EĞİTİMDE DENETİM. Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ASLAN

(1)

EĞİTİMDE DENETİM Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ASLAN

Bu ünitede denetimle ilgili temel kavramlar üzerinde durulacaktır.

EĞİTİMDE DENETİM

Yönetim süreçlerinden biri olan denetim, yönetimin var oluş sebebinin gerçekleşme düzeyini belirleme yani amaçlara ulaşma derecesinin kontrolü için yapılır.

Yönetimin olduğu her alanda denetim vardır.

Denetim sadece yönetimin başarısını ortaya koymaz, aynı zamanda yönetimi daha iyi bir yönetim için teşvik eder.

Denetim Kavramı

Eğitim sisteminin belirlenen amaçlar doğrultusunda işleyebilmesi ve kendini değişen ve gelişen koşullara uyarlayabilmesi için tutarlı ve işlevsel bir denetim sistemine sahip olmasına gerekir.

Denetimle,

• eğitimin amaçlarına ne derece ulaşıldığı,

• ulaşılamadıysa kırılma noktalarının nerelerde yaşandığı

• eğitim öğretimin geliştirilmesi için yapılması gerekenler saptanmaya çalışılır.

(2)

DENETİMİN ÖNEMİ VE AMACI

Bu anlamda denetim örgütlerin

devamlılığını sağlamaları konusunda önemli bir işleve sahiptir

Kavram karışıklıklarına neden olmamak için;

• teftiş yerine denetim,

• müfettiş yerine denetçi-denetmen kavramları kullanılacaktır.

Bazı kaynaklarda teftiş ile denetimin farkı olmadığı ve birbirlerinin yerine kullanılabileceğini

belirtmektedirler.

Denetimin Tanımı

Başar (2000) denetim ve teftiş sözcükleri arasındaki tek farkın teftiş sözcüğünün Arapça bir kavram olduğunu belirterek ikisinin de düzeltme-geliştirme amaçlı etkinlikler bütünü olarak tanımlamıştır.

Taymaz (2013) ve Açıkgöz (2001) ise teftiş sözcüğünün Arapça bir kavram olduğunu;

inceleme, araştırma, soruşturma, kontrol ve muayene etme anlamına geldiğini,

eğitim denetimi anlamında ise;

teftiş için, denetim, denetleme, kontrol, inceleme, soruşturma, irşat, tetkik, tahkik, tahkikat, muayene, muhakabe kavramlarının kullanıldığını,

(3)

Müfettiş için ise;

denetçi denetmen, muin, muhakkik, kontrolör ve murakıp sözcüklerinin kullanıldığını

belirtmişlerdir.

Teftiş ve denetim ayrımına girilmeyecek her ikisi de aynı anlamda kullanılacaktır.

Denetim,

• kamu yararına davranışları kontrol etme süreci;

• örgütsel eylemlerin kabul edilen amaçlar doğrultusunda saptanan ilke ve kurallara uygun olup olmadığının anlaşılması süreci;

• durumu belirleme, değerlendirme, düzeltme ve geliştirme öğelerinden oluşan etkinlikler bütünü

biçiminde tanımları yapılmıştır.

Daha önceleri durum saptama ve raporlama işi olarak görülen denetim, çağdaş anlayışta düzeltme ve geliştirme işini de kapsamına almıştır.

Düzeltme ve geliştirme etkinlikleri ile değerlendirme sonucunda ortaya çıkan eksikliklerin tamamlanması, yapılan yanlışlıkların düzeltilmesi, amaç ve

planlardaki sapmalardan dönülmesi, daha iyi süreç ve sonuçlara ulaşılması hedeflenir.

Düzeltme ve geliştirme etkinlikleri

uygulanmadıkça sadece durumu saptama ve raporlama, kuruma faydadan çok zarar verecektir.

(4)

Aydın (1993) denetimi,

örgütsel eylemlerin kabul edilen amaçlar doğrultusunda saptanan ilke ve kurallara uygun olup olmadığının anlaşılması süreci olarak;

Taymaz (2002) denetimi,

kurumda çalışan personelin görevlerini yapma şekillerini gözlemek, hataları ve eksikleri ortaya koymak, bunları düzeltmeleri için gerekli önlemleri almak, sorunları çözümlemede yenilikleri tanıtmak, yöntemleri geliştirmelerini sağlamak

Rue ve Byars (1990) denetimi,

örgütün amaçlarını gerçekleştirmeye olumlu şekilde katkıda bulunmaları için, çalışanları teşvik etmek olarak;

Sullivan ve Glanz (2000) ise denetimi, öğretimi geliştirmek ve öğrenci başarısını arttırmak amacıyla, öğretmenleri eğitim zeminine dâhil etme süreci olarak tanımlamaktadırlar.

