ÖZET
Amaç: Çal›flman›n amac› Stroop Testi TBAG Formu’nun 6-11 yafl grubu denekler üzerinde norm de-
¤erlerini belirlemek, testin test-tekrar test yöntemiyle güvenirlik çal›flmas›n› yapmak, testin ölçtü¤ü biliflsel özelliklerin (ketleme ve dikkat) geliflimini de¤erlendirmek ve bu geliflime yafl/s›n›f ve cinsiyet de¤iflkenlerinin etkisini belirlemektir.Yöntem: Çal›flman›n örneklemini 72-132 ay (6-11 yafl) aras› 1.- 5. s›n›fta okuyan 402 denek oluflturmufl, denekler yafl/s›n›f ve cinsiyetin düzeylerine dengeli olarak da¤›lm›flt›r. Birinci s›n›f 72-84 ay, 2. s›n›f 85-96 ay, 3. s›n›f 97-108 ay, 4. s›n›f 109-120 ay ve 5. s›- n›f 121-132 ay aral›¤›nda yer alan ö¤rencilerden oluflmufltur. Bulgular: Stroop Testi TBAG Formu ta- mamlama süresi puanlar› için 92 denekten test-tekrar test tekni¤i ile hesaplanan güvenirlik katsa- y›lar› incelendi¤inde güvenirlik katsay›lar›n›n .63 ile .81 aras›nda de¤iflti¤i ve tüm katsay›lar›n an- laml› oldu¤u belirlenmifltir. Çal›flmada Stroop Testi TBAG Formu’nun uygulanmas›ndan elde edilen süre puanlar› güvenilir bulunmufl ve analizler bu puanlar üzerinden yürütülmüfltür. Bölüm 4 ve 5 tamamlama süreleri puanlar›nda ise cinsiyet temel etkisi anlaml› bulunmufltur. Yafl/s›n›f x cinsiyet ortak etkisinde Stroop Testi TBAG Formu Bölüm 3 süre puanlar›nda anlaml› fark bulunmufltur. Tar- t›flma: Araflt›rman›n bulgular› yafl/s›n›f art›fl›na paralel olarak tüm süre puanlar›n›n k›sald›¤›n› ve bu etkinin anlaml› oldu¤unu göstermifltir. Bulgular ilgili yaz›n ba¤lam›nda tart›fl›lm›flt›r.
Anahtar sözcükler: Stroop Testi TBAG Formu, dikkat, ketleme.
SUMMARY: THE STANDARDIZATION STUDY OF THE STROOP TEST TBAG FORM IN CHILDREN BETWEEN 6-11 YEARS OF AGE
Objective: The aim of this study is; 1) to find the norms of the Stroop Test TBAG Form in the 6-11 year old age group, 2) to conduct a reliability analysis by the test-retest method, 3) to assess the de- velopment of the cognitive properties such as attention and inhibition which the test measures and 4) to find the age/grade and sex effects on the development of cognitive properties. Method: The sub- jects were 402 students 1st through 5th grades, between the ages of 6-11 (72-132 months). The sub- jects were equally distributed to age/grade and sex groups. The first grade students were between 72-84 months, second grade students were between 85-96 months and 3rd, 4th and 5th grades we- re between 97-108, 109-120 and 121-132 months respectively. Results: Test-retest reliability analy- sis was conducted on 92 subjects.The reliability coefficients for the time scores were found to chan- ge between .63 and .81. The time scores were found to be reliable, thus further analysis were con- ducted on these scores. Sex main effect was found for the time scores of the 4th and 5th parts.
Age/grade x sex interaction effect was significant for the part three time score. Discussion: The results of this study indicated that all time scores decreased as age/grade increased and this was statistically significant. The results were discussed in the light of the literature.
Key words: Stroop Test TBAG Form, attention, inhibition.
ÇOCUKLARDA STANDARD‹ZASYON ÇALIfiMASI*
Birim Günay K›l›ç**, Aylin ‹lden Koçkar***, Metehan Irak****, fiahnur fiener*****, Sirel Karakafl******
G‹R‹fi
Nesne veya renk isimlerini söylemenin bunlarla ilgili sözcükleri okumadan daha uzun zaman al- mas›n›n temelde bir ‘renk-sözcük bozucu etkisi’
(color-word interference effect) oldu¤u ilk kez
John Ridley Stroop taraf›ndan gösterilmifltir (Le- zak 1995, Spreen ve Strauss 1991, Stroop 1935).
Stroop etkisi, bir sözcü¤ün yaz›lmas›nda kulla- n›lm›fl rengin söylenmesi istendi¤inde elde edil- mektedir. Ancak bu sözcü¤ün kendisinin de bir rengi ifade etmesi gerekmektedir. E¤er sözcü-
¤ün yaz›l›fl›nda kullan›lan renk ile sözcü¤ün ifa- de etti¤i renk ayn› de¤ilse, bunlar aras›nda bir çeliflki varsa, renk söyleme zaman›, renk ve söz- cü¤ün ayn› oldu¤u duruma göre uzamaktad›r.
Stroop bozucu etkisi, iflte bu gecikmeyle ilgilidir (MacLeod 1991, 1992, MacLeod ve MacDonald 2000). Bu güçlü etkinin aç›klanmas›nda de¤iflik mekanizmalar ileri sürülmüfltür (MacLeod
Çocuk ve Gençlik Ruh Sa¤l›¤› Dergisi : 9(2) 2002
* 12. Ulusal Çocuk Psikiyatrisi Kongresi’nde poster bil- diri olarak sunulmufltur.
** Arfl.Gör.Dr., Gazi Üniv. T›p Fak. Çocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal›, Ankara.
*** Uzm. Psk. Gazi Üniv. T›p Fak. Çocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal›, Ankara.
**** Uzm. Psk. Hacettepe Üniv. Deneysel Psikoloji Uz- manl›k Alan›, Ankara.
***** Prof. Dr. Gazi Üniv. T›p Fak. Çocuk Psikiyatrisi Anabilim Dal›, Ankara.
****** Psk.Prof.Dr., Hacettepe Üniv. Deneysel Psikoloji Uzmanl›k Alan›, Ankara.
1991). Bunlar aras›nda bilgi ifllemenin erken ev- relerinde alg›sal kodlamada çat›flma (Hock ve Egeth 1970), iki ayr› paralel yola¤›n (renk adlan- d›rma ve sözcük okuma) tek ve s›n›rl› kapasiteli sözel tepki kanal› için yar›flmas› (Morton ve Chambers 1973), renk adland›rmaya göre sözcük okuman›n daha otomatik bir ifllem olmas› bu- lunmaktad›r (MacLeod ve Dunbar 1988). Cohen ve arkadafllar›na göre (1990) ise; bozucu etki, pa- ralel da¤›t›lm›fl bilgi iflleme sistemlerinin do¤a- s›nda yer alan bir özelliktir. Bu araflt›rmac›lar sözcük okuma ve renk adland›rman›n, gelenek- sel otomatik ve kontrollü süreç dikotomisine karfl›t bir görüfl sunmaktad›r. Bu görüfle göre;
her iki sürecin asl›nda nitelik olarak benzer me- kanizmalar› kulland›¤›, fark›n bu yolaklardaki güce ba¤l› oldu¤u ileri sürülmekte, otomatiklik ifllem gücüne ba¤l› bir süreklilik olarak ele al›n- maktad›r. Bu modelde dikkat, yolaklardaki ifl- lemlerin modülasyonunu sa¤lamaktad›r. ‹ki yo- lak uyumlu etkinlik sergiledi¤inde kolaylaflma (facilitation), efl zamanl› olarak aktive olan iki yola¤›n etkinlik çat›flmas› oldu¤unda ise bozucu etki (interference) ortaya ç›kmaktad›r (MacLeod ve MacDonald 2000). Böylece k›rm›z› renkle ya- z›lm›fl mavi rengi adland›rmak, mavi renkle ya- z›lm›fl mavi sözcü¤ünü okumaktan daha uzun zaman almaktad›r.
Glaser ve Glaser’e göre (1989) bu test seçici dik- kat, okuma ve renk söyleme olmak üzere üç te- mel süreci yans›tmaktad›r. Stroop Testinin dik- kat ile iliflkisi epilepsi hastalar›nda yap›lan bir çal›flmada da gözlenmifl; süre puanlar›n›n; dik- kat ve psikomotor h›z faktörleri alt›nda toplan- d›¤› bulunmufltur (Helmstaedter ve ark. 1996).
Stroop görevi ve ilgili testler, dikkat ölçümleri- nin “alt›n standard›” olarak kabul edilmektedir (MacLeod 1992).
1993 y›l›nda bafllayan bir araflt›rma-gelifltirme projesi kapsam›nda yeralan Biliflsel Potansiyeller için Nöropsikolojik Test (B‹LNOT) Bataryas› ül- kemize yedi ayr› nöropsikolojik test kazand›r- m›flt›r (Karakafl ve Baflar 1993, Karakafl ve ark.1994, Karakafl ve Baflar 1995, Karakafl ve ark.
1996). Bu proje kapsam›nda yeralan testlerden biri de Stroop Testidir. Çal›flmalar›n TÜB‹- TAK’›n Temel Bilimler Araflt›rma Grubu taraf›n-
dan desteklenmifl olmas› nedeniyle, Stroop Tes- tinin Türk formuna, Stroop Testi TBAG Formu ad› verilmifltir. Stroop Testi TBAG Formunun faktör yap›s›n›n incelendi¤i çal›flmalarda; testin ketleme (bozucu etki) ve dikkat olmak üzere iki ayr› özelli¤i ölçtü¤ü belirlenmifltir (Karakafl ve ark. 1999a, 1999b).
