T.C.
İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ LOJİSTİK YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI
LOJİSTİK YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
FİRMA PERFORMANSI İLE TEDARİK ZİNCİRİ YETENEĞİ ARASINDAKİ İLİŞKİDE TEDARİK
ZİNCİRİ ÇEVİKLİĞİNİN ROLÜ
Yüksek Lisans Tezi
Ezgi ŞAHİN 1450Y30102
İstanbul, Mayıs 2017
T.C.
İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ LOJİSTİK YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI
LOJİSTİK YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
FİRMA PERFORMANSI İLE TEDARİK ZİNCİRİ YETENEĞİ ARASINDAKİ İLİŞKİDE TEDARİK
ZİNCİRİ ÇEVİKLİĞİNİN ROLÜ
Yüksek Lisans Tezi
Ezgi ŞAHİN 1450Y30102
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Murat ÇEMBERCİ
İstanbul, Mayıs 2017
TELİF HAKLARI
Bu yüksek lisans tezinin tüm telif hakları Ezgi Şahin’e aittir. “Yeniden ifadelendirme” veya belli bir bölümden “özet çıkarma” şeklinde de olsa kaynak belirtmeden ve sayfa numarası göstermeden alıntı yapılamaz. Aynen yapılan metin alıntıları, “tırnak işaretine alma” veya “girintili yazım biçimi” kullanılmaksızın gösterilemez. Aynen alıntılarda makul yararlanma ölçüsü aşılamaz. Yazara ait şekil ve tabloları; “niteliğini büyük ölçüde farklılaştırmayan değişiklikler yaparak” veya
“orijinal biçimiyle” kendi çalışmasına almak isteyen kişiler yazılı izin almalıdırlar.
ETİK KURALLARA UYGUNLUK
Yüksek lisans tezimde, “yeniden ifadelendirme” ile belli bir bölümden/sayfadan
“özet çıkarma” şeklinde gerçekleştirdiğim yararlanmalar için orijinal kaynağın künye bilgilerini ve yararlandığım sayfa numaralarını gösterdiğimi, 40 kelimeye kadar aynen yaptığım metin alıntılarında, “tırnak işareti” kullandığımı, daha uzun aynen alıntıları “girintili biçim” ile yazarak farklılaştırdığımı, aynen alıntıların “künye bilgilerini” ve “sayfa numaralarını” açık bir şekilde belli ettiğimi, aynen alıntılarda makul yararlanma ölçüsünü aşmadığımı, başkalarına ait görüş ve fikirleri kendi görüşümmüş gibi göstermediğimi, kaynakçada yer alan başvuru eserleri ile metin içindeki dipnot veya parantez not bilgilerinin örtüştüğünü, yararlandığım; ölçek, şekil ve tablolardan izin alınması gerekenler için izin aldığımı, başkalarına ait şekil ve tablolardan izin alma imkânı bulamadıklarımda onların üzerinde önemli ölçüde değişiklik yaptığımı ve bibliyografik künye bilgilerini verdiğimi, kullandığım anket formları ve araştırmanın uygulama biçimi için üniversite Etik Kurulu’nun onayını aldığımı beyan ederim.
TEŞEKKÜR
Tezimin hazırlanmasında ve anketlerin aşamasında emeği geçen ve benden yardımlarını esirgemeyen; tez danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Murat Çemberci’ye, Sn. Öğr. Gör. Dr. Nagehan Uca’ya, Sn. Öğr. Gör. Dr. Mustafa Emre Civelek’e ve sevgilerini, desteklerini her zaman hissettiğim aileme bana kattıkları değerlerden dolayı sonsuz teşekkür ederim.
ÖZ (ABSTRACT)
Günümüzde, hızla artan küresel rekabet baskısı, sürekli değişen müşteri talepleri ve bu taleplere etkili ve hızlı yanıt verme yarışı firmaları tedarik zincirinde çeviklik yaklaşımını benimsemeye yönlendirmiştir. Tedarik zinciri çevikliği, firmaların değişken piyasalarda müşteri taleplerine doğru yanıt vermesine yardımcı olarak firmalara rekabet avantajı kazandırmaktadır.
Tedarik zinciri yeteneği de tedarik zinciri çevikliği gibi işletmelerin çevresel değişikliklere yanıt vermesini kolaylaştırarak, rekabet avantajı kazanmalarını sağlar.
Bu çalışmada, firma performansı ile tedarik zinciri yeteneği arasındaki ilişkide tedarik zinciri çevikliğinin etkisi incelenmiştir.
Araştırmada, tedarik zinciri yeteneğinin ve tedarik zinciri çevikliğinin firma performansını pozitif yönde etkilediği görülmüştür. Tedarik zinciri çevikliğinin, tedarik zinciri yeteneğinin firma performansı üzerinde ara değişken etkisi istatistiksel olarak kanıtlanmıştır.
Anahtar kavramlar: Tedarik zinciri yönetimi, tedarik zinciri yeteneği, tedarik zinciri çevikliği, firma performansı
ABSTRACT
Nowadays, the rapidly increasing global competitive pressure, continuously changing customer demands and the effective and quick response to these demands led companies to follow the agile approach in the supply chain. Both supply chain agility and supply chain capability helps firms to gain competitive advantage at volatile marketplaces by response customer demands correctly.
In this research, the mediator role of supply chain agility has been investigated on the effect of supply chain capability on firm performance.
The research results show that supply chain agility positively affects the firm performance. It is also proven that the mediator role of supply chain agility on the effect of supply chain capability on firm performance is statistically significant.
Keywords: Supply chain management, supply chain capability, supply chain agility, firm performance
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
Öz (Abstract) ... iii
Tablolar Listesi ... vi
Şekiller Listesi ... vii
1. GİRİŞ ... 1
1.1. Problem Tanımlama ... 3
1.2. Çalışmanın Amacı ve Katkıları ... 5
1.3. Tez Düzeni ... 6
2. LİTERATÜR ÇALIŞMASI ... 7
2.1. Kavramsal Temeller ... 7
2.1.1. Tedarik ve Tedarik Zinciri Kavramı ... 7
2.1.1.1. Tedarik kavramı... 7
2.1.1.2. Tedarik zinciri kavramı ... 9
2.1.1.3. Tedarik zincirinin yapısı ... 11
2.1.1.4. Tedarik zinciri çeşitleri ... 14
2.1.1.5. Tedarik zinciri kararları ... 17
2.1.2. Tedarik Zinciri Yönetimi Kavramı ... 18
2.1.2.1. Tedarik zinciri yönetimi tanımı ve kapsamı ... 20
2.1.2.2. Tedarik zinciri yönetiminin amaçları ... 24
2.1.2.3. Tedarik zinciri yönetiminin önemi ve işletmelere sağladığı faydalar ... 24
2.1.2.4. Tedarik zinciri yönetiminde işletme süreçleri ... 26
2.2. Kavramsal Çerçeve ... 27
2.2.1. Firma Performansı Kavramı ... 27
2.2.2. Tedarik Zincirinde Yetenek Kavramı ile Firma Performansı İlişkisi .. 31
2.2.3. Tedarik Zincirinde Çeviklik Kavramı ... 35
2.2.4. Hipotezler ve Kavramsal Model ... 39
3. ARAŞTIRMA METODU VE ÖLÇÜM ... 40
3.1. Araştırma Alanı ... 40
3.2. Veri Toplama ... 40
3.3. Anket ve Ölçek Geliştirme ... 40
4. VERİ ANALİZİ VE SONUÇLARI ... 42
4.1. Demografik Bilgiler ... 42
4.2. İstatiksel Analiz ... 43
4.3. Ölçek Doğrulama ... 43
4.4. Regresyon Analizi ... 46
4.5. Baron ve Kenny Testi ... 46
4.6. Sobel Testi ... 47
5. SONUÇLAR VE DEĞERLENDİRME ... 50
5.1. Araştırmanın Katkıları ... 50
5.1.1. Teorik Katkılar ... 51
5.1.2. Yönetimsel Katkılar ... 51
5.2. Kısıtlar ve İleri Araştırma ... 52
EKLER ... 53
EK: A Anket Formu ... 53
KAYNAKÇA ... 58
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa No
Tablo 1. Tedarik Zinciri Yönetiminde Kullanılan Performans Ölçütleri ... 30
Tablo 2. Tedarik Zinciri Yönetiminin Performans Üzerine Etkileri ... 31
Tablo 3. Hipotezlerin Özeti ... 39
Tablo 4. Demografik Bilgiler ... 43
ŞEKİLLER LİSTESİ
Sayfa No
Şekil 1. Firma İçinden Tedarik Bölümüne Gelen Bilgi Akımı ... 8
Şekil 2. Firma Dışından Tedarik Bölümüne Gelen Bilgi Akımı ... 8
Şekil 3. Geleneksel Tedarik Zinciri ... 13
Şekil 4. Tedarik Zincirinin Genel Yapısı ... 13
Şekil 5. Tek Aşamalı Tedarik Zinciri ... 14
Şekil 6. Çok Aşamalı Tedarik Zinciri ... 15
Şekil 7. Farklı Tedarik Zinciri Çeşitleri ... 16
Şekil 8. Tedarik Zinciri Kararları ... 18
Şekil 9. Tedarik Zinciri Yönetiminin Gelişim Şeması ... 19
Şekil 10. Tedarik Zinciri Yönetiminde Talep ve Ürün Akışı... 21
Şekil 11. Tedarik Zinciri Yönetimi Evi ... 22
Şekil 12. Tedarik Zinciri Yönetiminde Başarılı Olan İşletmelerdeki Değişimler ... 26
Şekil 13. Performans Unsurları ve Bu Unsurların Birbirleri ile İlişkileri ... 28
Şekil 14. Firma Yeteneklerinin dış İşbirliği ve Performans Üzerindeki Etkisi: Pazar Dalgalanmasının Medyatör Rolü ... 33
Şekil 15. Çevik Tedarik Zinciri Ağı ... 36
Şekil 16. Kavramsal Model ... 39
1. GİRİŞ
Bu çalışmada firmaların rekabet avantajı kazanmasında vazgeçilmez bir etken olduğu gibi başarılı bir tedarik zinciri yönetiminde de önemlilik arz eden çeviklik kavramının firma performansı üzerindeki etkisi araştırılacaktır. Rekabet avantajı kazanılmasında diğer bir etken olan tedarik zinciri yeteneği ile firma performansı arasındaki ilişkide tedarik zinciri çevikliğinin ara değişken rolü incelenecektir.
