BİNGÖL GIDA ÜRÜNLERİ İMALATI SEKTÖRÜ REKABET STRATEJİSİ VE KÜMELENME YOL HARİTASI
Bingöl Mayıs, 2017
I
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ... I I. TABLO LİSTESİ... III II. ŞEKİLLER LİSTESİ ... III III. KISALTMALAR ... IV IV. YÖNETİCİ ÖZETİ ... V V. EXECUTIVE SUMMARY ... VI
1. GİRİŞ ... 1
2. BİNGÖL GIDA ÜRÜNLERİ İMALATI ENDÜSTRİSİ DEĞER ZİNCİRİ ANALİZİ ... 3
2.1. Değer Zinciri Analizi Yöntemi ... 4
2.2. Bingöl Gıda Sektörü Değer Zinciri Analizi ... 4
2.3. Değer Zinciri Temel Faaliyetler ... 6
2.3.1. Girdi Lojistiği ... 6
2.3.2. Operasyonlar- Üretim İşlemleri ... 7
2.3.3. Çıktı Lojistiği (Talep Koşulları) ... 7
2.3.4. Pazarlama ve Satış ... 8
2.3.5. Gıda Sektörü Pazar Bölümlendirme ... 8
2.3.5.1. Yerel Pazar ... 8
2.3.5.2. Bölgesel Pazar ... 9
2.3.5.3. Ulusal Pazar ... 9
2.3.5.4. Uluslararası Pazar ... 9
2.3.6. Satış Sonrası Hizmetler ... 9
2.4. Değer Zinciri Destekleyici Faaliyetler... 9
2.4.1. Firma Altyapısı ve Stratejik Yönetim Yapısı ... 10
2.4.2. İnsan Kaynakları Yönetimi ... 10
2.4.3. Satın Alma ... 10
2.4.4. Teknoloji, Ar-Ge ve İnovasyon ... 10
2.4.5. Tedarik Zinciri Yönetimi ve Kalitesi ... 10
2.5. Bingöl Gıda Sektörü Ekosistemi ve Değer Zinciri Haritası ... 12
3. BİNGÖL GIDA ENDÜSTRİSİ REKABET STRATEJİSİ VE KÜMELENME YOL HARİTASI: BİNGÖL – MURAT GIDA VADİSİ... 14
3.1. Rekabet Stratejisi Olarak Kümelenmenin Avantajları ... 14
3.2. İş Kümesi Analizi ve Rekabet Gücü ... 16
3.2.1. Ana - Çekirdek İşletmeler ... 17
3.2.2. Tamamlayıcı İşletmeler... 17
3.2.3. Destekleyici Kurumlar ... 18
II
3.2.4. Bilgi ve İşbirliği Altyapısı ... 19
3.2.5. Fiziksel Mekân ve Altyapı ... 19
3.3. Bingöl Gıda Endüstrisi Kümelenme Potansiyeli ... 20
3.3.1. Gıda Endüstrisinde Kümelenme Örnekleri ... 20
3.3.2. Bingöl Murat Vadisi Havzası ve Gıda Ürünleri ... 23
3.4. Bingöl Gıda Endüstrisi Kümelenme Boyutları ... 25
3.4.1. İş Kümesinin Alternatif İsimleri... 25
3.4.2. İş Kümesinin Vizyonu ... 26
3.4.3. İş Kümesinin Misyonu ... 27
3.4.4. Temel Hedefler ... 27
3.4.5. Rekabet Stratejileri ... 28
3.4.6. Gerekli Beceri ve Yetenekler ... 28
3.5. Paydaş Analizi ve Kurumsal Yapı ... 30
3.6. Gıda Endüstrisi Kümelenme Yol Haritası ... 32
3.7. Kümelenme ve İhracat Planlaması ... 35
4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER ... 36
5. KAYNAKÇA... 37
6. EKLER ... 40
Ek-1: Sektör Sorun-Çözüm Öneri Formu ... 40
Ek-2: Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Sektörü Paydaş Analiz Formu ... 43
Ek-3: Rekabet Stratejisi Kümelenme Yol haritası Bilgi Formu ... 45
Ek-4: Kümelenme-Hedef ve Stratejiler Açık Analizi Formu ... 47
Ek-5: Çalışma Grubu Toplantıları Davet Edilenler ve Katılımcılar ile İligili Formlar ... 50
III
I. TABLO LİSTESİ
Tablo 1: Kümelenmede Çekirdek İşletmeler ... 17
Tablo 2: Kümelenmede Tamamlayıcı İşletmeler ... 18
Tablo 3: Kümelenmede Destekleyici Aktörler ... 19
Tablo 4: Kümelenmede Bilgi ve İşbirliği Altyapısı Kurumları ... 19
Tablo 5: Kümelenme ve İyi-İnovatif Tarım-Gıda Uygulamaları ... 22