Bu bağlamda eğitimde denetimi, süreci kontrol ve geliştirme olarak tanımlamak da mümkündür (Gündüz, 2012).

Denetim, bir örgütün yönetiminde birinci derecede önemlidir ve örgütün amaçlarını gerçekleştirmeye olumlu şekilde katkıda bulunmaları için, çalışanları teşvik etmekle ilgilenir .

Eğitimin amaçlarının ne derece gerçekleştirildiğinin, verilen emek ve yapılan harcama ile elde edilen sonuçların denk düşüp düşmediğinin tespit edilmesi için denetime yer verilmesi gerekir.

Ayrıca, denetim bir örgütün termometresi olarak kabul edilebilir. Sistemin aksaklıkları, yanlışlıkları ve noksanlıkları denetim ile ortaya çıkarılır

Eğitimde Denetimin Önemi

(5)

Eğitimde denetimin önemini üç ana başlıkta incelenebilir:

1) işgöreni geliştirme, 2) örgütü geliştirme ve 3) eğitim öğretimi geliştirme

Çağdaş denetim anlayışı;

denetimi eğitim işgörenlerinin mesleksel gelişmelerini teşvik eden, onları eğiten ve değerlendiren bir sosyal süreç olarak görür.

Çağdaş ve bilimsel denetim anlayışına göre denetim, sadece kontrol amaçlı değil, aynı zamanda sistemi ve eğitim öğretim sürecini geliştirmek amacıyla yapılır.

Denetimin sürecinin geliştirme işlevi, denetim sürecinin olmazsa olmaz bir parçası olarak varlığını korumak durumundadır

Eğitim sisteminin etkili ve verimli olarak çalışabilmesi için eğitim öğretimin belirlenen amaçlara uygun olarak gerçekleştirilmesi

gerekmektedir.

Bunun için sistemin kontrol edilmesi gerekmektedir.

Buradaki kontrolün amacı, eğitim ve öğretimin geliştirilmesini sağlamaktır. Bu noktada denetim, öğrenme- öğretme ortamının analizini ve ortamın değerlendirilmesi yapma ve sürecin geliştirilmesini sağlama işlevlerini üstlenmiştir.

Denetimin iki tür etkisinden söz edilebilir.

• yönlendirici etki

• düzeltici etki

Yönlendirici Etki:

Teftişin varlığını hissetmek. Burada teftiş adına hiçbir iş yapmanıza gerek kalmaz. Teftişin olacağını hissetmek, görevlerin eksiksiz yerine getirilmesi anlamını doğurur. Dolayısı ile teftiş süreci işletilmeden elde edilen bir sonuçtur.

(6)

Düzeltici Etki:

Sistemin normlarla uyumlu halde çalışması içindir.

Bunun için de teftiş sürecinin işletilmesi gerekir.

Denetimi zorunlu kılan sebepler:

1) Devlet kurumlarının yaptığı işlerin orantısız bir şekilde genişleme eğilimine engel olma 2) Bürokrasi mensubu kişilerce, kamuoyunun

eleştirilerinin dikkate alınması

3) Devlet memurlarının hukuki metinlerin keyfi yorumlamalarını önleme

4) Bürokratların ilgili makamları kişisel çıkarları için kullanmalarına engel olma

5) Bürokratların otoriter ve tek başına söz sahibi olmalarının önüne geçme

Denetimin Gerekliliği

Denetim kamuoyunun kamuya olan güvenini artırır.

Denetimin Gerekliliği

Denetimin temel amacı, örgütün amaçlarının gerçekleştirilme derecesini saptamak, daha iyi sonuç alabilmek için gerekli önlemleri almak ve süreci geliştirmektir.

Denetimin Amaçları

(7)

Eğitim açısından bakıldığında ise;

• Eğitim-öğretimi geliştirmek,

• Personel gelişimini teşvik etmek,

• Öğretmenlerin öğretme yeteneklerini geliştirmeye yardımcı olmak,

• Öğretmenlerin yeni öğretim tekniklerini güvenli ve destekleyici bir çevrede denemelerini sağlamak,

• İnsan ilişkilerini desteklemek,

• Öğretmen motivasyonunun artmasını sağlamak,

Eğitim açısından bakıldığında ise;

• Öğrencilerle öğretme-öğrenme metodundaki en iyi sonuçları elde etmek için izlemek,

• Teftiş resmi anlamda yukarıdaki amaçları gerçekleştirirken, gayri resmi anlamda, sisteminin varlığını koruyucu, düzeltici ve disipline edici birçok gizli işlevi de yerine getirmektedir.

DENETİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ

Denetim, 1600-1850 yılları arasında kontrol amaçlı yapılırken, 1910-1930 yıllarında bilimsel bürokratik temelli ve ana amacın verimlilik olduğu anlayışında yapılmaya başlanmıştır.

1930-1950 yıllarında insan ilişkileri ve demokratik yönetim sürecine uygun olarak öğretimin

iyileştirilmesi temelinde bir anlayış doğrultusunda yapılmıştır (Aydın, 2005).

Dünyada Denetimin Tarihsel Gelişimi

Sonuç olarak;

1900’lerden önce, sadece yönetimsel nitelikte uygulanıyor ve öğretmenler yönetim tarafından kontrol edilen birer memur sayılıyordu.

20. yüzyılın başında denetim, uzman eğitimciler tarafından yapılmaya başlandı. 1920–30 arasında denetim süreci bilimsel bir nitelik kazandı.

1930–40 arasında denetim, demokratik insan ilişkileri açısından uygulandı.

(8)

Bu dönem de öğretmenleri eyleme geçirebilmek için, onların duygu ve heyecanlarını dikkate almak gerektiği anlaşıldı.

Aynı zamanda denetimde yaratıcılık ve arınma dönemi olmuştur. Denetimde katılımcı, demokratik yaklaşımlar ayrıntılı bir şekilde incelenmiş, hizmet içi eğitime ve insan ilişkilerine önem verilmiştir.

Tracy (1995) denetim uygulamalarının gelişim evrelerini,

• toplumsal sorumluluk evresi,

• profesyonelleşme evresi,

• bilimsel evre,

• insan ilişkileri evresi,

• ikinci dalga bilimsel evre,

• ikinci dalga insan ilişkileri evresi

• insani gelişim evresi

olmak üzere yedi basamakta incelemiştir.

Türkiye’de eğitim alanında denetim hizmetinin ne zaman başladığı, müfettiş ve bu anlamı veren kavramların ilk defa ne zaman kullanıldığı kesin olarak bilinmemekte, bu konuda yaklaşık tarihler verilmektedir.

Abbasi devrinde müfettişlik anlamına gelen

“müşrif” kelimesinin kullanıldığı görülmektedir.

Türk Eğitim Sisteminde Denetimin Tarihsel Gelişimi

O zaman yüksek makamlara Divan denilmekteydi ve Divanlar arasında bir de “eşref” dairesi bulunurdu ki, işte bu daire denetim işine bakardı. Bu daire Büyük Selçuklu döneminde görülmektedir .

Türk Eğitim Sisteminde denetimin günümüze kadar geçirdiği evreleri Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere iki başlık altında inceleme mümkündür.

Türk Eğitim Sisteminde Denetimin Tarihsel Gelişimi

(9)

Osmanlı devletinde, Devlet okulları şeyhülislam, kadı ya da görevlendirilen birisi tarafından kontrol edilirdi.

Mahalle mektepleriyle ilgili 1838 tarihli layihada, öğretmenlerin mesleki yeteneklerini geliştirme ve öğretim aksaklıklarının giderilmesi için görevli memurlar tarafından denetim edilmeleri öngörülmüştür.

Osmanlı Devletinde Denetim

Mektebi Umumiye Nezareti’nin kurulduğu 1846 tarihinde “Rüştiye Okulları Muinliği” ile ‘’Sıbyan okulları Muinliği’’ olmak üzere iki tür müfettişlik bulunmaktadır.

Denetim, öğretmene yardım işi olarak görülmüş ve müfettişe de rehber anlamına gelen “muin” unvanı ilk kez verilmiştir.

TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNDE DENETİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ

1862 tarihine kadar “muin” ve “müfettiş” kelimeleri birlikte kullanılırken, bu tarihten sonra, “muin”

sözcüğü bırakılıp, “müfettiş” sözcüğü kullanılır olmuştur.

Tanzimat döneminde 1846 tarihli “Sıbyan Mekatibi Hocaları Efendilerine İta Olunacak Talimat”

yönetmeliğinde “Mekatibi Muin” olarak ilkokullar müfettişliğinden bahsedilmektedir.

Bunların günümüzdeki müfettişlere benzer kişiler olduğu söylenebilir. Bu durumda denetim Osmanlı Devletinde Denetim

İlk defa, 1869 tarihli, Maarif-i Umumiye

Nizamnamesi’nde, denetimin bir yönetim süreci olduğu ve taşrada öğretim işlerinin denetim yolu ile izlenip, denetlenmesinin de resmi görevlilerin sürekli sorumluluğuna bırakıldığı belirtilmiştir.