Detaylı olarak açıklamak gerekirse, aşağıdaki soruların cevapları aranacaktır:
1. Tedarik zinciri çevikliğinin, firma performansı üzerine etkisi var mıdır?
2. Tedarik zinciri yeteneğinin firma performansı üzerine etkisi var mıdır?
3. Tedarik zinciri yeteneğinin, tedarik zinciri çevikliği üzerine etkisi var mıdır?
4. Tedarik zinciri yeteneğinin, firma performansına etkisinde, tedarik zinciri çevikliğinin ara değişken rolü var mıdır?
Çalışmanın sonunda elde edilecek sonuçlar, tedarik zinciri yöneticileri ile firmaların üst ve orta düzey yöneticilerine, tedarik zinciri uygulamalarında tedarik zinciri yeteneğinin nasıl değerlendirilmesi gerektiği konusunda yönetimsel bilgiler kazandıracaktır.
Yukarıda bahsedilen dört soruya cevap bulabilmek için, tedarik zinciri çevikliği, tedarik zinciri yeteneği ve firma performansı kavramları detaylı olarak açıklanmıştır.
Literatür çalışmasından sonra gelen bölümde problem tanımlaması yapılmış ve hipotezler oluşturulmuştur. Çalışmanın cevap aradığı asıl soru “Tedarik zinciri yeteneğinin firma performansı ile ilişkisinde, tedarik zinciri çevikliğinin ara değişken rolü vardır.” hipotezi ile ifade edilmiştir. Bu hipoteze cevap bulabilmek için, anket çalışması ile veriler toplanmış, bu veriler istatiksel olarak analiz edilmiş ve hipotezler test edilmiştir. Oluşturulan modeli test etmek amacıyla Baron ve Kenny metodları kullanılmış, sonuçların kontrolü ise daha sonra Sobel Testi ile sağlanmıştır.
Çalışmanın ilk bölümü literatür çalışması ile başlaaktadır. Literatür çalışmasında, tedarik, tedarik zinciri ve tedarik zinciri yönetimi kavramları açıklanmaktadır.
Literatür çalışmasından sonra gelen kavramsal çerçeve bölümünde tedarik zinciri yeteneği, tedarik zinciri çevikliği ve firma performansı kavramları hakkında detaylı bilgi verilmektedir. Kavramsal çerçeve bölümünün sonunda tez modeli ve kurulan hipotezler bulunmaktadır.
Üçüncü bölümde, araştırma alanı ve veri toplama yöntemleri ile ilgili bilgiler verilmektedir. Çalışmanın dördüncü bölümünde, sahip olunan verilerle analiz yapılmış ve analiz sonuçları paylaşılmıştır. Beşinci ve son bölümde ise, bir önceki bölümde elde edilen sonuçlar tartışılmış, araştırmanın katkıları ve kısıtları açıklanmıştır.
1.1. Problem Tanımlama
Günümüz iş çevrelerinde, sürekli değişen ve artan müşteri talepleri, kısalan ürün yaşam döngüleri, teslim sürelerindeki gecikmeler ve arz ve talepteki ani dalgalanmalar firmaların bu değişimlere uyum sağlamasını zorunlu kılmıştır (Christopher, 2000).
Türbülans ve belirsizliklerin sıkça yaşandığı günümüz pazarlarında, işletmeler, riskleri en aza indirebilmek ve taleplere en hızlı şekilde cevap verebilmek için tedarik zincirinde çevik olmaya yönelmişlerdir (Braunscheidel ve Suresh, 2009;
Ghatari ve, diğerleri, 2013). Daha önceki araştırmalarda, tedarik zincirinde çeviklik yaklaşımının, firmaların piyasa dalgalanmalarına ve belirsizliklerine cevap verebilmesine yardımcı bir araç olduğu gösterilmiştir.
Başarılı bir tedarik zinciri yönetimi için firmaların çevresel değişikliklere cevap vermelerini sağlayabilecek yeteneklere sahip olmaları gereklidir (Teece, 1997). Bu yeteneklerin, firmalara rekabet avantajı kazandırdığı literatürde birçok çalışmaya konu olmuştur (Morash, 2001; Aydın, 2005; Liao ve Kuo, 2014; Oh ve diğerleri, 2016; Mandal, 2016). Ayrıca tedarik zinciri yeteneğinin, zincirin elemanları arasındaki performansı da geliştirdiği görülmüştür (Lyngstad, 2009; Kang ve Moon, 2016).
Yukarıda literatürden örnekler verilerek de belirtildiği gibi tedarik zinciri yeteneği ve tedarik zinciri çevikliği firma performansını pozitif yönde etkilemektedir. Bu çalışmada, firma performansı ile tedarik zinciri yeteneği arasındaki ilişkide tedarik zinciri çevikliğinin ara değişken etkisi Türkiye’deki firmalar üzerinden araştırılmaktadır.
Literatürdeki birçok çalışmada tedarik zinciri yeteneğinin ve tedarik zinciri çevikliğinin firma performansı üzerindeki etkisi ayrı ayrı incelenmiştir. Ancak bu etkiler incelenirken, tedarik zinciri yeteneği ve tedarik zinciri çevikliği kavramlarını bir arada ele alıp firma performansına etkisini inceleyen araştırma bulunmamaktadır.
Bu çalışma, literatürde ilk olarak tedarik zinciri yeteneği ve tedarik zinciri çevikliği kavramlarını birlikte ele alması ve tedarik zinciri yeteneğinin firma performansına etkisini incelerken, tedarik zinciri çevikliğinin ara değişken etken olarak incelemesi bakımından önemlidir.
1.2. Çalışmanın Amacı ve Katkıları
Bu çalışmanın öncelikli amacı, tedarik, tedarik zinciri ve tedarik zinciri yönetimi kavramlarını geniş bir şekilde açıklamak ve sonrasında rekabet avantajı sağlamanın, performans artışı için kaçınılmaz olduğu günümüz pazarlarında, çevikliğinin rekabet avantajı sağlamadaki önemini detaylı bir şekilde açıklamaktır. Tedarik zinciri çevikliğinin işletmelere sağladığı faydalar, tedarik zinciri yeteneğinin tedarik zinciri çevikliğine etkisi de bu çalışmada göstermektir.
Çalışmanın cevap aradığı araştırma soruları aşağıdaki gibi ifade edilmiştir:
1. Tedarik zinciri çevikliğinin, firma performansına etkisi var mıdır?
2. Tedarik zinciri yeteneğinin firma performansına etkisi var mıdır?
3. Tedarik zinciri yeteneğinin, tedarik zinciri çevikliğine etkisi var mıdır?
4. Tedarik zinciri yeteneğinin, firma performansına etkisinde, tedarik zinciri çevikliğinin ara değişken rolü var mıdır?
Çalışma sonuçları, tedarik zinciri çevikliğinin firma performansına olan etkisini gösterecek ve hem tedarik zinciri yöneticilerinin hem de firmalardaki diğer yöneticilerin tedarik zinciri yönetimi uygulamalarını analiz etmelerine fırsat sağlayacaktır. Tedarik zinciri yeteneği konusunda literatür çalışması ve araştırma sonuçları aracılığıyla yöneticiler tedarik zinciri yeteneklerinin geliştirilmesine önem vereceklerdir.
Bu çalışmada tedarik zinciri çevikliği ara değişken olarak dikkate alınmıştır. Tedarik zinciri yeteneği, iyi bir firma performansı için tek başına yeterli olamamaktadır.
Tedarik zinciri çevikliğinin varlığı da firma performansını etkileyebilmektedir.
Tedarik zinciri çevikliğinin ara değişken etkisinin araştırılması, tedarik zinciri yeteneğinin, firma performansı için tek başına yeterli olmayacağını, tedarik zinciri yeteneği-firma performansı etkisinin, tedarik zinciri çevikliği sonucunda oluşan unsurlardan etkilenip etkilenmeyeceğini gösterecektir.