Tablo 6: Bingöl Gıda Ürünleri Çeşitliliği ... 23
Tablo 7: Üzerinde Tartışılan Alternatif Küme Adları ... 26
Tablo 8: Kümelenmenin Alternatif Vizyon Cümleleri ... 26
Tablo 9: Kümelenmenin Alternatif Misyon Cümleleri ... 27
Tablo 10: Kümelenme İçin Üzerinde Uzlaşılan Hedefler ... 28
Tablo 11: Kümelenmenin Rekabet Stratejileri ... 28
Tablo 12: Bingöl Gıda Sektörü İş Kümesinin Paydaş Listesi ... 31
II. ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1 : Michael Porter’ın Rekabet Elması Diyagramı ve Değer Zinciri Faaliyetleri ... 5
Şekil 2: Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Sektörü Girdi Lojisitiği ... 6
Şekil 3: Kent-Kır Gıda Akışı Devamlılığı Açısından Tedarik ve Değer Zinciri ... 12
Şekil 4: Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Endüstrisi Kapsamlı Değer Zinciri Haritası ... 13
Şekil 5: AB Strateji Dokümanlarında Gıda Sektörü Rekabet Edebilirlik Boyutları ve Ekosistemi ... 15
Şekil 6: Kümelenmenin Üçlü Sarmal Diyagramı ... 16
Şekil 7: Endüstrinin Ölçek Ekonomi Bakımından Sınıflandırılması ve Upgrading Stratejisi ... 24
Şekil 8:Kümelenme için Temel Yol Haritası ... 33
Şekil 9: Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Endüstrisi İş Kümesinin Yol Haritası Diyagramı ... 34
IV
III. KISALTMALAR
AB Avrupa Birliği
AB15 Avrupa Birliği’ne Üye İlk 15 Büyük Ülke AB28 Avrupa Birliği 28 Üye Ülkesi
ABD Amerika Birleşik Devletleri Ar-Ge Araştırma ve Geliştirme
B2B Kurumlar arası Internet Üzeri Satış (İşletmeler Arası Internet Üzeri Alım Satım) B2C İşletmeden (Kurumdan) Müşteriye İnternet Üzeri Satış
BİNTSO Bingöl Ticaret ve Sanayi Odası
CAP Common Agriculture Policy
ÇG Çalışma Grubu
ÇKA Çukuroava Kalkınma Ajansı
DAP Doğu Anadolu Projesi
DZA Değer Zinciri Analizi
EUROSTAT Avrupa İstatistik Kurumu
FAO Gıda ve Tarım Örgütü
GAP Güneydoğu Anadolu Projesi
GSMH Gayr-i Safi Milli Hasıla
GTH Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı GTIP Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu Cetveli
GZFT (SWOT) Güçlü, Zayıf, Fırsat, Tehdit (Strengths, Weakneses, Opportunities, Threads) IFPRI International Food Policy Research Institute
IPA Instrument Pre-Accession
IPARD Instruments Pre-Accession Rural Development İŞGEM İş Geliştirme Merkezi
KDS Karar Destek Sistemi
KGS Kalite Güvence Sistemi
KKO Kapasite Kullanım Oranları
KKYDP Kırsal Kalkınma Yatırımlarını Destekleme Programı
KOSGEB Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı NACE Ekonomik Faaliyetlerin Sınıflandırılması Sistemi
NUTS İstatistiki Bölge Birimi Sınıflandırması
OSB Organize Sanayi Bölgesi
OTP Ortak Tarım Politikası
PESTLE Politik, Ekonomik, Sosyolojik, Teknolojik, Legal ve Çevresel Etki Analizi Yöntemi SITC Standard International Trade Classification
SR Sektör Raporu
TDE Teknik Destek Ekibi
TKDK Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Programı TOBB Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TUİK Türkiye İstatistik Kurumu TUİK Türkiye İstatistik Kurumu