Stroop görevi baflar›m›nda etkin olan nöroanato- mik yap›lar›n belirlenmesi çok say›da araflt›rma- n›n konusu olmufltur. MacLeod (1991) bozucu etkide daha çok sol hemisferin etkin oldu¤unu belirtmektedir. Ketleme yetene¤ini farkl› aç›lar- dan de¤erlendiren Wisconsin Kart Eflleme Testi (WCST) ve Stroop Testi TBAG Formu ile ölçülen özelliklerin karfl›laflt›rmal› analizinde, Stroop Testinin orbitofrontal korteksi içeren döngülerin ifllevselli¤iyle ba¤lant›s› üzerinde durulmaktad›r (Karakafl ve ark.1999b).
Prefrontal lezyonlu hastalar›n Stroop görevi ba- flar›m› yönünden fonksiyonel manyetik rezo- nans görüntüleme (fMRG) ile de¤erlendirildi¤i bir çal›flmada süre puanlar› aras›nda fark bulun- mam›flt›r. Fakat hata puanlar›yla sa¤ lateral pref- rontal korteks belirgin iliflki göstermifltir. Arafl- t›rmac›lar bu bulgunun, anterior dikkat sistemi ve dikkatte sa¤ hemisferin bask›n rolüne iliflkin daha önceki bilgilerle (Mesulam 1990, Posner ve Petersen 1990) uyumlu oldu¤unu bildirmektedir (Vendrell ve ark. 1995). Baflka bir lezyon çal›flma- s›nda da sa¤ hemisfer lezyonlu hastalar›n, özel- likle anlamsal ça¤r›fl›mlar›n devreye girdi¤i du- rumlarda, flekil-sözcük bozucu etkisini daha faz- la gösterdi¤i belirtilmektedir (Kingma ve ark.
1996). Bununla birlikte sol dorsolateral prefron- tal korteksin etkinli¤inin hata puanlar›yla, sol mediofrontal korteksin ise bozucu etkiyi ölçen süre puanlar›yla iliflkisini gösteren çal›flmalar da bulunmaktad›r (Dao-Castellana ve ark. 1998).
Stroop Testinin kullan›ld›¤› yeni bir lezyon çal›fl- mas›nda ise sol lateral prefrontal korteksin renk adland›rmay› do¤rudan etkiledi¤i belirlenmifltir.
Daha önce bu yap›larla bozucu etkinin iliflkilen- dirildi¤i çal›flmalarda do¤rudan renk adland›r- man›n kontrol edilmedi¤i vurgulanmaktad›r. Bu çal›flmada bozucu etki ile iki tarafl› ve/veya sa¤
superior medial frontal lezyonlar aras›nda iliflki bulunmufltur. Ayr›ca frontal lezyonlar›n birincil
etkisinin testin tüm aflamalar›nda yavafllama fleklinde oldu¤u ve bu durumun test analizlerin- de dikkate al›nmas› gerekti¤i de belirtilmektedir (Stuss ve ark. 2001). Stroop Testi performans› s›- ras›nda aktive olan beyin alanlar›yla ilgili nöro- radyolojik verilerin incelendi¤i kapsaml› bir ta- rama makalesinde test performans›n›n sol fron- tal a¤›rl›kl› olmakla beraber her iki hemisferi yayg›n olarak aktive etti¤i; böylece de perfor- mans›n paralel iflleme modelini destekler nitelik- te oldu¤u bildirilmektedir (Karakafl ve Karakafl 2000).
Normal kiflilerde Stroop görevinin kullan›ld›¤›
bir positron emisyon tomografi (PET) çal›flma- s›nda ise bozucu etkinin ortaya ç›kt›¤› bölüm sa¤
anterior singulat ve sa¤ frontal polar korteks et- kinli¤i ile iliflkili bulunmufltur (Bench ve ark.
1993). Normal eriflkinlerde Stroop bozucu etkisi- nin fMRG ile araflt›r›ld›¤› bir çal›flmada, paralel da¤›t›lm›fl iflleme modelini destekleyen bulgular elde edilmifltir. Bölgeler aras› korelasyon analiz- leri tüm beyin bölgeleriyle anterior singulat›n ifl- levsel ba¤lant›lar›n› ortaya koymufltur. Bu bul- gulara dayanarak anterior singulat›n, da¤›t›lm›fl dikkat a¤lar›ndaki rolüne ek olarak, çat›flmalar›n çözümü ve dürtü kontrolü gibi yönetici ifllevler- le ba¤lant›s› oldu¤u üzerinde de durulmaktad›r (Peterson ve ark. 1999). Normal gönüllü eriflkin- lerde yap›lan bir baflka çal›flmada da Stroop gö- revi s›ras›nda sa¤ ve sol anterior singulat (Brod- mann alan›-BA 24-32), sol lateral prefrontal kor- teks (BA 9) ve sol superior parietal korteks (BA 7) aktivasyonu saptanm›flt›r (Bush ve ark. 1999).
Bu bölgelerin görevin baflar›m› s›ras›nda ayr›flan rolleri oldu¤u da belirlenmifltir. Sol dorsolateral prefrontal korteks (BA 9) sözcük okumaya oran- la renk adland›rma s›ras›nda, anterior singulat korteks (BA 24-32) ise bozucu etki yaratan uya- rana yan›t verirken daha aktif bulunmufltur (MacDonald ve ark. 2000). Limbik sistemin bir parças› olan anterior singulat korteks biliflsel (dorsal) ve duygusal (ventral) alt bölgelerle ele al›nmaktad›r. Görüntüleme çal›flmalar›n›n meta- analizleri her iki bölgenin farkl› görevler (bilifl- sel/duygusal) s›ras›nda karfl›l›kl› bask›lanma sergiledi¤ini göstermektedir. Bilifl ve duygu ara- s›ndaki etkileflimin anlafl›lmas›nda anterior sin-
gulat alt bölümleriyle di¤er kortikal yap›lar ara- s›ndaki iliflkilerin anlafl›lmas›n›n önemi üzerinde durulmaktad›r (Bush ve ark. 2000).
Stroop Testi çocuklarda özellikle Dikkat Eksikli-
¤i Hiperaktivite Bozuklu¤u (DEHB), Davran›m Bozuklu¤u (DB), Karfl›t Olma-Karfl› Gelme Bo- zuklu¤u (KGB) gruplar›nda yönetici ifllevleri de-
¤erlendirmede s›k kullan›lan nöropsikolojik test- ler aras›ndad›r (Barkley ve ark.1992, Barkley 1997, Carter ve ark. 1995). DEHB olan çocuklarla normal kontrol grubunun nörobiliflsel testler, görevler ve deneysel paradigmalarla perfor- manslar›n›n karfl›laflt›r›ld›¤› 1980-1999 y›llar›n›
kapsayan genifl bir meta-analitik de¤erlendirme- de Stroop Testinin kullan›ld›¤› 17 çal›flman›n 11’inde anlaml› farklar oldu¤u saptanm›flt›r (Rapport ve ark. 2000). Stroop Testinin DEHB olan çocuklar› normal kontrol grubundan ay›ra- bildi¤i bildirilmekte (Seidman ve ark. 1997a) ve de¤iflik klinik gruplarda bu testin uygulanma- s›yla Stroop bozucu etkisinin DEHB’ye özgü olup olmad›¤›n›n belirlenmesinin gereklili¤i üzerinde durulmaktad›r (Sergeant ve ark. 2002).
Çok boyutlu (sözcük / flekil ve renk) bir uyara- n›n dikkat kontrolü alt›nda ifllenmesini ve bas- k›n olmakla birlikte amaca uygun olmayan tepki biçiminin (okuma) ketlenmesini gerektiren Stro- op görevinin yo¤un araflt›rmalara konu olmaya devam edece¤i aç›kt›r. Bu araflt›rmada 6-11 yafl grubu çocuk örnekleminde Stroop Testi TBAG Formunun norm de¤erleri saptanm›fl ve test-tek- rar test yöntemiyle güvenirli¤i belirlenmifltir.
Böylece testin klinik ve temel bilim araflt›rmala- r›nda 6-11 yafl grubu çocuklar için kullan›labilir- li¤i sa¤lanm›flt›r. Stroop Testi TBAG Formunun Türk toplumu çocuklar› üzerindeki standardi- zasyon çal›flmas› yoluyla, yafl ve e¤itim düzeyi- nin ve bunlar›n ortak etkisinin testin ölçtü¤ü bi- liflsel özellikler üzerindeki etkisi belirlenmifl ve söz konusu özelliklerin çocuklardaki gelifliminin ayr›nt›l› olarak incelenmesi mümkün olmufltur.
YÖNTEM Örneklem
Araflt›rman›n örneklemi 72-132 ay (6-11 yafl) ara- s› 1.-5. s›n›fta okuyan 402 denekten oluflmufltur.
Çal›flmada dakiklik aç›s›ndan deneklerin yafllar›
y›l hesab›na göre de¤il ay hesab›na göre veril- mifltir. Buna göre 1. s›n›ftaki ö¤renciler 72-84 ay, 2. s›n›ftakiler 85-96 ay, 3. s›n›ftakiler 97-108 ay, 4.
s›n›ftakiler 109-120 ay ve 5. s›n›ftakiler 121-132 ay aral›¤›nda yer alm›flt›r. Araflt›rma gruplar›n›
oluflturmada belirli yafl grubunun karfl›l›¤› olan s›n›fta bulunmayan ö¤renciler örnekleme dahil edilmemifltir. Mevcut araflt›rmada yafl ve s›n›f birbirine dönüfltürülebilir oldu¤undan afla¤›da- ki bölümlerde ilgili de¤iflken yafl/s›n›f olarak adland›r›lm›flt›r. Deneklerin belirlenmesinde ö¤- retmenlerle görüflülmüfl ve bir önceki y›l baflar›
durumu tablolar› incelenerek da¤›l›m›n yaklafl›k
± 2 standart sapma aras›nda kalan denekler ör- nekleme dahil edilmifltir. Uygulamalar 2000- 2001 ö¤retim y›l› birinci döneminde yap›lm›flt›r.