1.3. Tez Düzeni
Çalışmanın ilk bölümünde, araştırmanın amacı, beklenen potansiyel faydalar ve bu faydalardan işletmelerin sağlayacağı kazanımlar olarak açıklanmıştır. İkinci bölümde ayrıntılı literatür taraması ile kavramlar ve bu kavramlar arasındaki ilişkiler anlatılmaktadır. Üçüncü bölümde araştırma modelini ve araştırma hipotezlerini test etmek amacıyla kullanılan metodolojiden bahsedilmektedir. Ayrıca, araştırma tasarımı, ölçek geliştirme, veri toplama ve veri analizi prosedürleri de bu bölümde açıklanmaktadır.
Dördüncü bölümde veri analizi yapılmış ve hipotez testinin sonuçları açıklanmıştır.
Bu bölümde araştırmanın güvenilirliği, geçerliliği test edilmiş ve kurulan model için ölçümler yapılmıştır. Beşinci araştırmanın sonuçları tartışılarak araştırmanın öneminin bir özeti çıkarılmıştır. Ayrıca bu bölümde, araştırmanın sınırlandırmaları, ileri araştırmalara yönelik öneri ve tavsiyeler, teori ve yönetime yönelik uygulamalar konularından da bahsedilmiştir.
2. LİTERATÜR ÇALIŞMASI
Literatür çalışması bölümünde öncelikle, tedarik, tedarik zinciri ve tedarik zinciri yönetimine ait kavramsal temeller açıklanmış; daha sonra tedarik zinciri yeteneği, tedarik zinciri çevikliği, firma performansı kavramları ve bu kavramların birbirleriyle ilişkileri açıklanarak çalışmanın kavramsal çerçevesi oluşturulmuştur.
2.1. Kavramsal Temeller
Bu bölümde, tedarik, tedarik zinciri ve tedarik zinciri yönetimi kavramları hakkında detaylı bilgiler verilmiştir.
2.1.1. Tedarik ve Tedarik Zinciri Kavramı
2.1.1.1. Tedarik Kavramı
Tedarik, işletmenin ihtiyacı olan kaynakların elde edilebilme imkânlarını araştırarak bu kaynakları sağlayabilecek en uygun tedarikçileri belirlemek ve tedarikçilerden bu kaynakları sağlamaktır (Topoyan, 2016). Günümüzde, işletmelerde geçen “tedarik”
sözcüğü ise satın almayı ifade eden bir departman adı olarak kullanılmaktadır (Sağlam, 2008).
Bir firmanın tedarik departmanı, o firmanın uluslararası ilişkilerinde en önemli rolü üstlenen departmandır. Bir tedarik departmanının etkinliği, bilgi akışının firmanın çeşitli birimlerinden ve dış birimlerinden tedarik departmanına, tedarik departmanından ise firmanın diğer fonksiyonlarına sağlanmasına bağlıdır.
Günümüzde bu bilgi akışı teknolojinin ilerlemesiyle beraber daha doğru ve daha hızlı bir şekilde iletilebilir hale gelmiştir. Bu durum Şekil 1.1. ve Şekil 1.2.’de açıklanmıştır (Şen, 1992).
Satış tahmini programı Mühendislik
Planlama
Şekil 1. Firma içinden tedarik bölümüne gelen bilgi akımı Kaynak. (Şen, 1992)
İşgücü koşulları Satışlar ve muamele Fiyat ve iskontolar
Şekil 2. Firma dışından tedarik bölümüne gelen bilgi akımı Kaynak. (Şen, 1992)
TEDARİK
TEDARİK Genel pazarlama
koşulları
Tedarik kaynağı
Kaynak kapasitesi Tedarik üretim hızı
Üretim Yeni ürünler Mali kontrol Muhasebe Hukuki işler Üretim kontrol
Yeni ürünler Stok kontrol Kalite kontrol Tesellüm
Ürün bilgisi Yeni ürün bilgisi Taşıma olanakları Taşıma koşulları
Tedarik bölümünün, yalnızca talep edilen malzemeleri sağlamak yerine firmanın diğer birimleriyle çok iyi bir diyalog kurarak malzemelerde istenen özellikleri tam olarak kavraması satın alma aşamasında öncelikle mevcut alternatiflerin daha iyi değerlendirilebilmesine ve bundan dolayı tedarik tedarik fonksiyonu işlevlerini tam olarak yerine getirilebilmesine yardımcı olacaktır (Şen, 1992).
2.1.1.2. Tedarik Zinciri Kavramı
Literatürde çok sayıda araştırmacı ve yazarlar tarafından tanımlanmış bir çok tedarik zinciri kavramı bulunmaktadır. Bu tanımlar farklılık arz etse de genelde aynı noktalara değinmektedirler.
Tedarik zinciri, bir maddenin hammaddeden son tüketiciye kadar geçirdiği aşamalardaki faaliyetler bütününü içerir. Bu faaliyetler; hammadde ve malzeme tedariği, üretim ve montaj, depolama ve stok takibi, sipariş işleme ve sipariş yönetimi, dağıtım, tüketiciye teslimat ve tüm bu faaliyetlerin tümünün takibi ve kontrolü için gerekli olan bilgi sistemlerini içerir (Schneeweiss, 2003).
Tedarik zinciri, tedarikçiden müşterilere kadar uzanan, hammadde temini ve üretim sürecindeki hammaddenin ürüne dönüştürülmesi, bu ürünün son tüketiciye ulaştırılmasını kapsayan bir organizasyon ve faaliyetler bütünüdür (Demirdöğen, 2007).
Tedarik zinciri, ürünün hammaddeden son tüketiciye ulaştırılana kadar olan süreçte, ürünün kesintisiz akışını ve dönüştürülmesi sürecini içeren tüm faaliyetleri kapsamaktadır (Ballou, 2004).
Geleneksel tedarik zinciri Şekil 3’te gösterilmiştir.
Para akışı
Malzeme akışı
Şekil 3. Geleneksel Tedarik Zinciri Kaynak. (Demirdöğen, 2007)
Yukarıdaki şekil, geleneksel tedarik zincirinde tedarikçiden müşteriye doğru bir malzeme akışı, müşteriden tedarikçiye doğru ise bir para akışının olduğunu göstermektedir (Demirdöğen, 2007).
Ganeshan ve Harrison’a (1995) göre tedarik zinciri, hammaddenin satın alarak ara ürün ve son ürüne dönüştürülmesi ve son ürünün müşteriye ulaştırılmasında görevi olan tüm tesisler ve dağıtım sistemleri ağıdır. Ayrıca tedarik zincirinin yapısı endüstriye ve firmaya göre değişse de üretim ve hizmet sektörlerinde de görülebilir (Ganeshan, 1995).
Tedarik zinciri, öncelikle hammadde temini yapan ardından hammaddeleri ara ürün ve son ürüne dönüştüren ve bu son ürünleri müşteriye ulaştıran bir ağdır (Lee ve Billington, 1992; Giannoccaro ve Pontrandolfo, 2002). Böylece doğru ürünler, doğru yer ve zamanda teslim edilmektedir (Giannoccaro, 2002).
Lambert ve Cooper’a (2000) göre, tedarik zinciri firmalar arası karşılıklı bir ilişkiler ağı olmayıp birçok firma ve kuruluşların ilişkilerini kapsayan bir iş ve ilişkiler ağıdır.
Tedarik zinciri; hammadde temininden son ürün elde edilmesine kadar olan sürecin bütün aşamalarında yer alan ve bütün aşamalarda ürün üretimine katılan tüm faaliyetleri kapsayan bir yapıdır (Şen, 2010).
Tedarikçi Stok Üretim
Satış ve
dağıtım Müşteri
Tedarik zinciri, hammadde tedariğinden üretilen son ürünün müşteriye ulaştırılması ve son ürünün tamir, bakım veya içeriğindeki zararlı maddelerin yok edilmesi sürecine kadar yapılan tüm faaliyetleri, sistemleri ve kişileri içeren bir ağdır. Bu ağ, tedarikçileri, üretim ve dağıtım merkezlerini, perakende mağazalarını, süreç içi envanterleri ve sistem içerisinde taşınan son ürünleri kapsar. (Ross, 1998). Tedarik zinciri, tedarikçiden-tedarikçiye aşamasından başlayarak müşterinin-müşterisi aşamasına kadar olan tüm nihai ürün üretimi ve dağıtımı faaliyetlerini kapsamaktadır (Karasu, 2006).
Yukarıda bahsedilen tedarik zinciri tanımlarını ele aldığımızda, hepsinde yazarlar bir süreç ve süreç içindeki elemanlara değinmektedirler. Chopra ve Meindl’e (2007) göre bu elemanlar; ürün oluşturmak için ilgili hammaddeyi sağlayan tedarikçiler, üretim tesisleri, dağıtıcılar, bayiler ve nihai tüketicilerdir.