UNCHR Birleşmiş Milletler Mülteci Yüksek Komisyonerliği (BM Mülteci Ajansı) UNIDO Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü
Ür-Ge Üretim Geliştirme
WEF Dünya Ekonomik Forumu (World Economic Forum) WFP Dünya Gıda Programı (World Food Program) YBS Yönetim Bilişim Sistemleri
V
IV. YÖNETİCİ ÖZETİ
Dünya’daki son 30 yıldaki bilim, sanayi ve teknoloji alanındaki baş döndürücü gelişmeler şüphesiz ki gıda sektörü ve gıda sektöründeki temel girdiler olan tarım ve hayvancılığı da etkilemiştir. Özellikle iklim değişikliği ve nüfus artışı ile birlikte gıda endüstrisi de küreselleşme olgusunun bir sonucu olan malların, insanların(işgücü) ve sermayenin serbest dolaşımını sağlamaya dönük politikalarından nasibini almıştır. Gıda endüstrisinin geleceğinin şekillenmesinde ve artan nüfusun gelecekteki ihtiyaçlarının karşılamasına yönelik politikaların üretilmesi konusunda uluslararası aktör kurumlar sürekli çalışmalar yürütmekte ve gelecekteki projeksiyonlara göre önlemler almaktadır. Bununla birlikte gıda endüstrisinde yüksek katma değer yaratmak, değer zincirinde meydana gelen kopuklukları iyileştirmek ve ortadan kaldırmak, yine değer zincirinin her aşamasında inovasyonu sağlayarak kır-kent bağlantısını en iyi şekilde sağlayarak tedarik zinciri ve dağıtım kanallarını etkin bir şekilde çalışmasını sağlamak önemli birer boyut haline gelmiştir. Güvenli ve sağlıklı gıdaya erişimle birlikte yeterli ve sağlıklı beslenmeyi sağlayacak düzeyde GDO’suz besine erişme bu boyutları baştan sona etkileyen birer unsur haline gelmiştir. Bu çerçevede gıda endüstrisi değer zinciri içerisinde yer alan aktörler kolektif çalışmayı, işbirliği içerisinde üretimi sağlamayı sorun çözmenin merkezine yerleştirmiştir. Bu açıdan özellikle FAO, BM, OECD, Dünya Bankası, AB’nin Tek Pazar ve OTP ile ilgili oluşturduğu kurumlar birbirleri ile olan ilişkilerini-işbirliklerini had safhaya ulaştırmak için politikalarını sürekli güncellenmektedirler. Gıda endüstrisinde verimlilik, katma değer, kalite, güvenli ve yeterli gıda üretiminde ortaya çıkan açıkları kapatmak için önlemler alınmaktadır. Bu açıdan
“Kümelenme” ile aktörler arası işbirliğinin, kent ve kırsal boyutta sağlanarak inovasyonun geliştirilmesi yaklaşımı önemli bir rekabet gücü geliştirme aracı haline gelmiştir. Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Endüstrisinde yapılan kümelenme yol haritası çalışması “Global Gıda Değer Zinciri” ve “Bingöl Gıda Değer Zinciri” çerçevesinde değerlendirilmiş olup, Bingöl ve çevresindeki gıda ürünleri imalatı sektörünün gelişiminde inovasyona dayalı rekabet gücüne erişimin sağlanması için yönlendirici bir politika metni olarak hazırlanmıştır. Bu çerçevede Bingöl-Murat havzasının kırsal kalkınma perspektifine bir katkı sunması, Kamu-Üniversite-Sanayi işbirliğinin geliştirilmesi ve Kümelenme politikalarının güçlendirilmesi ile mümkündür. Bu dokümanın içeriği buna uygun olarak hazırlanmış olup karar vericilerin hizmetine sunulmuştur.
