındırmak ve rahat ettirmek, acı rahat ettirmek, acı

çektirmemek çektirmemek

3-Materyali Değiştirme (Replacement):

Hayvan yerine, aynı güvenirlikte sonuçlar verecek başka materyal yada modeller üzerinde çalışmak.

ETİK KURALLAR ETİK KURALLAR

5

(6)

1- Sayıyı Azaltma (Reduction):

 Araştırmalarda olanak olduğunca en az sayıda hayvan kullanarak en iyi sonuca varma ilkesini ifade eder.

 İstatistik hesaplar için gerekli sayıların altına inebilirler.

 Bu hata nedeniyle bilimsellikten uzaklaşır ve yayına dönüşemez, deneyde kullanılan hayvanlar boşa tüketilmiş olur.

 Deney ve testlerde boş yere hayvan tüketmemektir.

 İyi bir literatür taraması yapılmalıdır.

 Çalışmalarda boş yere hayvan kayıplarının ortaya çıkmasının bir başka nedeni de, araştırıcıları ve teknik ekibin hayvanlar üzerinde uygulanan yöntemler konusunda çok bilinçli olmamalarıdır.

 Birçok gelişmiş ülkede olduğu gibi bizim yasa ve yönetmeliklerimizde de deney hayvanlarıyla doğrudan uğraşacak kişilerin mutlaka hayvan deneyleri etik kurulları tarafından açılan kurslara katılıp, başarılı olduklarına dair bir sertifika alınması şart koşulmuştur.*

6

(7)

 Çalışmalarda en az hayvan kullanımını başarmak için sadece uygulama tekniklerini ve etiğini bilmek de yetmez.

 Yapılmak istenen deneyin özü ile ilgili konularda da bilinçli hareket edilmesi gerekir.

 Her araştırmayı her hayvan türünde ve soyunda yapamazsınız,

 Bu sonuçların çöpe atılması demek bunlar için kullanılan hayvanların da boş yere öldüğü anlamına gelir.

 Hangi hayvan türünün çalışmaya en uygun olduğunu saptamalı ve çalışma projesini sunmalıdır.

(8)

Deneysel Hayvan Modeli Seçimi:

1. İndüklenmiş modeller:

8

2. Spontan modeller: :

3. Negatif modeller:

4. Olası (Orphon) modeller:

(9)

 Kullanılan Deney Hayvanları:

En Çok : Sıçan, Fare, Tavşan

Orta Düzeyde: Kobay, Hamster, Köpek, Kedi, Domuz, Maymun

Sıçanlar, fare, kobay ve hamsterler küçük olmaları, yaşam sürelerinin kısalığı, manüplasyonlarının kolaylığı ve kolay üretilebildikleri için tercih edilirler.

(10)

2- Uygun Koşulları Sağlama (Refinement):

 Deneylerde kullanımlarının sonlandırılmasına kadar geçen süreçte rahatlarını ve mümkün olduğu kadar az acı duymalarını sağlamak için önlemlerin alınması gereken yöntemler olarak tanımlanır.

 Deney hayvanlarımızı rasgele yerlerde ve rasgele koşullarda yaşatamayız.

 Her hayvan türüne göre onların en iyi yaşayabilecekleri koşullar tanımlanmıştır.

 Küçük boyutlu deney hayvanlarının kafeslerinin şeffaf yani içi görülebilen malzemeden yapılı olmasına gerek görülmüştür. Bunun nedeni bu hayvanların sosyal hayvan olmaları ve birbirlerini görmelerinin uygun olacağı kararıdır.

10

(11)

 Kafeslere hayvan yerleştirirken de onların rahatı açısından dikkat etmemiz gereken kurallar belirlenmiştir. Buna göre kafeslere belirlenmiş sayının üstündeki sayıda hayvanı yerleştirmemiz doğru değildir.

 Hayvanın türüne ve yaşına göre en iyi rahat edeceği kafes alanı ve yüksekliği saptanmıştır, bizler de bu koşulu sağlamak zorundayız.

 Odanın sıcaklığı, nem miktarı, ışık şiddeti ve odanın havalandırma koşulları bulunmaktadır.

 Bu koşullara uygun davranılmadığı takdirde hayvanların hem sağlığı bozulur hem de farklı yerlerde yapılan benzer deneylerin sonuçları birbirini tutmaz.