‹lkokul 1. s›n›f ö¤rencisi denekler (72-84 ay) ça- l›flmaya birinci dönemin son ay›nda al›nm›fl ve bu grup okuma becerisini yeni kazanm›fl ö¤ren- cilerden oluflmufltur.
Tüm deneklerin renkleri tan›ma becerileri, veri toplama ifllemine geçilmeden önce belirlenmifl, baflar›s›z ö¤renciler örnekleme dahil edilmemifl- tir. Renk tan›ma yan›s›ra Stroop Testi TBAG For- mu uygulamalar›na geçilmeden önce, denekle- rin okuma becerileri de de¤erlendirilmifltir. Bu- nun için deneklerden A4 boyutlar›nda beyaz bir ka¤›da çift aral›kl› olarak yaz›l› sabit bir metni (Pamuk Prenses masal›ndan bir bölüm) olabildi-
¤ince h›zl› ve düzgün bir flekilde okumalar› is- tenmifl ve her dene¤in 1 dakikada okuyabildi¤i sözcük say›s› belirlenmifltir. Bilinen kronik bir hastal›¤› olan, belirgin davran›fl sorunlar› göste- ren, iflitme ve görme sorunlu, biliflsel yetileri et- kileyen ilaç kullanan denekler örnekleme dahil edilmemifltir.
Yukar›da belirtilen özellikteki bireylerden gö- nüllü olanlar araflt›rmaya kat›lm›fl, uygulamala- r›n yap›lmas›na iliflkin gerekli idari izinler al›n- m›flt›r. Çal›flma Ankara flehir merkezinde iki devlet ilkö¤retim okulunda yürütülmüfl, 1.- 5.
S›n›flardaki ö¤renciler yafl/s›n›f ve cinsiyet de-
¤iflkenlerinin düzeylerine göre dengeli olarak da¤›lm›flt›r. Çal›flmaya kat›lan 402 dene¤in yafl/s›n›f ve cinsiyetin düzeylerine da¤›l›m› Tab-
lo 1’de verilmektedir. Tablo incelendi¤inde, 402 dene¤in gerek yafl/s›n›f düzeylerine (s›ras›yla 78, 82, 82, 80, ve 80 denek), gerekse de cinsiyetle- re da¤›l›m›n›n (200 k›z ve 202 erkek) eflde¤erli ol- du¤u görülmektedir. Deneklerin el tercihlerinin yafl/s›n›f ve cinsiyete göre farkl›laflmad›¤› görül- müfltür.
Kullan›lan Ölçme Arac›
B‹LNOT Bataryas› kapsam›nda yer alan Stroop Testi TBAG Formu, özgün Stroop Testi (Stroop 1935) ile Victoria Formunun (Regard 1981) birle- fliminden oluflturulmufltur. Testin eriflkin örnek- lem grubunda Türk standardizasyonu yap›lm›fl- t›r; test kültüre uyarlanm›fl, uygulama ve puan- lama ifllemleri standardize edilmifl, güvenirli¤i ve geçerli¤i belirlenmifl, norm de¤erleri hesap- lanm›flt›r. Tamamlama süresi puanlar› üzerinde yap›lan 12 ay aral›kl› test-tekrar test güvenirlik katsay›s› 1.- 4. Bölümler için .41 ile .87 aras›nda iken, bozucu etki ile ilgili 5. Bölüm için .61 ol- mufltur (Karakafl, Baflar 1993, Karakafl ve ark.1996, Karakafl ve ark. 1999a). Stroop Testi TBAG Formu’nun geçerlik çal›flmalar› de¤iflik hasta gruplar›nda da yap›lm›flt›r (Mercan 1996, Örnek 1996, Baral 1996, Ild›z 1998, Özen 1999).
Stroop Testi TBAG Formu 14.0 sm x 21.5 sm bo- yutlar›nda dört beyaz karttan oluflmaktad›r. Her kart›n üzerinde seçkisiz olarak s›ralanm›fl 4’er maddeden oluflan 6 sat›r bulunmaktad›r. Bu kartlar testin ‘uyar›c›’ maddeleridir ve bu uyar›- c›lara dene¤in tepki vermesi, di¤er bir deyiflle
‘görevleri’ yerine getirmesi gerekmektedir (Ka- rakafl ve ark. 1999b). Testin puanlar› bu bölümle-
Tablo 1: Deneklerin Yafl ve Cinsiyet De¤iflkenlerinin Düzeylerine Da¤›l›mlar›
Yafl (ay)
72-84 85-96 97-108 109-120 121-132 Toplam
S›n›f
1 2 3 4 5 1-5
K›z 38 41 40 43 38 200
Erkek 41 41 41 37 42 202
Toplam
79 82 81 80 80 402 Cinsiyet
rin ayr› ayr› puanlanmas›yla elde edilmektedir.
Stroop testi TBAG Formu 1. Kart›n›n üzerinde beyaz zemin üzerine siyah olarak bas›lm›fl renk isimleri (mavi, yeflil, k›rm›z›, sar› sözcükleri) bu- lunmaktad›r. Bu uyar›c› özgün Stroop Testinin bir özelli¤idir. 2. Kartta mavi, yeflil, k›rm›z› ve sar› renklerde bas›lm›fl renk isimleri (mavi, yeflil, k›rm›z› ve sar› sözcükleri) bulunmaktad›r. Bu kartta her sözcü¤ün bas›m›nda kullan›lan renk, sözcü¤ün ifade etti¤i renkten farkl›d›r. Bu kart tüm Stroop Testlerinin temel uyar›c›s›d›r ve bo- zucu etkinin ölçüldü¤ü bölümde kullan›lmakta- d›r. 3. Kartta mavi, yeflil, k›rm›z›, sar› renklerde bas›lm›fl 0.4 sm çap›nda daireler bulunmaktad›r.
Bu uyar›c› Victoria Formundan al›nm›flt›r; özgün formda bu uyar›c›lar kare fleklindedir. 4. Kart ise mavi, yeflil, k›rm›z› ve sar› olarak bas›lm›fl nötr sözcüklerden (‘kadar, zay›f, ise, orta’ sözcükleri) oluflmaktad›r. Karakafl ve arkadafllar› (1999a) ta- raf›ndan yap›lan testin Türk Formunda kullan›- lacak olan puanlama yönteminin belirlenmesine yönelik çal›flmada Stroop Testi TBAG Formunun puanlanmas› için her bölümün tamamlama süre- lerinin kullan›labilece¤i bildirilmifltir.
Stroop testi TBAG Formu e¤itilmifl testörler tara- f›ndan okul içinde test uygulamaya uygun or- tamlarda bireysel olarak ve standart yönergesi uyar›nca (Karakafl ve ark 1996) uygulanm›flt›r.
Test dört kart›n kullan›ld›¤› sabit s›rada sunulan befl bölümden oluflur. ‹lk iki bölümde kartlarda- ki sözcüklerin okunmas›, son üç bölümde ise sözcük veya flekillerin renklerinin adland›r›lma- s› istenir. 2. Kart 2. Bölümde okuma, 5. Bölümde renk söyleme amac›yla olmak üzere iki kez, di-
¤er kartlar ise bir kez kullan›l›r.
Stroop Testi TBAG Formu’na verilen tepkiler B‹LNOT Bataryas› için gelifltirilmifl olan standart Kay›t Formuna ifllenmifltir. Tepki sürelerinin öl- çülmesi için kronometre kullan›lm›flt›r. Testin süre puanlar›; ‘baflla’ komutunun verilmesinden kart›n son maddesinin okunmas›na/söylenmesi- ne kadar geçen süre olarak belirlenmifltir. Böyle- ce Stroop Testi TBAG Formu için befl bölümden befl ayr› tamamlama süresi, hata ve düzeltme puan› elde edilmifltir.
Stroop Testi TBAG Formu’nun güvenirlik çal›fl-
mas›, normatif verilerin topland›¤› örneklem- den, yafl/s›n›f ve cinsiyet düzeylerine dengeli olarak da¤›lm›fl ve koflul birleflimlerinden seçki- siz olarak seçilmifl 92 denek üzerinde yürütül- müfltür. Test - tekrar test aral›¤› 2 ay olmufltur.
BULGULAR
Analizlerden önce veriler, çok de¤iflkenli istatis- ti¤in temel say›lt›lar› olan normallik (normality), do¤rusall›k (linearity) ve varyans da¤›l›mlar›n›n homojenli¤i (homoscedasticity) aç›s›ndan test edilmifl ve verilerin bu say›lt›lar› karfl›lad›¤› gö- rülmüfltür.
Güvenirlik Çal›flmas› ‹le ‹lgili Bulgular Güvenirlik çal›flmas›nda yer alan ve afl›r› puana (outliers) sahip 9 denek analiz kapsam› d›fl›nda b›rak›lm›flt›r.
Tablo 2’de Stroop Testi TBAG Formu tamamla- ma süresi, hata say›s› ve düzeltme say›s› puanla- r› için 92 denekten test-tekrar test tekni¤i ile he- saplanan güvenirlik katsay›lar› verilmektedir.