VI
V. EXECUTIVE SUMMARY
The most dramatic developments in science, industry and technology over the last 30 years in the world have undoubtedly affected agriculture and animal husbandry, the basic inputs in the food and food sectors. Especially with climate change and population growth, the food industry has taken on the politics of free movement of goods, labor and capital, which is a consequence of globalization.
International actors are constantly working on and taking measures according to future projections for the politics of shaping the food industry's future and meeting the future needs of the growing population. However, it has become an important dimension to create high value-added in the food industry, to improve and eliminate the breakdowns in the value chain, to provide innovation at every stage of the value chain, and to provide the rural-urban connection in the best possible way to ensure efficient operation of the supply chain and distribution channels. With access to safe and healthy food, access to nutrient-free food at a level that will ensure adequate and healthy nutrition has become an element that has influenced these dimensions from beginning to end. In this context, actors in the food industry value chain have put collective work at the center of problem solving in the cooperation of production. In this respect, the institutions established by FAO, the UN, the OECD, the World Bank, the EU, the Single Market and the OTP constantly update their pointers to bring their relations and co-operations with each other. Measures are taken to close the deficits in the food industry in terms of productivity, added value, quality, safe and adequate food production. In this respect, the approach of "cluster" and the development of innovation by providing cooperation between actors at the urban and rural dimensions has become an important means of developing competitiveness. Bingöl Food Products Manufacturing The cluster road map study conducted in the context of "Global Food Value Chain" and "Bingöl Food Value Chain" has been evaluated and prepared as a guiding policy document in order to provide access to competitive power based on innovation in the development of Bingöl and its surrounding food products manufacturing sector. In this context, the Bingöl-Murat basin's contribution to the rural development perspective is possible through the development of public-university-industry cooperation and the strengthening of clustering policies. The content of this document has been prepared accordingly and presented to the decision makers.
1
1. GİRİŞ
Belirli bir alanda faaliyet gösteren bir grup firmanın ve iş dünyasına direkt ya da dolaylı etki eden iş dışı kurumlanın (Kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları, üniversiteler gibi ) belli bir coğrafi alanda oluşturduğu, her bir firmanın rekabet edebilirliğine olumlu etkisi olan gruplara küme denir.
Küme bir sektörden oluşabildiği gibi bir grup firmadan da oluşabilir. Ülkemizde de 9. ve 10. Kalkınma Planlarının önerdiği temel kalkınma, büyüme ve gelişme stratejilerinden bir tanesi de Kümelenmeyi teşvik etmek ve bu vesileyle firmalar arası rekabeti ve işbirliğini (competition+Cooperation=Co- opetition) geliştirerek bölgesel kalkınmışlık farklılıklarını ortadan kaldırmaktır. 2014-2020 Türkiye’nin AB katılım öncesi yardımları da bu stratejiyi destekleyecek düzeyde dizayn edilmiştir.
Bu çerçevede hazırlanan bu çalışma TR07R1.35-04/001 referans kodlu “Technical Assistance for Bingöl Enterprise Development Center, Turkey” projesi kapsamında hazırlanmıştır. Çalışmanın amacı Bingöl ili Gıda sektörünün “Değer Zinciri Analizi” yöntemi ile değerlendirilmesi ve elde edilen bulgular çerçevesinde “Bingöl İli Gıda Sektörü Rekabet Stratejisi ve Kümelenme Yol Haritası”nın oluşturulmasıdır.