Tedarik Zinciri, üretim öncesi süreçle üretim sonrası süreci üretim süreci ile beraber değerlendiren ve bunları da üretim sürecinin parçası gibi düşünerek üretim etkinliğinde artış sağlayan bir faaliyetler bütünüdür. Tedarik zincirinde asıl hedeflenen minimum maliyetle tüketici talebini karşılamak amacıyla, kurumsal kaynak planlama ve malzeme ihtiyaç planlamasından faydalanıp sürecin tüm elemanları ile etkin bir iletişim içinde bulunarak satın alma, dağıtım ve talep tahmini faaliyetlerinin etkinliğini artırmaktır. (Küçük, 2014).
2.1.1.3. Tedarik Zincirinin Yapısı
Tedarik zincirine dahil olan tüm işletmeler ve bu işletmelerin birbirleriyle olan bağlantıları tedarik zincirinin yapısını oluşturur (Şen, 2010).
Tedarik zinciri, üretilen malın veya hizmetin teslim edilmesine kadar olan süreçle ilgili tüm tesislerin, aktivitelerin ve organizasyonların diziliminden oluşan bir yapıdır (Savaş, 2013). Bu aktivitelerin bazıları; bilgi, malzeme, para, işgücü olarak örneklendirilebilir (Svensson, 2002).
Donald ve Waters’a (2006) göre tedarik zinciri yapısının en önemli boyutları; tedarik zincirinin genişliği ve uzunluğu; tesislerin sayısı konumu, işlevi, operasyonları ve kapasiteleridir.
Tedarik zincirindeki en temel strateji hizmet kalitesini artırıp maliyeti en düşük seviyede tutmaktır (Simchi-Levi, 2000).
Aşağıdaki şekilde genel bir tedarik zinciri yapısında işleyen süreç gösterilmiştir. Bu süreç, tedarikçilerden hammadde satın alınması ile başlar. Sonraki aşamada bu hammaddeler üretim merkezlerinde son ürüne dönüştürülür ve bu bitmiş ürünler dağıtım merkezlerine ulaştırılır. Son aşamada ise dağıtım merkezinde toplanan bu ürünler perakendecilere veya müşterilere ulaştırılır.
yukarıya doğru akış aşağıya doğru akış
hammadde tedarikçikleri üretimin gerçekleşeceği fabrika
dağıtım merkezleri perakendeciler/müşteriler
malzeme akışı
Şekil 4. Tedarik Zincirinin Genel Yapısı Kaynak. (Ataman, 2002).
2.1.1.4. Tedarik Zinciri Çeşitleri
Tedarik zincirleri, firmaların karmaşıklığına göre tek aşamalı ve iki aşamalı olarak ikiye ayrılırlar. Tek aşamalı tedarik zinciri, hammadde temini, üretim ve dağıtımdaki malzeme akışı, bilgi işleme, karar verme ve fon yönetimi gibi fonksiyonları içerir.
Tek aşamalı tedarik zinciri yapısı aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Şekil 5. Tek Aşamalı Tedarik Zinciri Kaynak. (Metz, 1998)
Çok aşamalı tedarik zincirinde birden çok işletme sürece dahil olur. Dış kaynak kullanımı yoğun olan şirketler çok aşamalı tedarik zincirine sahiptirler. Çok aşamalı
Tedarikçi ödemeleri
Hammadde siparişi fatura
$
Tedarikçi siparişleri
Müşteriye fatura
Sipariş yönetimi Planlama
ve kontrol
fatura
$
Müşteri siparişleri
Temin etme Üretim/Dönüştürme Dağıtım Teslimat
Fonlar
Bilgi akışı Bilginin işlenmesi
Hammaddenin işlenmesi
15 1. Aşama 2. Aşama 3. Aşama
Örnek: Tedarikçi Örnek: Tedarikçi Örnek: Satıcı
Şekil 6. Çok Aşamalı Tedarik Zinciri Kaynak. (Metz, 1998)
Murphy ve Wood’a (2004) göre tedarik zinciri çeşitleri üçe ayrılmaktadır. Bunlar:
1. Direkt tedarik zinciri
2. Genişletilmiş tedarik zinciri 3. Son tedarik zinciri
Direkt tedarik zinciri işletme, müşteri ve tedarikçileri içerir. Genişletilmiş tedarik zinciri ise tedarikçinin-tedarikçisi ve müşterinin-müşterisi gibi elemanları da kapsar.
Son tedarik zinciri, genişletilmiş tedarik zincirinden farklı olarak üçüncü parti tedarikçi, son müşteri, son tedarikçi ve sağlayıcıları içermektedir. Bu durum Şekil 7’de gösterilmiştir.
$ $
Fonlar Bilgi akışı
Bilginin işlenmesi Hammaddenin işlenmesi
Şekil 7. Farklı Tedarik Zinciri Çeşitleri Kaynak. (Murphy Jr, 2004)
Tedarikçi Organizasyon Müşteri
Direkt Tedarik Zinciri
Tedarikçinin tedarikçisi
...
Tedarikçi Organizasyon Müşteri ... Müşterinin müşterisi
Genişletilmiş Tedarik Zinciri
Son tedarikçi ...
Tedarikçi Organizasyon Müşteri
... Son müşteri 3. Parti Lojistik Sağlayıcı
Finans Sağlayıcı
Pazar Araştırması Firması
Son Tedarik Zinciri
17 Her tedarik zincirinin yukarıdaki şekilde belirtilmiş olan bileşenleri içermesi gerekmez. Tedarik zincirlerinde malzemelerin fiziksel akışının yanı sıra bilgi ve para akışı da bulunmaktadır (Şen, 2010).
2.1.1.5. Tedarik Zinciri Kararları
Tedarik zinciri kararları, bir işletmenin maliyet, kazanç ve firma performansı üzerinde etkisi olan faktörlerdendir (Harrison, 2008).
Tedarik zinciri kararları aşağıdaki sorulara cevap arar:
Hangi tedarikçi?
Hangi üretim yeri?
Hangi üreticinin deposu?
Hangi müşterinin bölgesel dağıtım merkezine?
Hangi ürün hangi mağazaya? (Godsell, 2002)
Tedarik zinciri kararları stratejik ve operasyonel olmak üzere iki farklı gruba ayrılmaktadır. Stratejik kararlar uzun bir zaman zarfında, işletme stratejisiyle aynı çizgide ilerlemektedir. Operasyonel kararlar ise kısa bir zaman zarfında ilerleyerek işletmenin günübirlik faaliyetlerine odaklanmaktadır (Ganeshan, 1995; Bolat, 2000).
Talluri ve Baker (2001) ise, tedarik zinciri kararlarını stratejik ve operasyonel kararlara ek olarak taktiksel kararlar boyutu altında da inceleyerek tedarik zinciri kararlarını üç farklı hiyerarşik gruba ayırmıştır. Bu gruplar Şekil 8’de gösterilmektedir. Buna göre; işletmenin stratejik boyutta alınan kararları uzun dönemli kararlarını, taktiksel seviyedeki kararları orta dönemli kararlarını ve operasyonel seviyedeki kararları işletmenin kısa vadeli kararlarını belirtmektedir. Bu üç farklı seviyedeki kararların ortak amacı tedarik zincirinde verimli bir ürün akışı sağlamaktır (Talluri, 2001).
Şekil 8. Tedarik Zinciri Kararları Kaynak. (Sağlam, 2008)
2.1.2. Tedarik Zinciri Yönetimi Kavramı
1950’li yıllarda tedarik zinciri yönetimi kavramından önce, ilk olarak askeri bir terim olan lojistik kavramı ortaya çıkmıştır. 1960’lı yıllarda ise Bowersox, tedarik zinciri yönetiminin temeli olan fiziksel dağıtım kavramına ilk defa vurgu yapan araştırmacı olmuştur.
1970’li yıllarda Malzeme İhtiyaç Planlaması (MRP) kavramının ortaya çıkışına bağlı olarak bu dönem malzeme yönetimi ve fiziksel dağıtım yönetimi olarak bahsedilmiştir. 1980’lerde küreselleşmenin etkisi ile firmalar tedarik zinciri yönetiminin ikinci adımı olan lojistiğin bütünleşmesi aşamasına geçilmiştir (Ross, 1998).
1985’lerde tedarik zincirinin ilk öncüsü kabul edilen Hızlı Cevap (Quick Response- QR) sistemi geliştirilmiş ve daha sonraları bu sistemin perakende sektöründeki
Stratejik kararlar
Taktiksel kararlar
Operasyonel kararlar
Uzun Dönem
Orta Dönem
Kısa Dönem
Yerleşim Kapasite Kaynak
Toplu planlama Kaynak tahsisi Kapasite tahsisi
Ana üretim planı Hammadde
19 karşılığı olan Etkin Müşteri Yanıtı (Efficient Consumer Response – ECR) sistemi ortaya çıkmıştır.
Tedarik zinciri yönetiminin bir yönetim modeli olarak kullanılmaya başlanması ise 1990’lı yılların sonu 2000’li yılların başlarına denk gelmektedir.
Tedarik zinciri yönetiminin tarihsel gelişimi Şekil 9’da ifade edilmiştir.