Tablo incelendi¤inde süre puan› güvenirlik kat- say›lar›n›n .63 ile .81 aras›nda de¤iflti¤i ve tüm
Tablo 2: Stroop Testi Puanlar›na ‹liflkin Test- Tekrar Test Güvenirlik Katsay›lar›
Stroop Testi Süre Puanlar›
1. Stroop Bölüm 1 Süre 2. Stroop Bölüm 2 Süre 3. Stroop Bölüm 3 Süre 4. Stroop Bölüm 4 Süre 5. Stroop Bölüm 5 Süre 6. Stroop Bölüm 1 Hata Say›s›
7. Stroop Bölüm 2 Hata Say›s›
8. Stroop Bölüm 3 Hata Say›s›
9. Stroop Bölüm 4 Hata Say›s›
10. Stroop Bölüm 5 Hata Say›s›
11. Stroop Bölüm 1 Düzeltme Say›s›
12. Stroop Bölüm 2 Düzeltme Say›s›
13. Stroop Bölüm 3 Düzeltme Say›s›
14. Stroop Bölüm 4 Düzeltme Say›s›
15. Stroop Bölüm 5 Düzeltme Say›s›
** p < .01
6 yafl 0 ay 10 yafl 11 ay
(n=92) 0.78 **
0.63 **
0.63 **
0.79 **
0.81 **
-0.02 -0.03 -0.02 0.16 0.17 -0.02 -0.03 -0.07 0.05 0.15
katsay›lar›n p<.01 düzeyinde anlaml› oldu¤u gö- rülmektedir. En düflük güvenirlik katsay›s› ikin- ci ve üçüncü bölüm tamamlama süresi puanlar›
için, en yüksek katsay› ise beflinci bölüm tamam- lama süresi puan› için elde edilmifltir. Düzeltme ve hata puanlar› için test-tekrar test tekni¤i ile hesaplanan güvenirlik katsay›lar› anlaml› bulun- mam›flt›r. Bu nedenle söz konusu olan de¤erler ileri analize tabi tutulmam›flt›r.
Varyans Analizi Sonuçlar›
Tablo 3’de yafl/s›n›f ile cinsiyet de¤iflkeninin dü- zeyleri için hesaplanan ortalama ve standart sap- malar verilmektedir.
Yafl/s›n›f de¤iflkeni ile cinsiyet de¤iflkeninin
Stroop Testi TBAG Formu tamamlama süresi puanlar›na etkisini incelemek üzere verilere 5 (yafl/s›n›f) x 2 (cinsiyet) faktörlü desene uygun çok-de¤iflkenli varyans analizi (multivariate analysis of variance: MANOVA) uygulanm›flt›r.
Analiz sonuçlar› ile ilgili özet bulgular Tablo 4’de sunulmaktad›r. MANOVA sonuçlar›
yafl/s›n›f düzeyinin temel etkisinin Stroop Testi TBAG Formu’nun tamamlama süresi puanlar›
üzerindeki etkisinin p<.001 düzeyinde anlaml›
oldu¤unu ortaya koymufltur [Bölüm 1 Süre : F(4, 370) = 138.52, p < .001; Bölüm 2 Süre: F(4,370) = 177.52, p < .001; Bölüm 3 Süre: F(4,370) = 72.64, p
< .001; Bölüm 4 Süre: F(4,370) = 59.22 , p < .001;
Bölüm 5 Süre: F(4,370) = 22.20, p < .001].
Tablo 3: S›n›f ve Yafla Göre Stroop Testi TBAG Formundan Al›nan Puanlara ‹liflkin Cinsiyete Göre Ortalama ve Standart Sapmalar
Bölüm 1 Süre Yafl
(ay) S›n›f Cinsiyet n
37.42 21.86 ––X
SS ––X SS
36.12 15.41 K›z
1 72-84
Erkek 38
41
Bölüm 2 Süre 35.71 15.24 33.49 13.23
Bölüm 3 Süre 29.29 11.53 27.51 7.56
Bölüm 4 Süre 37.24 12.42 39.76 10.69
Bölüm 5 Süre 47.47 19.13 48.63 14.52
Bölüm 5 Hata .78 1.29 1.00 1.88
Bölüm 5 Düzeltme
1.31 1.74 1.75 1.59 13.02
2.51 ––X
SS ––X SS
13.34 2.27 K›z
2 85-96
Erkek 41
41
13.71 2.75 14.10
2.63
19.88 4.04 23.85
5.22
34.00 7.75 38.39 10.45
47.22 14.21 53.12 16.22
.56 .67 .56 .95
1.82 1.54 2.29 1.99 10.85
2.06 ––X
SS ––X SS
11.24 1.96 K›z
3 97-108
Erkek 40
41
11.58 2.77 11.90
2.30
16.50 3.27 17.98
3.75
26.60 6.49 29.17
6.30
36.03 10.17 40.51 11.32
.50 .96 .58 .97
1.47 1.85 1.59 1.74 11.93
2.75 ––X
SS ––X SS
10.97 1.76 K›z
4 109-120
Erkek 43
37
12.26 3.10 11.84
2.13
17.37 2.87 16.68
3.26
26.21 5.44 26.73
5.49
37.72 8.60 38.30 10.50
.60 1.59
.54 .96
1.74 1.31 2.18 1.19 10.74
1.84 ––X
SS ––X SS
10.43 2.11 K›z
5 121-132
Erkek 38
42
1.18 2.06 11.26
2.54
16.13 2.87 15.60
3.70
22.00 3.58 23.02
5.37
34.42 7.36 35.17 13.02
.76 1.22
.64 1.28
1.79 1.58 1.61 1.28
Yafl /s›n›f de¤iflkeninin temel etkisinin, de¤iflke- nin hangi düzeyleri aras›ndaki farktan kaynak- land›¤›n› belirlemek üzere verilere Tukey Testi uygulanm›flt›r. Test sonuçlar›na göre, Bölüm 1 ve Bölüm 2 tamamlama süresi puan› aç›s›ndan 72-84 ay (1. S›n›f) grubu, 85-96 ay (2. S›n›f), 97- 108 ay (3. S›n›f), 109-120 ay (4.s›n›f) ve 121-132 ay (5.s›n›f) grubundan anlaml› olarak farkl›d›r. Bö- lüm 3 tamamlama süresi puan› aç›s›ndan 72-84 ay (1. S›n›f) grubu, 85-96 ay (2. S›n›f), 97-108 ay (3. S›n›f), 109-120 ay (4. S›n›f), ve 121-132 ay (5.
S›n›f) grubundan; 85-96 ay (2. S›n›f) grubu 97-108 ay (3. S›n›f), 109-120 ay (4. S›n›f), 121-132 ay (5.
S›n›f) grubundan anlaml› olarak farkl›d›r. Bölüm 4 tamamlama süresi puan› aç›s›ndan 72-84 ay (1.
S›n›f) grubu, 97-108 ay (3. S›n›f), 109-120 ay (4. S›- n›f), 121-132 ay (5. S›n›f) grubundan; 85-96 ay (2.
S›n›f) grubu, 97-108 ay (3. S›n›f), 109-120 ay (4. S›- n›f) ve 121-132 ay (5. S›n›f) grubundan; 97-108 ay (3. S›n›f) grubu, 121-132 ay (5. S›n›f) grubundan, 109-120ay (4. S›n›f) grubu, 121-132 ay (5. S›n›f) grubundan anlaml› olarak farkl›d›r. Bölüm 5 ta- mamlama süresi puan› aç›s›ndan 72-84 ay (1. S›- n›f) grubu 97-108 ay (3. S›n›f), 109-120ay (4. S›- n›f), 121-132 ay (5. S›n›f) grubundan; 85-96 ay (2.
S›n›f) grubu, 97-108 ay (3. S›n›f), 109-120 ay (4. S›- n›f), 121-132 ay (5. S›n›f) grubundan anlaml› ola- rak farkl›d›r. Ortalamalar aras› bütün farklar p< .05 düzeyinde anlaml›d›r. Di¤er gruplar ara- s›ndaki farklar anlaml› bulunmam›flt›r.
Bölüm 4 ve Bölüm 5 tamamlama süresi puanlar›
üzerinde cinsiyet temel etkisinin anlaml› oldu¤u görülmüfltür [Bölüm 4 süre: F = 7.90; sd = 1, p <
.01; Bölüm 5 süre: F = 3.96; sd = 1, p < .05;]. Buna göre Bölüm 4’de erkeklerin süre puan› ortalama- s› ( X–
= 31.47, SS = 10.37) k›zlar›n ortalamas›ndan
( X–
= 29.18, SS = 9.36) ve yine Bölüm 5’de erkek- lerin süre puan› ortalamas› (X–
= 43.20, SS = 14.82) k›zlar›n ortalamas›ndan (X–
= 40.55, SS = 13.63) anlaml› olarak daha büyüktür. Di¤er süre puan- lar› üzerinde cinsiyet temel etkisi anlaml› bulun- mam›flt›r.
Bölüm 3 tamamlama süresi puanlar› üzerinde cinsiyet ve yafl/s›n›f ortak etkisinin anlaml› ol- du¤u görülmüfltür [Bölüm 3 süre: F = 3.56; sd = 4, p < .05]. Bölüm 3 süre puanlar›nda birinci s›- n›flarda k›zlar›n ortalamas› (X–
= 29.29, SS = 11.53) erkeklerden daha yüksektir (X–
=27.51, SS = 7.56).
‹kinci ve üçüncü s›n›flarda ise erkeklerin bölüm 3 süre ortalamalar› (S›n›f 2: X–
= 23.85, SS = 5.22;
S›n›f 3: X–
= 17.98, SS = 3.75) k›zlar›nkine göre (S›- n›f 2: X–
= 19.88, SS = 4.04; S›n›f 3: X–
= 16.50, SS = 3.27) anlaml› olarak daha yüksek bulun- mufltur. Dördüncü ve beflinci s›n›flarda ise k›z ve erkeklerin bölüm 3 süre puanlar› aras›nda an- laml› fark bulunmam›flt›r. Tablo 5’de cinsiyet ve yafl/s›n›fa göre süre ve 5. Bölüm düzeltme ve ha- ta puanlar›n›n ortalama ve standart sapmalar›
verilmifltir. Di¤er 4 bölümün düzeltme ve hata puanlar› s›f›ra yak›n oldu¤u için verilmemifltir.