Gerçekleştirilen araştırmalar, grup çalışmaları, bire bir görüşmeler ve analizler sonrasında elde edilen sonuçlar Bingöl'de bulunan Gıda sektörünün mevcut durumunu şekillenmesinde önemli bir girdi olmuştur. Mevcut Durum ile birlikte oluşturulan Değer Zinciri Analizi ve Değer Zinciri Haritası ile sektörün kapsamlı değerlendirmesi yapılmıştır. Bu veriler ve değerlendirmeler ışığında hazırlanan bu çalışma, Bingöl Gıda Sektörünün il bazında yürütülecek olan Sektör Stratejisi ve Kümelenme Yol Haritasını çizmektedir. Rekabet Stratejisi ve Kümelenme Yol Haritası çalışması sektörün gelecekte uluslararası düzeyde bir rekabet pozisyonu elde edebilmesi için yol gösterici bir doküman olmakla beraber
• Bölge bazında yürütülecek olan Rekabet Stratejisi ve Kümelenme çalışmaları
• Ülke bazında yürütülecek olan sektör stratejisi çalışmaları için de yönlendirici bir doküman olacaktır.
Bu çerçevede Bingöl Gıda Sektörü Rekabet Stratejisi ve Kümelenme Yol Haritasının amacı Bingöl ilinde faaliyet gösteren Gıda sektörü firmalarının büyüme ve gelişme potansiyeline yönelik kapsamlı ve çok boyutlu bir strateji ortaya koymaktır. Bingöl Gıda Vadisi olarak tanımlanacak bu kapsamlı stratejinin temel hedefi gıda sektöründe ürün çeşitliliği, doğal ürünler ve organik ürünlerle pazarlara açılarak gıda katma değer yaratılmasıdır. Çalışma üç temel saç ayaktan oluşmaktadır. Birinci ayak değer zinciri haritası ve değer kayıplarının yaşandığı aşamaları ortaya koymaktadır. İkinci aşama kümelenme ve
2 kümelenmenin boyutlarının getirdiği-getireceği fırsatlar ve avantajlara ilişkin geniş bir perspektif ortaya koymaktır. Üçüncü ve son ayakta ise sektörün büyüme eğilimi ve bu büyüme eğilimini yönlendirecek, şekillendirecek Rekabet Stratejisi olarak Kümelenme stratejisinin ortaya konulmasıdır.
Bu dokümanda ayrıca rekabet stratejileri ile birlikte sektörde büyüme ve gelişmeyi hızlandıracak temel aktörlerin rol ve misyonları yine Kümelenme çerçevesinde analiz edilmiştir. Bu dokümanın hedefi ise bu çalışmanın temel kaynağı olan Porter’ın Elmas Modeli-Diyagramı olarak da bilinen 5 Faktör Analizi çerçevesinde, Rekabet Gücünün geliştirilmesine yönelik stratjileri “Bingöl’e Değer Katmak için, Birlikte Bingöl İçin” vizyonu ile gıda sektöründe kümelenmeyi geliştirecek yol haritasını oluşturmaktır.
3
2. BİNGÖL GIDA ÜRÜNLERİ İMALATI ENDÜSTRİSİ DEĞER ZİNCİRİ ANALİZİ
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından 2011-2014 yılları için hazırlanan, AB Üyeliğine Doğru Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesinde kümelenme stratejisi odak stratejiler arasında tanımlanmış olup Uluslararası rekabet gücünün geliştirilmesi açısından sahip olduğu önem vurgulanmıştır. Kümelenme konusunda yerel ve merkezi düzeyde politika çerçevesini çizecek bir yönetişim modelinin geliştirilmesi hedeflenmiş ve kümelenme stratejisi hazırlanarak uygulama sonuçlarının izlenmesi ve değerlendirilmesi sağlayacak düzeyde politikalar belirlenmiştir. Ayrıca, kümelenme ve değer zinciri analizleri gibi, rekabet gücünü ilgilendiren alanlarda yerel öncelikleri belirleyecek kapasite güçlendirilmesi hedeflenmiş bu çerçevede Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı bünyesinde Kümelenmeyi teşvik etmek amacıyla mali destek programları hayata geçirilmiştir.