Talep tahmini Satın alma
İhtiyaç planlama Üretim planlama Üretim envanteri Depolama Ürün elleçleme Ambalajlama Envanter
Dağıtım planlama Sipariş süreçleri Taşıma
Müşteri hizmetleri
Malzeme yönetimi
Fiziksel dağıtım
Lojistik
Tedarik zinciri yönetimi
Bilişim teknolojileri
Pazarlama
Stratejik planlama 1980’ler
1990’lar 2000’ler
Şekil 9. Tedarik Zinciri Yönetiminin Gelişim Şeması Kaynak. (Dalgakıran, 2016)
Son yıllarda tedarik zinciri yönetimi konusunda bir çok teorik ve uygulamalı çalışmalar yapılmış olup bu sebeple literatürde geniş bir yer kaplamaktadır. Bu bölümde tedarik zinciri yönetiminin tanımı ve kapsamı, tedarik zinciri yönetiminin amaçları, tedarik zinciri yönetiminin önemi ve işletmelere sağladığı faydaları ve tedarik zinciri yönetiminde işletme süreçleri hakkında konular anlatılmaya çalışılmıştır.
2.1.2.1. Tedarik Zinciri Yönetimi Tanımı Ve Kapsamı
Literatürde tedarik zinciri yönetimi ile ilgili yapılmış bir çok tanım vardır. Bu tanımların bazılarından bu bölümde kronolojik olarak bahsedilecektir;
Tedarik zinciri yönetimi, ürün akışını, tedarikçilerden üretimin planlanması ve nihai ürünlerin son tüketiciye ulaştırılmasına kadar geçen süreç boyunca entegrasyonun sağlanması anlamında kullanılan bir kavramdır (Küçük, 2014).
Tedarik zinciri yönetimi kavramı, tedarik zincirindeki ürün ve bilgi akışının hareketine olanak veren ağların entegrasyonu olarak Şekil 10’da gösterilmiştir (Ross, 2008).
21 Şekil 10. Tedarik Zinciri Yönetiminde Talep ve Ürün Akışı
Kaynak. (Ross, 2008)
Şen (2010) ve Şen (2006) ise tedarik zinciri yönetimi kavramını; doğru ürünün, doğru zamanda, doğru yerde, doğru fiyata ve de mümkün olan minimum maliyetle nihai müşteriye ulaştırılmasını sağlayan ürün, bilgi ve para akışının entegre yönetimi olarak tanımlamıştır.
Ürün
tedarikçisi Üretici Toptancı/
Dağıtıcı Komisyoncu Perakendeci Tüketici Talep akışı
Ürün akışı
Şekil 11. Tedarik Zinciri Yönetimi Evi Kaynak. (Stadtler, 2005)
Özdemir’e (2004) göre ise tedarik zinciri yönetimi, malzeme ve ürünlerin, temel hammadde arzından son ürün sürecine kadar (malzemenin olası geri dönüşümü ve yeniden kullanılması dahil edilerek) yönetimini ele alan; firmaların tedarikçilerinin süreçlerinden ve ayrıca işletmelerin rekabet avantajlarına yardımcı olacak teknoloji ve yeteneklerinden nasıl faydalanılması gerektiği üzerine odaklanan ve geleneksel firma içi faaliyetleri, etkinlik ortak gayesi doğrultusunda ticari ilişkiler kurarak yayan bir yönetim felsefesidir.
TZY
Rekabetçilik
Müşteri Hizmeti
Entegrasyon Koordinasyon
Ortakların Seçimi
Ağ Organizasyonu ve Örgütler Arası İşbirliği
Liderlik
Bilgi ve İletişim Teknolojisinin Kullanımı
Süreç Oryantasyonu
Gelişmiş Planlama
Altyapılar:
Lojistik, Pazarlama, Yöneylem Araştırması, Örgütsel Teori, Satın alma ve Tedarik...
23 Lojistik yönetimi konseyinin tanımına göre tedarik zinciri yönetimi, tedarik zinciri içinde yer alan, ilk tedarikçiden son tüketiciye kadar tüm firmaların ileri süreçlerdeki performanslarını artıran ve firmalarına değer kazandıran ürün, hizmet ve bilgi akışı gibi faaliyetlerini ve planlarını zincirdeki diğer bütün elemanları kapsayacak şekilde işleyen stratejik bir koordinasyon ağıdır (Council of Logistics Management, 2001).
Tedarik zinciri yönetimi, herşeyden önce sekiz önemli iş sürecinin yönetimini kapsayan bir kavramdır. Bu iş süreçleri ; müşteri ilişkileri yönetimi, müşteri hizmetleri yönetimi, talep yönetimi, sipariş oluşturma, üretim akışı yönetimi, satın alma faaliyetleri, ürün geliştirme ve ürün ticarileştirme ve raporlar (kazançlar) olarak sıralanmaktadır (Stock, 2001).
Tedarik zinciri yönetimi, bir işletmenin farklı süreçler ve aktiviteler içinde bulunarak son tüketiciye ürün ve hizmetlerle değer yaratan aşağı ve yukarı akış yönlü organizasyonlar ağıdır (Lysons, 2000).
Chandra ve Kumar’a (2000), birçok firmanın müşteri taleplerini karşılamak ve kar artışı ile birlikte büyümeyi dengede tutabilmek için tedarik zinciri yönetimini geliştirmeye yönelik çalışmalar yaptığına değinmiştir. Bu çalışmalarda, esnek organizasyonlara, örgütsel ilişkilere, bütün tedarik zinciri koordinasyonuna, firma içi ve firmalar arası gelişmiş iletişime, firmanın asıl işi sayılmayan konularda dış kaynak kullanımına, siparişe bağlı üretim sistemine, stok yönetimi ve maliyet kontrolüne en çok değinilmiştir.
Bir başka tanımda ise, tedarik zinciri yönetimi; son müşteriden asıl tedarikçilere doğru devam eden bir tedarik zincirinde, müşterilere ve zincirdeki diğer paydaşlara ürün, hizmet ve bilgi paylaşımı gibi değerler kazandıran bütün iş süreçlerinin birbirleriyle olan entegrasyonu olarak ifade edilmiştir (Douglas ve Lambert, 1998).
Bu tanımları dikkate alarak; tedarik zinciri yönetiminin stratejik konumlanmayı güçlendiren ve işletme verimliliğini artıran firmalar arası işbirliğinden oluşan koordineli bir ağ olduğunu ifade edebiliriz. Bu ağdaki her bir firmanın tedarik zinciri ile olan ilişkisi firmanın stratejik seçimlerine yansır. Bir firmanın tedarik zinciri
stratejisi, firmanın zincirdeki diğer elemanlara olan bağımlılığına ve ilişki yönetimine göre belirlenir (Bowersox, 2002).
2.1.2.2. Tedarik Zinciri Yönetiminin Amaçları
Başarılı bir tedarik zinciri yönetiminin esas amacı müşteri odaklı olmaktır. Bu doğrultuda, işletmeler müşteri taleplerini karşılamak için ürünlerini, hizmetlerini müşterinin istekleri yönünde biçimlendirmeli ve müşteri memnuniyetini en üst seviyede tutmalıdırlar. Bu durumun sağlanması için zincirdeki bütün üyelerin birbirlerine destek vererek, işbirliği içinde çalışması gerekmektedir (Kağnıcıoğlu, 2007 ; Akdoğan, 2002). Etkin bir tedarik zinciri yönetiminin amaçları aşağıdaki gibi sıralanabilir:
1. Düzenli bir üretim sistemi için, ürün, hizmet ve bilgi akışında süreklilik sağlamak,
2. Stok maliyetlerini ve kayıplarını en aza indirmek, 3. Ürün kalitesini korumak,
4. Güvenilir tedarikçiler bulmak ve korumak,
5. Tedarik edilen hammadde, yarı mamul, parça ve hizmetleri standartlaştırmak, 6. İhtiyaç olan hammadde, yarı mamul, parça ve hizmetleri minimum maliyetle
tedarik etmek,
7. İşletmenin pazarlama ve rekabet gücünü artırmak, 8. İşletme içindeki diğer gruplarla iyi ilişkiler kurmak, 9. Minimum yönetim giderleri ile çalışmak
Beklenen bu amaçlara ulaşmak için, tedarik zincirinin bütün elemanlarının birbiriyle bilgi paylaşımı içinde olması gerekmektedir. Küreselleşen dünyada artık firmaların tek başına kendi içlerindeki rekabetinden söz edilememektedir. Rekabet artık işletmelerin içinde bulunduğu tedarik zincirleri arasında yaşanılacaktır (Dalgakıran, 2016).
2.1.2.3. Tedarik Zinciri Yönetiminin Önemi ve İşletmelere Sağladığı Faydalar Tedarik zinciri yönetiminin etkin olması, işletmeler açısından aşağıdaki yararları sağlamaktadır;
25 1. Girdilerin teminini garantileyerek, üretimde süreklilik sağlar.
2. Tedarik süresini kısaltarak, pazar değişikliklerine hızlı cevap verilmesini sağlar.
3. Müşteri taleplerini en iyi şekilde karşılayarak kaliteyi artırır.
4. Teknolojiyi kullanarak yeniliği teşvik eder.
5. Toplam maliyetleri azaltır.
6. İşletmedeki tüm bilgi, malzeme ve para akışı yönetilebilir duruma gelir.