Yafl/s›n›f düzeyine göre k›zlar ve erkeklerin Bö- lüm 3 süre puanlar›n›n ortalamalar› de¤erlendi- rildi¤inde, 1. s›n›f k›zlar›n›n ortalamalar› tüm di-
¤er s›n›flar›n k›zlar›n›n ortalamalar›ndan anlam- l› olarak daha yüksektir. ‹kinci s›n›f k›zlar›n›n or- talamalar› ise 3., 4., 5. s›n›f k›zlar›n›n ortalamala- r›ndan anlaml› olarak daha yüksektir. Üçüncü s›n›f k›zlar›n›n ortalamalar› ile 4. ve 5. s›n›f k›z- lar›n›n ortalamalar› aras›nda anlaml› fark yoktur ancak 4. ve 5. s›n›f k›zlar›n›n ortalamalar› birbi- rinden anlaml› olarak farkl›d›r. Erkeklerin bö- Tablo 4: Stroop Testi TBAG Formu Puanlar›na Uygulanan 5x2 Faktörlü Çok-
De¤iflkenli Varyans Analizi Sonuçlar›
S›n›f (Yafl) Cinsiyet S›n›f x Cinsiyet
*p < .05 ** p < .01 *** p < .001 Süre 1 138.52***
.19 .15
Süre 1 177.52***
.30 .52
Süre 1 72.64***
.81 3.56**
Süre 1 59.22***
7.90**
.55
Süre 1 22.20***
3.96*
.58
lüm 3 süre ortalamalar›na bak›ld›¤›nda ise 1. s›- n›f puanlar› tüm di¤er s›n›flardan yüksektir.
‹kinci s›n›f erkeklerinin ortalamalar› ise 3., 4., 5.
s›n›f erkeklerinin ortalamalar›ndan anlaml› ola- rak daha yüksektir. Üçüncü s›n›f erkek ortala- malar› ortalamalar› 4. ve 5. s›n›flar›nkinden an- laml› olarak yüksektir ancak 4. ve 5. s›n›f erkek ortalamalar› birbirinden anlaml› olarak farkl› de-
¤ildir.
Cinsiyet etkisi tüm yafl/s›n›f düzeylerine yayg›n bir etki olmad›¤›ndan ve ayr›ca tüm puanlar› da içermedi¤inden, veriler cinsiyet üzerinde birlefl- tirilmifltir. Cinsiyete göre yafl/s›n›f de¤iflkenin düzeyleri için hesaplanm›fl olan ortalama ve standart sapma de¤erleri Tablo 5’de sunulmak- tad›r.
Faktör Analizi Sonuçlar›
Stroop Testi TBAG Formu süre puanlar›yla de- neklerin okuma h›z› puanlar›na faktör analizi tekni¤i uygulanm›flt›r. Uygulamalarda faktör ç›- kartma yöntemi olarak temel bileflenler analizi kullan›lm›flt›r. Analiz sonuçlar›nda özde¤eri >1 olan iki faktörün elde edildi¤i ve bu faktörlerin
toplam varyans›n %86.60’›n› aç›klad›¤› görül- müfltür. Ayr›ca ‘scree plot’ grafi¤inde de iki fak- törün oldu¤u görülmüfltür. Varimaks rotasyonu uyguland›¤›nda faktör yükü .316 düzeyinden yüksek olanlar aras›nda birinci faktörde 1., 2. ve 3. Bölüm süre puanlar›yla Pamuk Prenses masa- l›ndan hesaplanan okuma puan›n›n; ikinci faktö- re ise 4. ve 5. Bölüm süre puanlar›n›n yüklendi¤i görülmüfltür. Temel Bileflenler analizi sonuçlar›
Tablo 6’da verilmifltir.
Tablo 5: S›n›f ve Yafla Göre Stroop Testi TBAG Formundan Al›nan Puanlara ‹liflkin Ortalama ve Standart Sapmalar
Bölüm 1 Süre Yafl
(ay) S›n›f n
36.75 18.68 ––X
1 SS
72-84 79
Bölüm 2 Süre 34.56 14.19
Bölüm 3 Süre 28.37
9.65
Bölüm 4 Süre 38.54 11.55
Bölüm 5 Süre 48.08 16.80 13.18
2.38 ––X
2 SS
85-96 82 13.90
2.68
21.87 5.05
36.20 9.40
50.17 15.44 11.05
2.01 ––X
3 SS
97-108 81 11.75
2.53
17.25 3.58
27.90 6.49
38.30 10.93 11.49
2.38 ––X
4 SS
109-120 80 12.06
2.69
17.05 3.06
26.45 5.44
37.99 9.47 10.58
1.98 ––X
5 SS
121-132 80 11.22
2.31
15.85 3.32
22.54 4.61
34.81 10.66 16.53
13.14 ––X
TOPLAM 402 SS 16.63
11.14
20.06 7.14
30.33 9.93
41.89 14.29
Tablo 6: Stroop Testi TBAG Formu Süre Puanlar›yla Okuma H›z› Puanlar›na
Uygulanan Temel Bileflenler Analizi Sonuçlar›
Bölüm 1 Süre Bölüm 2 Süre Bölüm 3 Süre Okuma H›z›
Bölüm 4 Süre Bölüm 5 Süre Aç›klanan Varyans (%)
Toplam Varyans (%)
Faktör 1 .96 .96 .71 -.75 ––
––
50.51 50.51
Faktör 2
.86 .95 36.08 86.60
TARTIfiMA Yafl Etkisi
Geliflim psikolojisinde yap›lan görgül araflt›rma- larda kronolojik yafl, temel ba¤›ms›z de¤iflken olarak ele al›nmaktad›r. Ancak geliflimsel de¤i- fliklikleri tan›mlamada zamansal bir flablon olufl- turan kronolojik yafl, söz konusu de¤ifliklikler için yalanc› (pseudo) bir aç›klama da sa¤layabil- mektedir (Weinert ve Weinert 1998). Biliflsel ifl- levlerde yafla ba¤l› de¤iflikliklerin daha çok girdi (input) ve ç›kt› (output) düzeyinde oldu¤u; ye- tiflkinlerle çocuklar aras›nda merkezi ifllemci yö- nünden büyük farklar›n olmad›¤› ve geliflim et- kisinin de¤erlendirilmesinde bu evrelere yönel- menin daha uygun olaca¤› üzerinde durulmak- tad›r (Sergeant 1996). Nöropsikolojik verilere da- yanarak odaklanm›fl dikkat kapasitesinin 7 yafl civar›nda geliflti¤i, dikkati sürdürebilme yetene-
¤inin ise adolesan döneme dek geliflimini sür- dürdü¤ü bildirilmektedir (McKay ve ark. 1994).
Bilgi ifllemenin ileri evresinde yer alan motor ç›kt›n›n düzenlenmesi yetene¤inin ise çocukluk ça¤›n›n ortalar›nda geliflim gösterdi¤i ve bu ev- renin dikkat ifllevinden çok yönetici ifllev olarak kabul edildi¤i ifade edilmektedir (McKay ve ark.1994).
Dikkat süreçleri üzerindeki yafl etkisi geliflim psikofizyolojisi çal›flmalar›yla da ele al›nmakta- d›r (Ridderinkhof ve van der Stelt 2000). Ancak bu çal›flmalarda eriflkinlerle çocuklar›n ayn› fle- kilde de¤erlendirilmesinin ve bunlardan ç›kar›- lan sonuçlar›n baz› sorunlar tafl›d›¤› bildirilmek- tedir. Bunlar test motivasyonu, görev yönergele- rini farkl› anlama, ve yafla ba¤l› farkl› stratejile- rin kullan›m›yla ortaya ç›kan de¤iflikliklerin; ya- fla ba¤l› dikkat süreçlerindeki de¤ifliklik olarak ele al›nmas›d›r. Ayn› araflt›rmac›lar kortikal/bi- liflsel yap› içinde dikkat süreçlerinin kademeli bir art›fltan çok niteliksel bir yeniden örgütlenme geçiriyor olabilece¤i üzerinde durmakta ve dik- katte geliflimsel farkl›l›klar› belirleyen elektrofiz- yolojik ölçümlerin yaflla iliflkili dikkat-d›fl› de¤i- flimleri yans›tabilece¤ini de belirtmektedirler (Ridderinkhof ve van der Stelt 2000). Bu yakla- fl›m tarz› tüm biliflsel ifllevler ve onlar› nesnel olarak de¤erlendirmeyi amaçlayan nöropsikolo-
jik ölçüm araçlar› için de geçerli olmal›d›r.
Normal çocuklar›n kortikal/biliflsel ifllevlerinin incelendi¤i 9-18 yafl aral›¤›n› kapsayan bir çal›fl- mada, en az iki ayr›, fakat etkileflim gösteren bi- leflenin biliflsel geliflimde etkin oldu¤u bildiril- mektedir. Bunlar, ifllem h›z›nda art›fl ve yönetici ifllevselli¤in olgunlaflmas› olarak ifade edilmek- tedir (Travis 1998). Serebral korteksin morfomet- rik çal›flmalar›yla da geliflimsel de¤iflikliklerin adolesan dönemin ilerisine dek sürdü¤ü göste- rilmifltir (Huttenlocher 1990).Yaflam›n ikinci on y›l›na dek süren frontal sistemin olgunlaflmas›
ve prefrontal korteks ile di¤er kortikal/subkorti- kal yap›lar aras› dinamik etkileflimin yönetici sü- reçler için olan önemi üzerinde durulmaktad›r (Fuster 2000, Funahashi 2001). ‹fllevsel frontali- zasyon ve ifllevin yafl art›fl›n›n bir fonksiyonu olarak subkortikal bölgelerden kortikal bölgele- re geçifli olarak tan›mlanan ensefalizasyon süre- cinin yaflla iliflkisi fMRG verileriyle de saptan- m›flt›r (Rubia ve ark. 2000). Yönetici ifllevlerle frontal loblar›n iliflkisi frontal lob epilepsili ço- cuklarla yap›lan bir çal›flmayla da gösterilmifl ve 8-12 yafl grubunda nöropsikolojik görev perfor- manslar›nda düflüklük 13 yafl ve üstü gruba gö- re daha belirgin olarak ortaya ç›km›flt›r (Hernan- dez ve ark. 2002). Hem normal hem de hasta gruplar›nda yap›lan bu çal›flmalar yönetici ifllev- lerin yaflla olgunlaflt›¤›n› göstermektedir.