Gerek 9. Kalkınma Planı gerekse 10. Kalkınma Planı olsun Bölgesel Kalkınma stratejileri üzerinde çokça durulan ve sektörel rekabet gücünün geliştirilmesi için yönlendirici politika üreten makro dokümanlar da Kümelenme yaklaşımını temel rekabet edebilirlik stratejisi olarak tarif etmiştir.
Yine Sanayi Stratejisi Belgesinde Bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması ve bölgelerin rekabet gücü açısından farklılaştırılmış KOBİ politikaları için uygun yatırım ortamı oluşturulması yaklaşımı benimsenmiştir. Bu kapsamda finansman kaynaklarının genişletilmesi ve araçlarının çeşitlendirilmesine, pazara erişimin kolaylaştırılmasına, sürükleyici sektörler liderliğinde kümelenmelerin desteklenmesine özel önem verileceği vurgulanmıştır. Ayrıca Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının AB uyum sürecinde uyguladığı politikalar, AB Ortak Tarım Politikaları ile uyumlu olarak Kırsal Kalkınmanın Sağlanmasına yönelik kurumsal yapıların oluşturulmasını sağlamış ve IPARD destekleri bu kurumsal yapılar üzerinden yönetilmektedir. Bu çerçevede KKYDP ve TKDK destekleri kırsal kalkınmanın sağlanmasını hedefe koymakla beraber özellikle gıda sektöründe hem iç Pazar talebine yönelik, hem de dış pazara açılabilecek ürünlerin üretilmesine yönelik eylem planları ortaya konulmuştur.
Kümelenme politikaları hayata geçirilirken üzerinde durulması gereken ve kritik öneme sahip bir yöntem olan değer zinciri analizi, kümelenmeyi rekabet gücünün geliştirilmesi hayati bir konumda olduğunu tarif etmektedir. Porter’a göre modern rekabet anlayışı verimliliğe bağlı olarak şekillenmektedir, girdilere erişim ya da bireysel şirketlerin-girişimlerin ölçeğine değil1. Verimlilik şirketlerin rekabet gücüne bağlı olarak, nasıl rekabet ettiklerine göre şekillenir hangi koşullar altında rekabet ettiklerine göre değil. Porter’a göre şirketler her sektörde verimli olabilir, yeter ki ürettikleri
1Clusters and the New Economics of Competition, M. E. Porter, Harvard Business Review (HBR), November-December 1998
4 ürünleri gelişmiş yöntemler, ileri teknoloji, nadide ürünler ve hizmetleri üretsin. Porter’a göre bunun yolu Kümelenmeden geçer ki kümelenme rekabeti 3 büyük boyutta etkilemektedir.
a) Şirketlerin verimliliklerini arttırır
b) İnovasyonun yönünü ve aşamasını belirler
c) Yeni işyerlerinin kurulmasını teşvik ederek Kümelenmenin gücünü genişlemesini sağlar.
Bu çerçevede “Bingöl Gıda Sektörü Rekabet Stratejisi ve Kümelenme Yol Haritası-Bingöl Gıda Vadisi”
oluşturulurken Porter’ın, Kalkınma Planlarının, Sanayi Stratejisi Belgesinin gösterdiği yol ve yöntem olan Değer Zinciri Analizi yöntemi ile başlanacaktır. Değer Zinciri Analizi Yöntemiyle oluşturulacak yol haritası yine Porter’ın belirttiği şekilde Kümelenme ve Verimlilik Odaklı stratjiler çerçevesinde sektörün girişimlerine katkı sunulacaktır.
2.1. Değer Zinciri Analizi Yöntemi
Bu çalışma Bingöl Gıda sektörünün rekabet gücünün geliştirilmesi için gereken stratejileri belirlemeyi hedeflemektedir. Bu sebeple de sektörün rekabetçilik seviyesinin analiz edilmesi ile başlanarak temel zayıf yanlar ve güçlü yanlar çerçevesinde bir değerlendirme yapılacaktır.