Tedarik zinciri yönetiminin işletmelere sağladığı faydaları NESI şirketi tarafından yapılmış olan araştırma örnek verilebilir. Bu araştırmada, NESI şirketinde bütünleştirilmiş stok zinciri kapasitesiyle ilgili tedarik zinciri yönetimi uygulaması yapılmış ve bu uygulama sonucunda; %32’den fazla maliyet düşmesi, dağıtım performansının %50’nin üstüne çıkması, stok listelerinde %95’ten fazla azalması, stok dönüş hızının %100’den daha fazla artması ve müşteri memnuniyetinde %5’in üzerinde bir artış sağlanmıştır. Ayrıca bu araştırmada bütünleştirilmiş tedarik zincirinin çalışma kazanımları da olmuştur. Bu kazanımlar; dağıtım performansında
%16-28 arasında bir artış, stok miktarlarında %25-60 arasında bir azalma, döngü süresinde %30-50 arasında bir düşme, tahminlerde %25-80 arasında bir kesinlik ve işletme faaliyetlerinde %10-16 arasında bir verimlilik artışı olarak tespit edilmiştir (Murat, 2006).
Etkin bir tedarik zinciri yönetimi; işletmenin üretim ve pazarlama faaliyetlerini olumlu şekilde etkileyecek, daha fazla müşteri memnuniyetini sağlayacak, etkin ve verimli bir işletme olunması yönünde destek olacak, minimum maliyet maksimum kar prensibiyle istikrarlı bir büyümeye yol açacaktır (T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Ulaştırma Hizmetleri, 2011).
Şekil 12’de tedarik zinciri yönetimini başarı ile uygulayan işletmelerdeki değişiklikler gösterilmiştir.
Şekil 12. Tedarik Zinciri Yönetiminde Başarılı Olan İşletmelerdeki Değişimler Kaynak. (Karasu, 2006)
2.1.2.4. Tedarik Zinciri Yönetiminde İşletme Süreçleri
Tedarik zinciri yönetiminin etkin bir şekilde çalışmasını sağlayabilmek için bazı önemli tedarik zinciri yönetimi süreçleri vardır. Küresel Tedarik Zinciri Forumu (Global Supply Chain Management), tedarik zinciri yönetimini sekiz sürece ayırmıştır. Bu süreçler aşağıdaki gibidir (Stock, 2001):
1. Müşteri İlişkileri Yönetimi (Customer Relationship Management) 2. Müşteri Hizmetleri Yönetimi (Customer Service Management) 3. Talep Yönetimi (Demand Management)
4. Sipariş İşleme (Order Fulfillment)
Kontrol
Koordinasyon
Lojistik
Rekabet Gücü
Yetki Temelleri
İşletme Mülkiyete Dayalı
Dikey Hiyerarşi
Tasarruf Sağlayıcı
İşletme
Pozisyonlar
Durağan
Ağa Dayalı
Çapraz
Katma Değer Yaratıcı
Tedarik Zinciri
Rekabete Katkı
Dinamik
27 5. İmalat Akış Yönetimi (Manufacturing Flow Management)
6. Satın Alma (Procurement)
7. Ürün Geliştirme ve Ticarileştirme (Product Development and Commercialization)
8. İadeler (Returns)
2.2. Kavramsal Çerçeve
Bu bölümde, çalışmanın amaçlarında belirtilen firma performansı, tedarik zinciri çevikliği ve tedarik zinciri yeteneği kavramları hakkında detaylı bilgi verilecek ve bu kavramların birbirleriyle olan ilişkisi açıklanacaktır.
2.2.1. Firma Performansı Kavramı
Literatürde performans kavramı işletmeler açısından incelendiğinde; kâr, maliyet, verimlilik, tutumluluk, etkinlik, rekabet gibi boyutlar üzerinden tanımlamalar yapılmıştır.
Dinç’e (2006) göre performansın dört temel boyutu olan tutumluluk, verimlilik, kalite ve etkinlik kavramlarının birbirleriyle ilişkisi Şekil 13.’te açıklanmıştır.
Şekil 13. Performans Unsurları ve Bu Unsurların Birbirleri ile İlişkileri Kaynak. (Dinç, 2006)
Firma performansı, bir işletmenin hedeflerine ne ölçüde ulaşıp ulaşamadığını belirlemek için kullanılan bir kavramdır (Oktay, 2006).
Firma performansı; bir işletmeye doğrudan ya da dolaylı olarak finansal yönden pozitif etkisi bulunan, amaçlı ve planlı örgütsel faaliyetlerdeki niteliksel ve niceliksel iyileşmelerdir (Denison ve Mishra, 1995; Biçkes, 2011).
Daha geniş bir tanımda ise firma performansı, eldeki kaynakların etkin ve verimli şekilde kullanılarak önceden belirlenmiş olan amaçlara ulaşabilme yeteneğidir. Bir başka deyişle firma performansı, işletmenin belli bir zaman diliminin sonunda elde ettiği çıktı ya da sonuçlar olarak açıklanmıştır (Akgemci, 2008; Porter, 1991; Akal, 2005).
Dış Etkiler
Kaynaklar Girdiler Çıktılar Sonuçlar
Tutumluluk Verimlilik Kalite Etkinlik
Maliyet Etkinliği
29 İşletmelerin amaçlarına ulaşma derecesi olan firma performansının ölçülmesi işletmelerin gelişmesi ve müşteri memnuniyeti açısından son derece önemlidir (Çemberci, 2011). Bu performans ölçümlerinin işletmelere sağladığı faydalar aşağıdaki gibi sıralanabilir (Demirer, 2010).
- Mal ve hizmet kalitesinin geliştirilmesi
- Hesap verme sorumluluğunun ve kontrolünün sağlanması - Yönetim uygulamasının geliştirilmesi
- Politikaların oluştutulması
- Planlama yapılması ve bütçe oluşturulması
- Hizmetlerin bölüşümünde ve ulaşılabilirliğinde eşitliğin sağlanması
Tedarik Zinciri Yönetiminde esas olan zincirdeki tek bir elemanın performansını ölçmek değil, zincirdeki bütün elemanların performanslarının ölçülmesidir. Müşteri hizmetini geliştirme koşuluyla, zincirin her bir üyesi için farklı performans ölçme sistemleri kullanılabilir. Belirlenen performans ölçümü sistemi, zincirin etkinliğini ölçmeli, uygulanan süreçlerle alternetif süreç olanaklarını karşılaştırabilmeli ve mevcut sorunlarını tespit edip bunlara çözüm getirmelidir (Bayar, 2008).
Tedarik Zinciri Yönetimi’nde performans ölçütleri, firmaların stratejilerini belirlemesinde yardımcı olmaktadır. Performans değerleme ölçütleri nicel ve nitel performans değerleme ölçütleri olarak iki grupta incelenmektedir. Nitel performans ölçütleri; müşteri memnuniyeti, esneklik, bilgi ve malzeme akışı, etkili risk yönetimi ve tedarikçi performansı gibi unsurlardan oluşur. Nicel performans ölçütleri ise kendi içerisinde iki ayrı gruba daha ayrılmıştır. Bunlar; maliyetleri azaltma, satışları arttırma, işletme karını arttırma, stok maliyetlerini azaltma ve yatırımların geri dönüş gelirlerini arttırma olan direkt olarak maliyet azaltma ve kara dayalı olan amaçlar ile müşteri sorumluluğu ölçümlerini esas alan; sipariş karşılama oranı, ürün gecikme oranı, tüketici teslim süresinin azaltılması ve tedarik süresinin kısaltılması gibi amaçlardır (Şen, 2006).
Bu bilgilerin eşliğinde Tedarik Zinciri Yönetimi’nde kullanılan performans ölçütleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:
Tablo 1. Tedarik Zinciri Yönetiminde Kullanılan Performans Ölçütleri
Performans Ölçütleri Amaç
Stok Stok miktarını minimuma düşürerek stok maliyetlerini azaltmak
Müşteri Hizmet seviyesini hedeflenen seviyeye ulaştırmak Esneklik Talepte oluşan esnekliklere cevap verebilme yeteneğini
geliştirme
Zaman Pazara ulaşma süresini en aza indirme
Kalite Kaliteyi sürekli geliştirmek ve hatalı üretimi azaltarak maliyetleri düşürmek
Siparişin Yerine Getirilmesi Just In Time prensibi ile siparişin yerine getirilmesi Cevap Verememe Müşteriye cevap verememe olasılıklarını en aza indirme İletişim Bilgiye zamanında ve doğru ulaşabilme yeteneğini
geliştirmek
Kaynak. (Karasu, 2006)
Etkili bir performans değerlendirmesinin; tedarik zinciri üyelerini bir arada tutması, tedarik zinciri sorunlarını belirleyerek stratejik çözüm üretmesi ve bu stratejileri uygulama şeklini izleme olanağı sağlaması gibi özelliklerinin tedarik zinciri uygulamalarına pozitif yönde etki ettiği (Bayar, 2008) gibi; etkili bir tedarik zinciri yönetimi uygulamalarının da firma performansını artırdığı (Suhong Li, 2006) araştırmalarda görülmüştür.