Çocuklarda 5-15 yafl aral›¤›nda yap›lm›fl Stroop görevi dahil çok say›da testi içeren 25 çal›flman›n incelenmesi sonucunda, yafl faktörünün, ifllem h›z›n›/tepki süresini yordama gücünün çok yüksek oldu¤u da belirlenmifltir (Cerella ve Ha- le 1994). Stroop Testi’nin Türk kültürüne stan- dardizasyonu kapsam›nda yetiflkin örneklemin- de yap›lan çal›flmada yafla ba¤l› de¤ifliklikler, Stroop Testi TBAG Formununun 395 denek üze- rinde yürütülmüfl olan 5 x 3 x 2 faktörlü standar- dizasyon çal›flmas›nda da elde edilmifltir. Verile- re uygulanan ANOVA, 20-82 yafl aral›¤›nda in- celenmifl olan yafl faktörünün, befl alt testin tü- mündeki süre puanlar›n› anlaml› (p<.001) olarak olumsuz yönde etkiledi¤ini göstermifltir (Kara- kafl ve Baflar 1993, Karakafl ve ark.1996). ‹lkokul çocuklar›n› kapsayan mevcut çal›flmada, yafl›n
bütün süre puanlar› üzerinde anlaml› ve süreler- de k›salma fleklinde olumlu yönde fark yaratt›¤›
görülmüfltür. 1., 2. ve 3. Bölüm tamamlama süre- leri aç›s›ndan 1. S›n›f grubu di¤er s›n›f düzeyle- rinden anlaml› olarak farkl›l›k göstermifltir. Bu- na göre okuma ve renk söyleme gibi biliflsel ifl- lemler 1. S›n›f düzeyinde anlaml› bir geliflim ve de¤iflim geçirmektedir.
Okuma Becerisinin Etkisi
Stroop Testi TBAG Formunda ilk iki bölüm oku- ma eylemini gerektirmektedir. Okuma eylemine katk›s› olan birçok psikolojik süreç tan›mlanm›fl- t›r. Bunlar fonemik fark›ndal›k, fonolojik kodla- ma, uyaran› h›zla iflleme ve bu yetene¤in otoma- tik hale gelmesi, bellek ve sözcükleri tan›ma ye- tene¤idir (Grigorenko 2001). Yap›lan faktör ana- lizi sonucunda 1., 2., ve 3. Bölüm süre puanla- r›yla okuma puan›n›n ayn› faktör alt›nda toplan- mas› bu çal›flman›n dikkate de¤er bir bulgusu- dur. Benzeri di¤er çal›flmalarda oldu¤u gibi mevcut çal›flmada yafl ve e¤itim etkilerinin ayr›fl- t›r›lamaz olmas› nedeniyle, bu becerilerin gelifli- minde e¤itimin de etkin olmas› olas›d›r. Mevcut çal›flmada, okuma becerisini yans›tan 1. Bölüm süre puan›ndan elde edilen 5. S›n›f (121-132 ay) ortalamas›n›n, yaln›zca temel e¤itim alm›fl 20-24 yafl grubundaki bireylerin ortalamas›na (Kara- kafl ve Baflar 1993, Karakafl ve ark.1996) çok ya- k›n (s›ras›yla X–
=10.58, SS=1.98; X–
=12.34, SS=6.17) oldu¤u görülmüfltür. Bu benzerlik, sadece temel e¤itim alm›fl eriflkin deneklerde e¤itime ba¤l›
olarak geliflen okuma becerisinin 5. S›n›f düze- yinden sonra fazla de¤iflmedi¤ini göstermekte- dir. Üniversite e¤itimi alm›fl 20-24 yafl grubu bi- reylerin ortalamas›yla, 5.s›n›f (121-132 ay) ortala- mas› karfl›laflt›r›ld›¤›nda ise üniversite e¤itimi al- m›fl 20-24 yafl grubu ortalamas›n›n 1. Bölüm sü- re puan› aç›s›ndan daha k›sa oldu¤u belirlenmifl- tir (s›ras›yla X–
= 10.58, SS=1.98; X–
=8.64, SS= 1.53).
Bu bulgu, söz konusu becerinin sadece yafla ba¤- l› de¤il, e¤itimin derecelerine göre de artt›¤›n›
göstermifltir (Karakafl ve Baflar 1993, Karakafl ve ark.1996). Di¤er yandan, istatistiksel olarak an- laml› farklar elde edilmese de, okuma ve renk adland›rmayla ilgili kartlar› (1, 2. ve 3. Bölüm)
tamamlama süresi 1. s›n›ftan 2. s›n›fa geçildi¤in- de yaklafl›k olarak yar› yar›ya azalmakta ve bu azal›fl yafl düzeyleri artt›kça sürmektedir. Renk söylemeyle ilgili kartlar› tamamlama süresi aç›- s›ndan da, yafla ba¤l› olarak düzenli bir azalma- n›n oldu¤u görülmektedir. Mevcut çal›flmada okuma ve renkleri söyleme becerisinde yafla ba¤l› olarak saptanan anlaml› art›fl, yafl faktörü- nün ifllem h›z›/tepki süresi gibi biliflsel yetiler üzerindeki önemini vurgulayan daha önceki ça- l›flmalar›n sonuçlar›yla uyumlu bir bulgudur (Cerella ve Hale 1994, Travis 1998, Grigorenko 2001).
MacLeod (1991) genifl tarama makalesinde Stro- op bozucu etkisinin yafla ba¤l› de¤iflimini incele- yen çok say›da araflt›rmaya de¤inmektedir. Bu çal›flmalar›n ço¤u bozucu etkiyi, okuma becerisi- nin kazan›m›yla artan bir fenomen olarak ele al- maktad›r. Sonuçta, bozucu etkinin, erken okul y›llar›nda bafllad›¤›n›, okuma becerisinin geliflti-
¤i 2.-3. s›n›fta en yüksek düzeye ulaflt›¤›n› belirt- mektedir. Ancak Stroop bozucu etkisi ile okuma becerisinin geliflimi aras›ndaki ba¤› destekleme- yen klinik çal›flmalar da bulunmaktad›r. DEHB olan 9-12 yafl grubu çocuklarda, okuma becerile- ri kontrol grubundan kötü olmas›na ra¤men Stroop bozucu etkisinin fazla oldu¤u saptanm›fl- t›r (Carter ve ark.1995). Okul öncesi 3-7 yafl gru- bu çocuklarda ketlemeye iliflkin yönetici ifllevi de¤erlendirmek amac›yla geliflimsel araflt›rma- lar için oluflturulmufl bir görevde (gece-gündüz testi / day-night test) test sonuçlar›, yaflla birlik- te do¤ru yan›t say›s›n›n artt›¤›n›, tepki süreleri- nin ise k›sald›¤›n› göstermifltir (Gerstadt ve ark.1994). Bu bilgiler Stroop ve benzeri görevler- deki bozucu etkinin sadece okuman›n otomatik hale gelmesi ile aç›klanamayacak bir fenomen olabilece¤ine iflaret etmektedir.
Bu çal›flma bulgular›, okuma h›z›n›n de¤erlendi- rildi¤i 1. Bölüm tamamlama süresinde, 1. s›n›f- tan 2. s›n›fa geçerken yaklafl›k üç kat bir h›zlan- man›n oldu¤unu ortaya koymufltur. Bununla be- raber bozucu etkiyi ölçen 5. Bölüm süresi aç›s›n- dan ayn› s›n›flarda anlaml› bir fark ortaya ç›k- mam›flt›r. Okuma becerisinin 1. s›n›fa göre daha iyi oldu¤u saptanan 2. s›n›f düzeyinde (1. S›n›f
1.Bölüm X–
= 36.75, SS = 18.68 ; 2. S›n›f 1. Bölüm X–
= 13.18, SS = 2.38) 5. Bölüm tamamlama süresi küçük bir farkla daha uzun bulunmufltur (1. S›- n›f 5. Bölüm X–
= 48.08, SS = 16.80 ; 2. S›n›f 5. Bö- lüm X–
= 50.17, SS = 15.44). Stroop bozucu etkisin- de 2. s›n›f düzeyinde gözlenen bu küçük art›fl›n okuman›n otomatik hale gelmesine ba¤l› geliflen bir durum olabilece¤i düflünülmüfltür. Bu sonuç Stroop bozucu etkide yafla ba¤l› olarak ortaya ç›- kan de¤iflikliklerde temel belirleyicinin 2. s›n›fta anlaml› bir geliflim gösteren okuma becerisi ola- mayaca¤›n›; bu olayda seçici dikkat ve ketleme ifllevlerinin ön planda oldu¤unu göstermifltir.
Böyle bir yorum ilgili yaz›n bilgileriyle de uyum göstermektedir. Nöropsikolojik dikkat modelin- de, Stroop Testinin dikkatin odaklanma/yönet- me ifllevini ölçmede kullan›labilece¤i belirtil- mektedir (Mirsky 1996). Bu model temel al›na- rak DEHB olan çocuklar Dikkat Bataryas› ile de-
¤erlendirilmifl ve bataryada yer alan Stroop Tes- tinin yönetme ve bir çeldiri varl›¤›nda göreve odaklanma yetene¤ini ölçtü¤ü saptanm›flt›r (Mirsky ve ark. 1999).