Bu kapsamda sektörün rekabetçilik analizinde Porter tarafından geliştirilen ve dünyada yaygın bir uygulama ve kabul bulan 5 faktörlü elmas yöntemi kullanılmıştır. Elmas modeli rekabet gücünü, Kamu, Temel Girdiler(Faktör Koşulları), Talep Koşulları, Kümelenme Yapısı ile Strateji, Firma Yapısı ve Rekabet durumu olmak üzere beş ayrı başlık altında ele almaktadır. Gıda sektör bu 5 faktör çerçevesinde incelenmektedir. Bu çalışmada kullanılan yöntemde her bir ana başlığın alt başlıklarını oluşturan değişkenlerin rekabet gücü durumu üçlü bir ölçek ile analiz edilmektedir. Bu ölçekte kullanılan semboller ve anlamları şöyledir.
(+) Güçlü (-) Zayıf ve
(+/-) Orta seviyede anlamına gelmektedir.
Alt değişkenler, destekleyici faktörler, temel faktörler birer birer üçlü ölçek ile değerlendirilmesinden sonra, beş ana değişken de yine aynı ölçek ile değerlendirilmekte ve son olarak da sektör bu beş ana değişken üzerinden değerlendirilerek rekabetçilik seviyesine analiz edilmektedir.
2.2. Bingöl Gıda Sektörü Değer Zinciri Analizi
Bingöl DZA ve Porter yaklaşımına göre mevcut durumunu aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
5 Şekil 1 : Michael Porter’ın Rekabet Elması Diyagramı ve Değer Zinciri Faaliyetleri
Faktör(Girdi) Koşulları
Firma Stratejisi ve Rekabet
Talep Koşulları
İlgili ve Destekleyici Endüstriler
Hükümet Şans
Talep Koşulları ( + ) Yerel Pazar (+ ) Ulusal Pazar ( - ) Dış Pazar ( - ) Markalaşma (+/-) Tüketim Bilinci ( - ) Pazarlama (4P) ( + ) Satış
( - ) Uzmanlaşmış Segment (+/-) Dağıtım Kanalları Stratejik Rekabet Yapısı (-) Kurumsallaşma
(+/-) Sektör Stratejisi ( - ) Standardizasyon (+/-) Rekabet
(+/-) Tedarik Zinciri Gelişmişliği (+ /-) Sermaye Birikimi
( +) Teşvik Sistemi
( - ) Ar-Ge, İnovasyon ve Tasarım ( - ) Üretim Kapasitesi ve Ür-Ge Faktör (Girdi) Koşulları
(-) Hammadde-Yarı Mamul (+/-) İşgücü
( +/-) Teknoloji (+/-) Tecrübe-Bilgi (+/-) Girişimcilik (+/- ) Enerji ( +/-) Çevre (+/-) İdari Altyapı (+/+) Fiziksel Altyapı ( +/-) İklim
( + ) Potansiyel
İlgili ve Destekleyici Endüstriler (+/-) Resmi Kurumlar
( - ) İşbirliği Kültürü ( +/-) STK’lar
( - ) Üniversite-Sanayi İşbirliği ( - ) Uluslararası Aktörler (+/-) Gümrük ve Tarifeler
VERİMLİLİK VE İŞ ÇEVRESİ
6
2.3. Değer Zinciri Temel Faaliyetler
Birincil faaliyetler bakımında Bingöl Değer Zinciri Analizi incelendiğinde sırasıyla her bir halkada yaşanan değer kayıpları ve bu değer kayıplarının iyileştirilmesi sonucunda elde edilecek rekabet gücü kapasitesi tartışılacaktır. AB komisyonu 2030 gıda araştırma ve inovasyon çalışmasına göre gıda sistemlerinde değer zincirinin iyileştirilmesi ile gıda güvenliği sağlanabilir. Buna göre tarımsa üretim olan, gıda ilk halkasından itibaren girdi lojistiğinde katma değer yaratmak gerekir. Bingöl gıda ürünleri imalatı endüstrisinde girdi lojistiğini kısaca inceleyelim.