Başarılı bir tedarik zinciri yönetiminin örgütlerin performansına olan etkisi Tablo 2’de gösterilmiştir:
31 Tablo 2. Tedarik Zinciri Yönetiminin Performans Üzerine Etkileri
İyileşme konusu İyileşme yüzdesi
Teslim Performansının İyileştirilmesi %15-28
Stokların Azalması %25-60
Sipariş Karşılama Oranının İyileştirilmesi %20-30
Talep Tahmini Başarısı %25-80
Tedarik Çevrim Süresinin Kısaltılması %30-50
Lojistik Masraflarının Azaltılması %25-50
Verimlilik & Kapasite Artışı %10-20
Kaynak. (Küçük, 2014)
Bu tez çalışmasında firma performansı kavramı tek boyut olarak ele alınmıştır.
2.2.2. Tedarik Zincirinde Yetenek Kavramı ile Firma Performansı İlişkisi
Yetenek, karşılaştırmalı üstünlük sağlayabilen firmaya özgü bir kaynaktır (Day, 1994).
Başarılı bir tedarik zinciri yönetiminin gereği olan doğru lojistik kararlar alabilmek ve doğru planlama yapabilmek için, firmaların güncel bilgiye ve problem çözme yeteneğine sahip olmaları gerekmektedir.
Barney’e (1991) göre özellikle eşi az bulunan, değerli ve kendine özgün kaynak ve yeteneklere sahip olan ve bu kaynak ve yeteneklerini muhafaza edebilen organizasyonlar rekabet avantajı elde etmekle birlikte performanslarını da geliştirebileceklerdir.
Tedarik zinciri yeteneği, firmanın çevresel değişikliklere cevap vermesini kolaylaştırır (Teece, 1997). Tedarik zinciri yeteneği, zincirdeki tüm elemanlara kalite, zaman ve maliyet konularında ortak fayda sağlamaktadır. Bu ortak fayda da tedarik zinciri elemanları arasındaki performansı geliştirmektedir (Lyngstad, 2009;
Kang ve Moon, 2016) ve firmalara rekabet avantajı sağlamaktadır (Morash, 2001;
Liao ve Kuo, 2014; Oh ve diğerleri, 2016; Mandal, 2016). Rekabet avantajı sağlayan diğer yetenekler ise literatürde; yaratıcılık ve ürün geliştirme, sınıflandırma ve konumlandırma, pazarlama, minimum maliyetle üretim, esnek üretim, planlama ve
uygulama, ar-ge, örgütsel uzmanlık, örgütsel öğrenme ve tecrübe yetenekleri olarak sıralanmıştır (Aydın, 2005).
Tedarik zinciri yetenekleri; tedarik zinciri süreç yetenekleri, ürün/hizmet standardizasyonu ve birleşimi, ürün ve hizmet kalitesinin geliştirilmesi, sürdürülebilir müşteri ve iş partneri ilişkisi ve müşteri ve partner kapasitesi olarak beş grupta toplanmaktadır (Lynch, 2000).
Tedarik zinciri yönetimi işletmelere; fiyat, kalite ve yenilik gibi rekabetçi yeteneklerin geliştirilmesini ve uygulamaların uyumlu, bütünleşmiş ve yüksek performanslı olmalarını sağlamaktadır. Tedarik yönetimi yeteneği ise işletmelere operasyonel performanslarını geliştirmede destek olmaktadır (Day, 2015).
Tedarik zinciri yönetimi performansına yön veren en önemli yetenekler; tedarik zinciri üyeleri arasında bilgi paylaşımı ve tedarik zinciri ağında liderliktir (Ramaswami, 2009).
Tedarik zinciri yönetimi sistemlerinin stratejik, operasyonel ve taktik seviyelerde, problem çözme ve karar verme analitik yetenekleri vardır (Karalkova, 2011).
Bunların dışında, tedarik zincirinde dinamik yetenekler adı altında toplanan yetenekler de bulunmaktadır. Dinamik yetenekler; entegre olan, yapılanan, market değişikliklerine uymak için yeniden şekillenen, örgütsel öğrenmeyi sağlayan, çevrenin firma avantajına göre biçimlenmesine yardım eden organizasyonel süreçlerdir (Eisenhardt, 2000).
Dinamik yetenekler aynı zamanda, tedarik zinciri pratiklerini uygulayan firmalar tarafından geliştirilen doğal yetenekler olarak da tanımlanmaktadır. Bu yetenekler, sürekli değişen pazarlarda firmaların rekabet üstünlüğü sağlaması ve böylelikle firma performansını artırabilmesi açısından bir omurga görevi üstlenir (Mathivathanan, 2017; Barney, 1991; Teece, 1997)
Dinamik yetenekler literatürde üç kategoriye ayrılmıştır. Bunlar; inovasyon yeteneği, bilgi yeteneği ve ilişkisel yetenektir. Wang ve diğerleri (2015) Şekil 13’te modeli
33 verilen çalışmalarında, bu yeteneklerin pazar ve finansal performansa etki eden dış işbirliği etkinliğini pozitif yönde etkilediğini açıklamışlardır.
Şekil 143. Firma Yeteneklerinin Dış İşbirliği ve Performans Üzerindeki Etkisi: Pazar Dalgalanmasının Mediatör Rolü
Kaynak. (Wang, 2015)
Yetenek ve firma performansı ilişkisi ana başlığı altında, lojistik hizmet yetenekleri;
inovasyon yeteneği, esneklik yeteneği, hız ve güvenilirlik yeteneği, bilgi entegrasyon yeteneği olarak dört ayrı grupta toplanmıştır. Daha önceki çalışmalarda inovasyon yeteneğinin örgütsel performansa pozitif etkisi araştırılmıştır (Eren, 2014). Yorulmaz ve Birgün (2016)’ün çalışmasında ise inovasyon yeteneğinin firma performansına olan pozitif etkisi ortaya çıkmıştır. Ayrıca yine bu çalışmada ve Souza’nın (2009) çalışmalarında; değişen müşteri ihtiyaçlarına cevap verebilme özelliği olarak
İnovasyon yeteneği
Bilgi yeteneği
İlişkisel yetenek
Pazar dalgalanması
Dış işbirliği etkinliği
Pazar performansı
Finansal performans
tanımlanan ve firmalara rekabet avantajı sağlayan esneklik yeteneğinin, finansal performansı ve ayrıca firma performansını da artırdığı görülmüştür.
Tedarik zinciri, global faaliyetlerinde karmaşık olmaya eğilimlidir. Bu nedenle, ileri bilişim teknolojileri çözümleri sağlanmış tedarik zinciri yeteneklerine ihtiyaç vardır.
Bilgi yönetimi yeteneği, bir organizasyonun işlevsel sınırları boyunca sürekli olarak yeni bilgi üretebilmesi adına; bilgi edinme kaynakları ve faaliyetleri sağlaması, yaratması, aktarması, entegre etmesi, paylaşması ve uygulaması yeteneğidir (Lee, 2007). Bu yetenek, organizasyona sürdürülebilir rekabet avantajı sağlamakla birlikte (Yang, 2007) organizasyonel performansı geliştiren etkisi de bulunmaktadır (Salama, 2017).
Müşterilerin güçlü operasyonel yeteneklere ve pozitif yönde ilerleyen firma performansına ulaşmasında, tedarikçinin bilgi teknolojileri yeteneğinin tamamlayıcı bir rolü vardır (Weigelt, 2013). Bilgi teknolojileri yeteneği kadar, bilgi teknolojilerinin sağladığı önemli bilgilerin tedarik zinciri boyunca paylaşılmasını sağlayan bilgi entegrasyonu yeteneği de işletmelerin tedarik zincirine katkı sağlayarak, operasyonel performansı ve firma perfomansını pozitif yönde etkilemektedir (Yorulmaz, 2016).
İşbirliği yeteneği, tedarik zincirinin çevresel, sosyal ve maliyet performansına pozitif yönde etki eder (Luzzini, 2015).
Firma performansına pozitif etki eden diğer bir yetenek ise literatürde operasyonel yetenek olarak tanımlanmıştır. Bunlar; bir firmanın yeni ürün tasarlama ve geliştirme yeteneği, just-in-time (tam zamanında) teslim yeteneği ve toplam kalite yönetimi yeteneğidir (Hsu, 2009).
Literatürde verilmiş olan tüm bu bilgiler çerçevesinde, çalışmanın ilk amacı tedarik zinciri yeteneğinin firma performansına etkisini ölçmek olacaktır.
H3: Tedarik zinciri yeteneği firma performansını pozitif yönde etkiler.
35 2.2.3. Tedarik Zincirinde Çeviklik Kavramı
Çeviklik, bir işletmenin öngöremediği problemlerle ve değişken pazar hareketleriyle baş edebilme yeteneğiyle birlikte bu değişiklikleri fırsata çevirme yeteneği olarak tanımlanır (Jones-Masonc ve Towill, 1999; Wang, ve diğerleri, 2004; Swafford, ve diğerleri, 2008;). Ferreira, ve diğerleri (2007)’e göre bir performans ölçütü kabul edilen çeviklik; Akçi (2012)’ye göre bir tedarik zinciri stratejisidir.