Cinsiyet Etkisi
‹lkokul çocuklar›nda yap›lan iki y›ll›k boylamsal bir çal›flmada erken örtük nöropsikolojik riskle- rin sonraki davran›flsal uyumu belirleyebildi¤i gösterilmifltir. Ketleme kontrolü ölçütü olarak ele al›nan testlerden biri olan Stroop Testinin an- laml› yordama gücüne sahip oldu¤u saptanm›fl- t›r (Nigg ve ark. 1999). Ayr›ca 7 yafl›nda çocuk- larda yap›lan bir araflt›rmada Stroop bozucu et- kisini belirleyen tepki süresi ile mizac›n (tempa- rement) baz› boyutlar› iliflkili bulunmufltur. Yük- sek aktivite düzeyi ve düflük ketleme kontrolü hem k›z hem de erkeklerde, yüksek dürtüsellik (impulsivity) düzeyi ise sadece k›zlarda bozucu etkide anlaml› art›fl yaratm›flt›r. Çal›flmada orta- ya ç›kan cinsiyet fark›, biyolojik, sosyal ve geli- flimsel etkenlerin bütünsel olarak ele al›nmas›
gerekti¤ini ortaya koymufltur (Gonzales ve ark.
2001).
Sunulan çal›flmada, cinsiyet temel etkisi 4. ve 5.
Bölüm süre puanlar› üzerinde anlaml› fark ya- ratm›flt›r. Bütün yafl dilimlerinde, her iki süre
puan›nda da erkeklerin ortalamalar›n›n daha yüksek oldu¤u görülmektedir. Renkli kartlar›
(3., 4. ve 5. Bölüm) tamamlama süreleri aç›s›n- dan k›zlar›n erkeklere göre daha h›zl› oldu¤u gö- rülmektedir. Bunun aksine okuma kartlar›nda (1. ve 2. Bölüm) bu fark görülmemektedir. An- cak renkli kartlara iliflkin bu farkl›l›k 3. s›n›ftan sonra azalmaktad›r. Okuma ve renk söyleme aras›nda cinsiyete ba¤l› olarak saptanan bu geli- flimsel farkl›l›klar özellikle dikkat çekicidir. Yu- kar›da de¤inildi¤i gibi cinsiyete ba¤l› farkl›l›kla- r›n çok boyutluluk göstermesi durumu, mevcut araflt›rma bulgular›nca da desteklenmektedir.
MacLeod (1991) k›zlarda renk adland›rman›n erkeklere göre daha h›zl› oldu¤u yönünde çal›fl- malardan da bahsetmekle birlikte Stroop bozu- cu etkisinde cinsiyet fark›n›n olmad›¤› sonucuna varmaktad›r. Erkeklerde süre puanlar›n›n daha uzun oldu¤u yönünde çal›flmalar da bulunmak- tad›r (Mekarski ve ark.. 1996). Mevcut araflt›rma- da 4. ve 5. Bölümde erkek çocuklarda saptanan düflük performans önemli bir bulgudur. Çünkü çocukluk ça¤› geliflimsel bozukluklar› ba¤lam›n- da erkeklerin k›zlara oranla daha zedelenebilir oluflu ve bunun daha sonraki sosyal ifllevselli¤e etkileri insanlarda cinsiyet farkl›l›klar›n›n bilin- mezlerinden biridir (McGuffin ve Scourfield 1997). Epidemiyolojik çal›flmalarla da destekle- nen bu bulgu erkek çocuklarda geliflimsel gecik- menin varl›¤› ile aç›klanmaktad›r (Cottrell 1998).
Bu konuyla ilgili olarak yap›lan bir hayvan de- neyi çal›flmas›nda cinsiyetler aras›nda striatal reseptör dansitesi ve lateralizasyonundaki erken geliflimsel farklar›n DEHB’li erkeklerde sapta- nan yüksek prevalans› aç›klayabilece¤i bildiril- mektedir (Andersen ve Teicher 2000). Çocukluk ça¤› nöroradyolojik çal›flmalar› verileri normal erkek çocuklar›n globus pallidus, k›z çocuklar›n ise kaudat çekirdek hacimlerinin fazla oldu¤unu göstermektedir (Santosh 2000). DEHB olan bi- reylerde daha küçük kaudat çekirdek hacminin Stroop bozucu etkiyle ba¤lant›s› üzerinde durul- maktad›r (Sergeant ve ark. 2002). Normal birey- lerde sol kaudat nukleus bafl› sa¤a oranla daha büyükken DEHB gösteren erkek çocuklarda ters kaudat asimetri saptanm›flt›r (reversed caudate asymmetry). Ters kaudat asimetri, ketleme ölçü-
tü olan Stroop bozucu etkide art›flla, sa¤ hemis- fer beyaz cevher hacim azl›¤› ise dikkatin sürdü- rülmesini gerektiren görevlerde düflük perfor- mansla iliflkili bulunmufltur (Semrud-Clikeman ve ark. 2000). DEHB olan k›z çocuklar›nda Stroop Testi dahil nöropsikolojik testlerle yöneti- ci ifllevlerin de¤erlendirildi¤i bir çal›flmada nor- mal kontrol grubundan anlaml› farklar›n olma- d›¤› saptanm›flt›r. Entellektüel performans dü- flüklü¤üne ra¤men DEHB olan k›zlarda göreli olarak sa¤lam yönetici ifllevselli¤in daha önce er- kek DEHB’li çocuklarda bildirilen düflük perfor- masla farkl›l›k gösterdi¤i belirtilmektedir (Seid- man ve ark. 1997b). Cinsiyetler aras› davran›fl farklar› genetik, hormonal, sosyal ve di¤er çevre- sel etkenlerin karfl›l›kl› etkileflimi sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Bu farkl›l›klar›n araflt›rmalar›n is- tenmeyen bir komplikasyonu olarak de¤il beyin ifllevlerini anlamaya yard›mc› durumlar olarak ele al›nmas› gerekti¤i vurgulanmaktad›r ( Kelly ve ark. 1999). Bu çal›flmada Stroop Testi TBAG Formu 4. ve 5. Bölüm süre puanlar›nda erkek ço- cuklar aleyhine ortaya ç›kan küçük fakat anlam- l› fark, bu bilgiler ›fl›¤›nda ketleme ifllevinin cin- siyetlere ba¤l› olarak farkl› olgunlaflma süreçleri izledi¤i fleklinde yorumlanabilir.
KAYNAKLAR
Andersen SL, Teicher MH (2000) Sex differences in dopamin receptors and their relevance to ADHD, Neurosci Biobehav Rev 24: 137-141.
Baral I (1996) Obsesif-kompulsif bozuklu¤un nörop- sikolojik de¤erlendirmesi (Bas›lmam›fl uzmanl›k tezi).
‹stanbul Üniversitesi, ‹stanbul.
Barkley RA, Grodzinsky G, DuPaul G. (1992) Frontal lobe functions in attention deficit disorder with and without hyperactivity: a review and research report. J Abnorm Child Psychol 20:163-188.
Barkley RA. (1997) Behavioral inhibition, sustained attention, and executive functions: constructing a unify- ing theory of ADHD. Psychol Bull 121:65-94.
Bench CJ, Frith CD, Grasby PM ve ark. (1993) Investigations of the functional anatomy of attention using the Stroop Test. Neuropsychologia 31(9):907-922.
Bush G, Frazier JA, Rauch SL ve ark. (1999) Anterior cingulate cortex dysfunction in attention deficit/
hyperactivitiy disorder reveald by fMRI and the Counting Stroop. Biol Psychiatry 45:1542-1552.
Bush G, Luu P, Posner MI. (2000) Cognitive and
emotional influences in anterior cingulate cortex. Trends Cog Sci 4(6):215-222.
Carter CS, Krener P, Chaderjian M ve ark. (1995) Abnormal processing of irrelevent information in atten- tion deficit hyperactivity disorder. Psychiatry Res 56:59- 70.
Cerella J, Hale S. (1994) The rise and fall in information- processing rates over the life span. Acta Psychol 86:109- 197.
Cohen JD, Dunbar K, McClelland JL. (1990) On the con- trol of automatic processes: a parallel distributed pro- cessing account of the Stroop effect. Psychol Rev 97:332- 361.
Cottrell D (1998) Causes of disorder, II. A review of the research finding. Seminars in Child and Adolescent Psychiatry içinde, D Black ve D Cottrell (ed) Gaskell., s:39-53.
Dao-Castellana MH, Samson Y, Legault F ve ark. (1998) Frontal dysfunction in neurological normal chronic alco- holic subjects: metabolic and neuropsychological find- ings. Psychol Med 28(5):1039-1048.
Funahashi S. (2001) Neuronal mechanisms of executive control by the prefrontal cortex. Neurosci Res 39:147- 165.
Fuster JM. (2000) Memory networks in the prefrontal cortex. Progress in Brain Research, Vol 122 içinde, EA Mayer ve CB Saper (ed) Elsevier Science BV s:309-316.
Gerstadt CL, Hong YJ, Diamond A (1994) The relation- ship between cognition and action: Performance of 3-7- year-old children on a Stroop-like day-night test. J Cognition 53:129-153.
Glaser WR, Glaser MO. (1989) Context effect in Stroop- like word and picture processing. J Exp Psychol Gen 118(1):13-42.
Gonzales C, Fuentes LJ, Carranza JA ve ark. (2001) Temperament and attention in self-regulation of 7-year- old children. Person Indiv Diff 30:931-946.
Grigorenko, EL (2001) Developmental Dyslexia: An Update on Genes, Brains and Environments. J Child Psychol Psychiatry. 42(1):91-125.
Helmstaedter C, Kemper B, Elger CE. (1996) Neuropsychological aspects of frontal lobe epilepsy.