1889 yılında denetmenler bir dairede toplanmışlardır.

1911’de Maarif Nezareti Merkez Teşkilâtını gösteren Nizamnamede, merkez hizmetleri, idarî ve denetim olmak üzere ikiye ayrılmıştır.

(10)

1913 yılında çıkarılan Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-u Muvakkati (Geçici İlköğretim Yasası) ile ilköğretim müfettişliği kurulmuştur.

Bunu 1914 yılında Maarif-i Umumiye Teşkilat Nizamnamesi (Genel Eğitim Örgütü Tüzüğü) ile Bakanlık müfettişliği izlemiştir.

1912 yılında bu yönetmelikle Merkez Örgütünde

“Genel Müfettişlik Dairesi” kurulmuştur.

1920 yılında Bakan adına görev yapan “ Teftiş Dairesi” kurulmuş ve 1922 yılında bu dairenin ismi

“Teftiş Kurulu” olarak değiştirilmiştir . Osmanlı Devletinde Denetim

Cumhuriyet dönemine gelindiğinde Milli eğitim işleri Maarif Vekâletine verilmiştir. Bu sırada denetim kadrosu Bakan adına vazife gören üç müfettişten oluşmaktadır.

İlk defa toplanan Heyet-i İlmiye gündeminde Denetim Heyeti Tüzüğü yer almıştır.

Cumhuriyet Döneminde Denetim

1923 yılında bir Talimatname hazırlanmıştır. 1923 yılından sonra müdürlük olan Denetim birimi Başkanlık olarak değişmiş ve Tevfik Bey başkan sıfatıyla bu görevi sürdürmüştür.

1923’te yayımlanan “İlköğretim Müfettişlerinin Görevlerine İlişkin Yönetmelik”in daha önceki yönetmeliklerden farklı olmadığı ve bir yenilik getirmediği görülmektedir.

(11)

Cumhuriyet yönetimi ile birlikte 1927 yılında yürürlüğe giren “İlk Tedrisat Müfettişleri Talimatnamesi”nde İlköğretim Müfettişlerinin Teftişe, Öğretim ve Yol Göstermeye, Soruşturmayı ilişkin görevleri ile görevlerinin yerine getiriliş biçimi ve sonuçları belirtilmiştir.

Bu yönetmelikte Bakanlık Müfettişleri merkez ve bölge müfettişleri olarak iki gruba ayrılmıştır Cumhuriyet Döneminde Denetim

1949 yılında yurt düzeyinde “Teftiş Bölgeleri”

oluşturulmuş ancak 1950 yılında bu

uygulamadan vazgeçilmiş ve müfettişler Ankara, İstanbul ve İzmir merkezlerinde toplanmışlardır.

1962 yönetmeliğinde ilköğretim müfettişlerinin görevleri bölümünde iş başında yetiştirme ve rehberlik yapma konularına yer vermiştir.

1969 yönetmeliğinde ilköğretim müfettişlerinin görevleri “Teftiş ve Denetleme”, “Mesleki Yardım ve İşbaşında Yetiştirme”, “İnceleme”,

“Soruşturma” olarak dört grupta toplanmıştır Cumhuriyet Döneminde Denetim

(12)

1967 yılında yayımlanan “Milli Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu Yönetmeliği resmi ve özel

ortaokullar, liseler ve diğer kuruluşlar ile bunlarda görevli öğretmenlerin denetlenmesi görevini Bakanlık Teftiş kuruluna vermiştir.

1967 yılında yayımlanan “Milli Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu Yönetmeliği 2014’e kadar denetim uygulamalarını yönlendirmiştir.

Milli Eğitim Bakanlığında 14 Mart 2014 tarihine kadar iki başlı denetim sistemi devam etmiştir.

Bakanlık Merkez de bakanlık müfettişleri, taşrada ise ilköğretim müfettişleri şeklinde örgütlenmiştir. Bakanlık müfettişleri bakan onayı ile görev yaparken ilköğretim müfettişleri valilik oluru ile görev yapmakta idi.

• Bakanlık müfettişleri il, ilçe milli eğitim müdürlükleri ile özel ve resmi liselerin denetimini yaparken,

• ilköğretim müfettişleri de özel ve resmi okul öncesi ve ilköğretim kurumlarının denetimini yapıyorlardı.

(13)

İlköğretim müfettişlerinin adı 2010 yılında Eğitim Müfettişi olarak değiştirildi. 2011 yılında Bakanlık Müfettişleri Eğitim Denetçisi, Eğitim Müfettişleri de İl Eğitim Denetmeni olarak adlandırıldı.