Çeviklikte üç temel unsur vardır. Bunlar; değişken müşteri taleplerine odaklanabilme yeteneği olarak tanımlanan uygunluk, müşteri taleplerini cevaplayabilme yeteneği olan yerleştirme ve de tahmin edilemeyen problemleri karşılayabilme yeteneği olan esneklik kavramlarıdır (Patricia ve Swafford, 2006). İşletmelerin çevikliği başarabilmeleri için bu üç unsuru birleştirerek ilerlemeleri gerekmektedir.
Tedarik zincirinde çeviklik kavramı, son müşterinin taleplerinin okunabilmesi ve karşılanabilmesi olarak tanımlanmıştır. Çeviklik, doğru ürünün doğru zamanda müşteriye ulaştırılmasına yardımcı olur (Ghatari, 2013). Çeviklik, tedarik zinciri kavramını firma odaklı bakış açısından alıp müşteri odaklılığa yöneltmiştir (Harrison, 2008). Bunun yanı sıra çeviklik, tedarik zincirinde aynı veya farklı iş kollarından tüm partnerlerin bir ağ sistemi içinde çalışıp müşteri memnuniyetini arttırmak amacıyla ürün veya hizmete değer katması gerektiğini savunmaktadır (Genç, 2012).
Tedarik zinciri çevikliği, bir işletmenin stratejik fayda sağlaması için, değişken piyasalara karşılık verebilen süreçlerinin yeteneğidir (Konuk, 2011).
Çevik tedarik zinciri, talepleri sürekli ve hızlı olarak değişen küresel pazarlara, dinamik ve agresif bir şekilde ve büyüme olma önkoşulu ile sürekli olarak yanıt verebilen ve de kar elde edebilen tedarik zinciri türüdür. Bu tür tedarik zincirlerinde, zincirdeki elemanların her birinin kendi işletme süreçlerinde çevik olmaları ve birbirleriyle uyum sağlamaları gerekmektedir (Başkol, 2011; Gligor, ve diğerleri, 2016).
Çevik tedarik zincirinde amaç her zaman rakiplerden önde olmaktır (Çancı, 2003).
Çevik tedarik zincirine konu olan mallar daha çok kullanım süresi kısa ve kar marjı yüksek olan moda ürünleri olmakla beraber ürün yelpazesi oldukça geniştir. Çevik tedarik zincirinin sürdürülebilmesi için bilgi edinme ve bilgi paylaşımı çok önemlidir (Greve, 2009). Çevik tedarikte kurulan partnerlikler akıcı ilişkilerle belirlenen, kısa süreli ve değişken partnerliklerdir. Çevik tedarikte tahminler danışmanlığa dayanır.
Çevik tedarikte lojistik planlamalar çok esnek olup talebe göre şekillenirler (Genç, 2012). Lojistik yetenekleri proaktif olarak geliştirmek çevik tedarik için önemlidir (Tian, 2009).
Tedarik zincirinde çevikliğin etkin olabilmesi için öncelikle işletmelerde çeviklik görüşünün benimsenmesi gerekmektedir (Shaw, 2005).
Şekil 15. Çevik Tedarik Zinciri Ağı Kaynak. (Christopher, 2016)
Sanallık
Pazar hassasiyeti Çevik Tedarik
Zinciri Süreç entegrasyonu
İletişim-Ağ
37 Şekil 15’te ifade edildiği gibi, çevik tedarik zincirinde olması gereken dört önemli özellik vardır (Christopher, 2016). Bunlardan pazar hassasiyeti; piyasadaki taleplerin doğru kavranması ve taleplerin akıcı bir şekilde karşılanmasını savunur. Sanallık özelliği son tüketiciden tedarikçiler arasındaki tüm süreçlerde etkin bilgi teknolojilerini kullanmak ve sürekli bilgi paylaşımının gerekliliğinden bahseder.
Çevik tedarik zincirinin diğer bir özelliği olan süreç entegrasyonu, tedarik zincirinin sürekliliği için bilgi paylaşımının tam süreç entegrasyonu ile desteklenmesi gerektiğine işaret eder. Son olarak iletişim-ağ özelliği, tedarik zinciri partnerlerinin çevik ilişkiler içinde olması ve rekabet avantajı sağlaması için tüm üyelerin birbirine bağlanarak bir ağ yapısı oluşturması gerektiğinden bahseder (Akçi, 2012). Bu özelliklerle beraber; tedarik zincirinde çevikliği sağlayabilmenin altı önemli kuralı Lee’nin (2004) çalışmasında bir araya getirilmiştir. Bunlar:
1. Tedarik zinciri üyelerinin arz-talep değişimlerine hızla cevap verebilmeleri için zincirde sürekli bilgi akışı sağlamak,
2. Tasarım ve üretim süreçlerinde birlikte çalışabilmesi için müşteriler ve tedarikçiler arasında işbirlikçi ilişkiyi geliştirmek,
3. Ortak parçalar ve süreçlerle başlayıp üretim sonunda farklılaşan ürünler tasarlamak,
4. Sık kullanılan, ucuz ve hacimli olmayan envanter tutmak,
5. Değişken taleplere hızlıca yanıt verebilecek güvenilir lojistik sistemler oluşturmak,
6. B planlarını nasıl yürüteceğini bilen bir ekip oluşturmak (Lee, 2004).
Yukarıda bahsedilen çalışmalardan da anlaşıldığı üzere bilgi paylaşımı, çevik tedarik zincirinde oldukça önemli bir unsurdur (Bargshady, ve diğerleri, 2016; Tuan, 2016).
Tedarik zinciri çevikliği, işletmelerin rekabet avantajı kazanmasına yardımcı bir araçtır (Ghatari, ve diğerleri, 2013; Yusuf, ve diğerleri, 2014; Wu, ve diğerleri, 2016;
Balaji, ve diğerleri, 2016).
Son yıllarda yapılmış bir çok araştırmada; bir tedarik zinciri stratejisi olarak kabul edilen çeviklik kavramının firma performansına olan etkisi konu edilmiştir (Khan,
ve diğerleri, 2009; Vickery, ve diğerleri, 2010; Ngai, ve diğerleri, 2011; Gligor ve Holcomb, 2012; Liu, ve diğerleri, 2013; DeGroote ve Marx, 2013; Yang, 2014;
Qrunfleh ve Tarafdar, 2014; Gligor, ve diğerleri, 2015; Kabra ve Ramesh, 2016;
Chan, ve diğerleri, 2016; Çalışkan, ve diğerleri, 2016).
Tedarik zinciri çevikliği, özellikle çalkantılı zamanlarda işletmelerin rekabet stratejisinin asıl bileşenlerinden olmasıyla birlikte operasyonel performansa (Blome, 2013) ve maliyet performansına (Eckstein, 2015) pozitif etkisi olan bir unsurdur.
Tedarik zincirinde iyi bir performans ölçümü, organizasyonlar arası çeviklikle, organizasyonun mükemmeliyetini sağlamak açısından önemlidir (Fawcett, 1998).
Yukarıda literatürden verilen bilgilere ışığında çeviklik kavramı, hem yetenek hem de bir strateji olarak ayrı bakış açılarıyla açıklanmıştır. Bu bilgilere ek olarak, Harrison ve Hoek (2008), tedarik zincirinin çalkantılı piyasalarda başarılı olabilmesi için çeviklik yeteneğine sahip olması gerektiği görüşünü savunur. Blome ve diğerleri (2013)’nin tedarik zinciri çevikliğinin peformans üzerindeki etkilerini araştıran çalışmada çeviklik kavramı dinamik yetenek olarak dikkate alınmıştır. Esneklik ve çeviklik kavramlarının maliyet etkinliği ve müşteri hizmetleri üzerindeki etkisini araştıran Um ve diğerleri (2017) de çalışmalarında benzer şekilde çeviklik kavramından tedarik zincirinin bir dinamik yeteneği olarak bahsetmişlerdir. Oh ve diğerleri (2016), araştırmalarının modelinde; tedarik zinciri yeteneği olarak ifade ettikleri maliyet azaltma, entegrasyon boyutlarına çeviklik kavramını da dahil etmişlerdir.
Harrison ve Hoek (2008)’in kitabında, tedarik zinciri çevikliği ve tedarik zinciri yeteneği kavramları ayrı boyutlar olarak ele alınmış ve çalışmalarının sonucunda tedarik yeteneklerinin çevik tedarik zincirini desteklediği görülmüştür.
Bu çalışmada tedarik zinciri yeteneği ve tedarik zinciri kavramlarını ayrı olarak ele aldık ve her iki kavramında firma performansı ile ve birbirleri ile olan etkileşimlerini inceledik. Buna göre aşağıdaki hipotezleri oluşturduk:
H1: Tedarik zinciri yeteneği, tedarik zinciri çevikliğini pozitif yönde etkiler.
H2: Tedarik zinciri çevikliği firma performansını pozitif yönde etkiler.