Neuropsychologia 34(5):399-406.
Hernandez MT, Sauerwein HC, Jambaqué I ve ark.
(2002) Deficits in executive functions and motor coordi- nation in children with frontal lobe epilepsy.
Neuropsychologia 40:384-400.
Hock HS, Egeth H. (1970) Verbal interference with encoding in perceptual classification task. J Exp Psychol 83:299-303.
Huttenlocher PR. (1990) Morphometric study of human cerebral cortex development. Neuropsychologica 28:517- 527.
Ild›z G (1998) Primer generalize epilepsilerde biliflsel
ifllevlerin nöropsikolojik testlerle de¤erlendirilmesi (Bas›lmam›fl uzmanl›k tezi). Sa¤l›k Bakanl›¤› Ankara Hastanesi, Ankara.
Karakafl S, Baflar E. (1993) Nöropsikolojik de¤erlendirme araçlar›n›n standardizasyonu, nörop- sikolojik ölçümlerin elektrofizyolojik ölçümlerle iliflkileri.
Türkiye Bilimsel ve Teknik Araflt›rma Kurumu Beyin Dinami¤i Araflt›rma Ünitesi Projesi. TBAG-Ü 17-2.
Karakafl S, Baflar E. (1995) Nöropsikolojik testlerin Türk örneklemi üzerinde de¤iflik yafl ve e¤itim düzeylerine göre standardizasyonu. Kriz Dergisi 3(1-2): 177-184.
(Özel Say›: II. Sosyal Psikiyatri Sempozyumu, Nisan 1995, ‹zmir, ‹zmir Psikiyatri Derne¤i, Sosyal Psikiyatri ve Krize Müdahale Derne¤i).
Karakafl S, Erdo¤an E, Sak L ve ark. (1999a) Stroop Testi TBAG Formu: Türk kültürüne standardizasyon çal›flmalar›, güvenirlik ve geçerlik. Klinik Psikiyatri 2:75- 88.
Karakafl S, Eski R, Baflar E (1996) A neuropsychological test battery standardised to the Turkish culture: BILNOT Battery. Handbook of the 32nd National Congress of Neurology, ‹stanbul, Turkey.
Karakafl S, Irak M, Kurt M, ve ark. (1999b) Wisconsin Kart Eflleme Testi ve Stroop Testi TBAG Formu: Ölçülen özellikler aç›s›ndan karfl›laflt›rmal› analiz. Psikiyatri, Psikoloji, Psikofarmakoloji Dergisi 7(3):179-192.
Karakafl S, Karakafl HM (2000) Yönetici ifllevlerin ayr›flt›r›lmas›nda multidisipliner yaklafl›m: Biliflsel psikolojiden nöroradyolojiye. Klinik Psikiyatri 3:215- 227.
Karakafl S, Öktem-Tanör Ö, Özbay H ve ark. (1994) Nöropsikolojik testlerin standardizasyonu. Panel, 30.Ulusal Psikiyatri Kongresi ve Türk Psikiyatrisinin Güncel Sorunlar› Uydu Sempozyumu (Eylül 1994) Bildiri Kitab›. Erciyes Üniversitesi Psikiyatri Anabilim Dal›, Kayseri.
Kelly SJ, Ostrowski NL, Wilson MA (1999) Gender differences in brain and behavior: hormonal and neural bases. Pharmacol Biochem Behav 64(4):655-664.
Kingma A, La Heij W, Fasotti L ve ark. (1996). Stroop interference and selective attention. Neuropsychologia.
34(4):273-281.
Lezak MD. (1995) Neuropsychological Assessment, 3.
Bask›, Oxford University Press, New York.
MacDonald AW, Cohen JD, Stenger VA ve ark. (2000) Dissociating the role of the dorsolateral prefrontal and anterior cingulate cortex in cognitive control. Science 288(5472):1835-1838.
MacLeod CM, Dunbar K. (1988) Training and Stroop-like interference: evidence for a continuum of automaticity. J Exp Psychol Learn Mem Cogn 14:126-135.
MacLeod CM, MacDonald PA. (2000) Interdimensional interference in the Stroop effect: uncovering the cognitive and neural anatomy of attention. Trends Cog Sci 4(10):383-391.
MacLeod CM. (1991) Half century of research on the Stroop Effect: An integrative review. Psychol Bull 109:162-203.
MacLeod CM (1992) The Stroop Task: The “Gold Standard” of attentional measures. J Exp Psychol Gen 121(1):12-14.
McGuffin P, Scourfield J (1997) A father’s imprint on his daughter’s thinking. Nature 387:652-653.
McKay KE, Halperin JM, Schwartz ST ve ark. (1994) Developmental analysis of three aspects of information processing: Sustained attention, selective attention and response organization. Dev Neuropsychol 10:121-132.
Mekarski JE, Cutmore TR, Suboski W (1996) Gender dif- ferences during processing of the Stroop task. Percept Mot Skills 83:563-568.
Mercan FM (1996) Kronik alkolizmde ba¤›ml›l›k, kognitif fonksiyonlar ve yeti yitimi üzerine bir çal›flma (Bas›lmam›fl uzmanl›k tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Mesulam MM. (1990) Large- scale neurocognitive net- works and distributed processing for attention, lan- guage, and memory. Ann Neurol 28(5):597-613.
Mirsky AF (1996). Disorders of attention. A neuropsy- chological perspective. Attention, Memory, and Executive Function içinde, GR Lyon, NA Krasnegor (ed) Paul H. Brookes Publishing Co., Baltimore, s:71-96.
Mirsky AF, Pascualvaca DM, Duncan CC ve ark. (1999) A model of attention and its relation to ADHD. MRDD Res Rev 5:169-176.
Morton J, Chambers SM. (1973) Selective attention to words and colours. Q J Exp Psychol 25:387-397.
Nigg JT, Quamma JP, Greenberg MT ve ark. (1999) A two-year longitudinal study of neuropsychological and cognitive performance in relation to behavioral problems and competencies in elementary school children. J Abnorm Child Psychol 27(1):51-63.
Örnek ‹ (1996) Parkinson hastal›¤›nda prefrontal kor- teks dolay›ml› kognitif bozukluklar (Bas›lmam›fl uzmanl›k tezi). ‹stanbul Üniversitesi, ‹stanbul.
Özen N (1999) fiizofreni, depresyon ve alkol ba¤›ml›l›¤›nda nöropsikolojik test performans›, nörolojik silik iflaretler, hastal›k belirtileri ve di¤er veriler aras›ndaki iliflkiler (Bas›lmam›fl uzmanl›k tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
Peterson BS, Skudlarski P, Gatenby JC, ve ark. (1999) An fMRI study of Stroop word-color interference for cin- gulate subregions subserving multiple distributed atten- tional systems. Biol Psychiatry 45:1237-1258.
Posner MI, Petersen SE. (1990) The attention system of the human brain. Annu Rev Neurosci 13:25-42.
Rapport MD, Chung KM, Shore G, ve ark. (2000) Upgrading the science and technology of assessment and diagnosis: laboratory and clinic-based assessment of children with ADHD. J Clin Child Psychol 29(4):555- 568.
Regard M.(1981) Cognitive rigidity and flexibility: A neuropsychological study (Bas›lmam›fl doktora tezi).
University of Victoria, British Columbia.
Ridderinkhof KR, van der Stelt O (2000) Attention and selection in the growing child: views derived from devel- opmental psychology. Biol Psychol 54:55-106.
Rubia K, Overmeyer S, Taylor E ve ark. (2000) Functional frontalisation with age: mapping neurodevel- opmental trajectories with fMRI. Neurosci Biobehav Rev 24:13-19.
Santosh PJ. (2000) Neuroimaging in child and adoles- cent psychiatric disorders. Arch Dis Child 82:412–419.
Seidman LJ, Biederman J, Faraone SV ve ark. (1997a) Toward defining a neuropsychology of attention deficit- hyperactivity disorder: performance of children and ado- lescents from a large clinically referred sample. J Consult Clin Psychol 65(1):150-160.
Seidman LJ, Biederman J, Faraone SV ve ark. (1997b) A pilot study of neuropsychological function in girls with ADHD. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry, 36(3):366–373.
Semrud-Clikeman M, Steingard RJ, Filipek P, ve ark.
(2000) Using MRI to examine brain-behavior relation- ships in males with attention deficit disorder with hiper- activity. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 39(4):477- 484.
Sergeant J. (1996) A theory of attention, An information processing perspective. Attention, Memory, and
Executive Function içinde, GR Lyon, NA Krasnegor (ed) Paul H. Brookes Publishing Co., Baltimore, s:57-69.
Sergeant JA, Geurts H, Oosterlaan J. (2002) How spe- cific is a deficit of executive functioning for Attention- Deficit / Hyperactivity Disorder? Behavior Brain Res 130:3-28.
Spreen O, Strauss E. (1991) A Compendium of Neuropsychological Tests: Administration, Norms and Commentary. Oxford University Press, New York.
Stroop JR. (1935) Studies of interference in serial verbal reactions. J Exp Psychol 18:643-662.
Stuss DT, Floden D, Alexander MP ve ark. (2001) Stroop performance in focal lesion patients: dissociation of processes and frontal lobe lesion location. 39:771-786.
Travis F. (1998) Cortical and cognitive development in 4th, 8th and 12th grade students, The contribution of speed of processing and executive functioning to cogni- tive development. Biol Psychol 48:37-56.
Vendrell P, Junque C, Pujol J ve ark. (1995) The role of prefrontal regions in the Stroop task. Neuropsychologia 33(3):341-352.
Weinert FE, Weinert S. (1998) History and systems of Developmental Psychology. Life-Span
Developmental Psychology içinde, A Demetriou, W Doise, C van Lieshout (ed) John Willey & Sons Ltd., Eng- land, s:1-33.