Görevlerinin binişik olması ve birbirlerinden bağımsız çalışmaları nedeniyle bazı kurumlar hem denetçi hem de denetmenler tarafından

denetlenebilmekte idi.

Bu durum da bir çok sorunu beraberinde getirmekteydi.

Özellikle öğretmenevleri, dershaneler gibi resmi ve özel bazı kurumların üst üste her iki denetim elemanı tarafından da denetlendiği oluyordu.

2014 yılında iki başlı denetim sistemi Maarif Müfettişleri adı altında birleştirildi. Taşradaki maarif müfettişleri halen valilik onayı ile çalışmalarını sürdürmektedir.

Gelinen son noktada ise denetimin örgütlenmesi Bakanlık merkez teşkilatında;

1) Rehberlik ve Denetim Başkanlığı 2) İç Denetim Birimi Başkanlığı şeklinde örgütlenmiştir.

Her iki denetim birimi de MEB teşkilat şemasında müsteşara bağlı olarak görev yapmaktadır. Aşağıdaki MEB teşkilat şemasında denetim birimlerinin yeri görülmektedir.

(14)

Rehberlik ve denetim başkanlığı bakanlık merkez teşkilatında örgütlenmiştir. Ayrıca Rehberlik ve Denetim Başkanlığına bağlı olarak il merkezlerinde il milli eğitim müdürlüğüne bağlı maarif müfettişleri başkanlığı oluşturulmuştur.

Rehberlik ve denetim başkanlığına bağlı olarak çalışan denetim elemanlarına gerek merkezde gerekse illerde maarif müfettişi denmektedir. İl, ilçe, okullar, ve MEB’e bağlı her tür eğitim kurumlarının denetim, rehberlik, inceleme, soruşturma ve araştırma işleri maarif müfettişlerince yapılmaktadır.

Cumhuriyet Döneminde Denetim Rehberlik ve Denetim Başkanlığı

Kapsamı:

Rehberlik ve Denetim Başkanı, maarif müfettişleri başkanları ve başkan yardımcıları, maarif müfettişleri, maarif müfettiş yardımcıları ile Rehberlik ve Denetim Başkanlığı ve maarif müfettişleri başkanlıklarında görevli diğer personeli kapsar.

MEB merkez teşkilatı ve taşra teşkilatına bağlı tüm kurum ve kuruluşlarda, inceleme, araştırma, soruşturma, rehberlik ve işbaşında yetiştirme iş ve işlemlerini kapsar.

Cumhuriyet Döneminde Denetim Rehberlik ve Denetim Başkanlığı

İç denetimin amacı:

İç denetim, Bakanlığın faaliyet ve çalışmalarına değer katmak ve geliştirmek için kaynakların ekonomiklik, etkililik ve verimlilik esaslarına göre yönetilip yönetilmediğini değerlendirmek amacıyla yapılan bağımsız, tarafsız bir güvence sağlama ve danışmanlık faaliyetidir.

Cumhuriyet Döneminde Denetim İç Denetim Birimi Başkanlığı

İç denetim birimi başkanlığı, risk yönetimi, iç kontrol ve yönetim süreçlerinin etkinliği ve yeterliliğinin değerlendirilmesi ve geliştirilmesi suretiyle

Bakanlığın amaçlarının gerçekleştirilmesine yardımcı olur.

(15)

İç denetim faaliyeti;

Bakanlık faaliyetlerinin amaç ve politikalara, kalkınma planına, programlara, stratejik planlara, performans programlarına ve mevzuata uygun olarak planlanmasını ve yürütülmesini; kaynakların etkili, ekonomik ve verimli kullanılmasını; bilgilerin güvenilirliğini, bütünlüğünü ve zamanında elde edilebilirliğini sağlamayı amaçlar.

İç denetimin kapsamı:

Bakanlığın merkez, taşra ve yurtdışı teşkilatı dahil tüm birimlerinin faaliyet ve işlemleri iç denetim kapsamındadır. İç denetim, faaliyet, süreç veya birimlerin risk düzeyi esas alınarak sistematik, sürekli ve disiplinli bir yaklaşımla iç denetim standartlarına uygun olarak yapılır.

İç Denetim Birimi Başkanlığı:

Millî Eğitim Bakanlığı İç Denetim Birimi Başkanı, Başkan Yardımcısı ve İç Denetçiler ile ihtiyaca göre görevlendirilen diğer personelden

oluşmaktadır. İç denetim görevini yapan kişilere denetçi denmektedir.

Ünite 1 Teşekkürler

Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ASLAN