 Laboratuvar hayvanlarının çoğu albino oldukları için aşırı ışık onlarda katarakt gelişmesine neden olabilir, bu nedenle albino hayvanların bulunduğu odaların ışıkları çok parlak olmamalıdır.

 Gürültüden mutlaka uzak olmalarıdır. Özellikle gebe ve yeni doğurmuş hayvanlar gürültüden rahatsız olup yavrularına zarar verebilirler.

 Gürültünün oluşturacağı stres faktörleri de deney

sonuçlarımızı olumsuz yönde etkileyebilir. ¹¹

(12)

 Etik açıdan hayvanların acı çekmesi önlemeli ya da en azından minimum düzeye indirgemeliyiz.

 Deneylerde acı verme olasılığı olan işlemler daha çok cerrahi çalışmalarda ve deney bitiminde uygulanabilecek ötenazi girişimlerin de olabilir.

 Bu nedenle içinde cerrahi girişim olan hiçbir şey anestezi gerçekleştirilmeden yapılmamalıdır.

 Deney hayvanlarına genel anestezi, ya enjeksiyon yoluyla ya da inhalasyon, yani anestezik madde solutarak gerçekleştirilir.

 Hayvanın ve yapılmakta olan deneyin özelliklerine göre doğru seçilmek koşuluyla her ikisinin de uygulanması

etik kurallara uygundur. ¹²

(13)

 Deney tamamlandıktan sonra hayvanlardan gerek kan, gerekse doku örnekleri almak için onlara ötenazi uygulanması gerekir.

 Deney hayvanlarına etik davranılmasının belki de en fazla gereken aşamalarından biridir.

 Ötenazi iki yolla yapılabilir. Bunlar kimyasal ve fiziksel ötenazi yollarıdır;

 Kimyasal ötenazide işlem yüksek doz anestetik madde uygulanarak gerçekleştirilebilir.

(14)

 Ötenazi maddelerinin bizim deney sonuçlarımız üzerinde olumsuz etkileri olduğu anlaşılırsa, kaçınılmaz olarak fiziksel ötenazi yöntemine başvururuz.

Etik Kurulların İzin Verebileceği Fiziksel Ötenazi Yöntemleri :

Servikal dislokasyon (Hayvanın boyun omurlarının ani bir hareketle yerlerinde kaydırılması.

 Dekapitasyon (Hayvanın boynunun giyotinle aniden kesilmesi)

 * Sıvı azot içinde dondurma (Sadece küçük hayvan türlerine uygulanabilen aniden hayvanın -196C’ye atılması işlevi)

 * Büyük hayvanlarda karotis damarının kesilmesiyle

 * Elektrik akımı uygulanması (bu yöntemde oldukça az uygulanır)

14

(15)

3-Materyali Değiştirme (Replacement):

 Bu maddeye göre, araştırma ve biyolojik testlerde mümkünse omurgalı hayvanlar yerine başka şeylerin kullanılması tercih edilmelidir.

Deney Hayvanları Yerine Önerilen Olanaklar:

• Doku ve organ kültürleri: Bu teknikte canlıdan çıkarılmış hücre veya dokuların vücudun dışında özel koşullarda canlılığının devamı ve hatta bazı dokuların çoğaltılması sağlanır.

* Omurgasız hayvanların kullanılması

* Embriyonlu yumurtanın kullanılması

* Bir hücrelilerin kullanılması

* Bilgisayar ve veri bankalarının kullanılması

* Matematik yöntemler

* Eğitimde yapay modellerin ve filmlerin kullanılması

(16)

 Son dönemde bunlara dördüncü bir R önerilmektedir, bu R’nin açılımı Responsibility’dir.

 Deney hayvanları alanında çalışanların hayvanlara karşı sorumluluklarını bilmesini ve ona göre davranmalarını öneren bir maddedir.

16

(17)

KANUN/YÖNETMELİK/BİLDİRGE KANUN/YÖNETMELİK/BİLDİRGE

 Hayvanlara HAK terimini kullanan ilk kişi Thomas Tyron olmuştur.

 Hayvanları korumaya yönelik ilk yasa 1641 yılında İngiltere’de çıkmıştır. ‘’Hiç kimse genellikle insanların yararlanması için bulunan bir hayvana kötü davranamaz.’’ söylemini içermektedir.

 1824 yılında ilk hayvanları koruma derneği İngiltere’de kurulmuştur.

 19. yüzyıl ortalarında İngiltere’yi örnek alan Saksonya Krallığı hayvanlara eziyet edenleri cezalandıran bir yasa çıkarmıştır.

 Hayvan hakları konusunda en önemli belge Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi’dir.**

(18)

Hayvan HaklarI Evrensel Bildirgesi

1- Bütün hayvanlar yaşam önünde eşit doğar ve aynı var olmak hakkına sahiptir.

2- Bütün hayvanlar saygı görme hakkına sahiptir.

3- Hiçbir hayvana kötü davranılmaz,acımasız ve zalimce işlem yapılamaz.

4- Yabani türden olan bütün hayvanlar,kendi özel ve doğal çevrelerinde, karada, havada veya suda yaşama ve üreme hakkına sahiptir.

5- Bütün hayvanlar özgürlük içinde yaşama ve üreme hakkına sahiptir.

6- İnsanların yanlarına aldıkları bütün hayvanlar, doğal ömür uzunluklarına uygun sürece yaşama hakkına sahiptir.

7- Bütün çalışan hayvanlar iş süresinin yoğunluğunun sınırlandırılması,onarıcı ve güçlerini artırıcı beslenme ve dinlenme hakkına sahiptir.

8- Hayvanlarda fiziksel ya da psikolojik bir acı çektiren deneyler yapmak, hayvan

haklarına aykırıdır.

9- Hayvan beslemek için yetiştirilmişse;bakılmalı,barındırılmalı,taşınmalı,ölümü de korkutmadan ve acı çektirmeden yapılmalıdır.

18

(19)

10- Hayvanlardan insanın eğlencesi olsun diye yararlanılmaz.

11- Zorunluluk olmaksızın bir hayvanın öldürülmesi demek olan her davranış,bir "biocide" yani yaşama karşı suçtur.

12- Çok sayıda yabani hayvanın öldürülmesi demek olan her davranış bir "genocide” yani türe karşı suçtur.

13- Hayvanın ölüsüne de saygı göstermek gerekir.

14- Hayvan hakları da insan hakları gibi yasa ile korunmalıdır.

Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi

(20)

 Türkiye’de hayvan hakları ile doğrudan ilgili bir hukuk düzenlemesi 2004 yılına dek yoktu.

 2004 yılında yürürlüğe giren Hayvanları Koruma Kanunu en önemli düzenlemedir.

 Hayvanların rahat yaşamalarını ve hayvanlara en iyi ve uygun muamele edilmesini temin etmek, hayvanların acı, ıstırap ve eziyet çekmelerine karşı en iyi şekilde korunmalarını her türlü mağduriyetlerinin önlenmesini sağlamaktır”

 Kanunun büyük bir bölümünde sokak hayvanları, pet hayvanlar gibi çeşitli hayvanların haklarından söz edilmektedir.

 İçinde sınırlı sayıda bazı maddeler hayvan deneyleri ile ilgilidir.

 Madde 9: Hayvan deneyi yapan kurum ve kuruluşlarda bu deneyin yapılmasına kendi bünyelerinde kurulmuş ve kurulacak etik kurullar yoluyla izin verilir”.

 Madde 28: 9. madde de ve çıkarılacak yönetmeliklerde belirtilen hususlara uymayanlara kullandıkları her hayvan başına iki yüzelli lira, yetkisi olmadığı halde hayvan deneyi yapanlara hayvan başına bin lira idari para cezası uygulanır” denilerek cezalar belirtilmiştir.

 Madde 30: Yapılan suçların tekrarlanması durumunda, cezaların 3 katına kadar çıkabileceği belirtilmiştir

20

(21)

 2006 yılında “Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik” *** yayınlanmıştır.

(22)

22

(23)

(24)

Kaynaklar

 Çobanoğlu N, 2009, Kuramsal ve Uygulamalı Tıp Etiği, 1. Baskı, Ankara: Eflatun Yayınevi.

 Tıpta Etik ve Deontoloji. Prof.Dr.Ayşegül Demirhan Erdemir 2011.

Nobel Tıp Kitabevi.

 Aydın E., Tıp Etiği, 2006 Güneş Kitabevi.

24