2.3.1. Girdi Lojistiği
Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Endüstrisinde kullanılan girdiler, çoğunlukla yerelden temin edilmektedir.
Girdi lojistiğinde tedarik ve satın almanın büyük bir maliyetini oluşturan hammadde, yarı mamul Grafik 40’ta da belirtildiği üzere daha çok Bingöl Merkez ve periferisindeki tedarik merkezlerinden tedarik edilmektedir. Bu açıdan Zincirin ilk halkasından itibaren transfer maliyetlerinin minimize edilmesi büyük bir avantajdır. Bununla birlikte Bingöl ve periferisinde elde edilen tarımsal ürünlerin GDO kullanılmaması, doğal ve organik düzeyi yüksek olan hammadde olması yine gıda sektöründe önemli bir rekabet avantajı olarak karşımıza çıkmaktadır.
Şekil 2: Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Sektörü Girdi Lojisitiği
Girdi lojistiği, işlemler, tedarik ve ürün sürecinde işlemede katma değer yaratma düzeyi düşüktür.
Türkiye’nin bir numaralı ihracatını oluşturan AB Pazarına bakıldığında paketlenmiş, tüketime hazır hale
Girdiler
•Enerji
•İşgücü
•Hammadde ve Yarı Mamul
İşleme Süreci
•Teknoloji
•Otomasyon
•Yerel Tatlar
•Güvenli Gıda
Paketleme Sevkiyat ve
•4P
•Kalite Kontrol
•Stok Yönetimi
•Sevkiyat
7 getirilmiş gıda ürünlerine olan talep ilk sırada yer almaktadır. Bu açıdan Bingöl henüz bu katma değer düzeyine erişememiştir. İhracat yapan firmaların hedef pazarı gıda kodeksi bakımından AB standartlarından uzak olan Ortadoğu ülkeleri olduğu görülmektedir. Girdi lojistiğinde işleme sürecinde kalite ve katma değer geliştirilebilirse çok daha fazla ihracat yapma imkânı elde edilebilir.
Bununla birlikte özellikle gıda ürünleri imalatında Bingöl’ün Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile Doğu Anadolu Bölgesinin hinterlandında yer alması girdi lojistiği bakımından önemli avantajlar sunmaktadır.
Hammadde ve yarı mamule erişim bu avantajların başında gelmektedir. Pazarlamanın 4P’sinin geliştirilmesi ve değer zinciri içerisinde girdi lojistiğinin geliştirilmesi ve ürün çeşitliliğinin arttırılması aşamalarında katma değer imkânları-fırsatları daha fazla ortaya çıkacaktır. Markalaşma, pazarlama, satış kapasitesinin geliştirilmesi bu avantajların daha da fazla görünür olmasını sağlayacaktır.
2.3.2. Operasyonlar- Üretim İşlemleri
Üretim işlemleri sürecinde kullanılan teknoloji yeni olmakla beraber nitelikli insan kaynağı açığı bakımından henüz istenilen seviyeye ulaşılamamıştır. Üretim işlemler sürecinde stok yönetimi yazılımları kullanılmasına rağmen firma büyüklükleri ve sofistikasyon düzeyleri düşük olduğundan operasyonel bakımında firmalar henüz büyük çapta ticareti örgütleyebilecek düzeyde değil. KOBİ olan firmaların bazıları kabuklarını kırma, sınırlarını zorlama ile yenilikçiliklerini hayata geçirmeye çalışmaktadır. Dışardan teknik bilgi(know-how) desteği ile hızlı bir büyüme trendi ve gelişme olanağı sağlanabilir. Bu nedenle Değer zincirine Bilgi ve İnovasyon transferi sağlayacak ve üniversitenin araştırma ve inovasyon kapasitesinden yararlanılması için ortak projeler geliştirilmesi gerekmektedir.
2.3.3. Çıktı Lojistiği (Talep Koşulları)
Çıktı lojistiğine bakıldığında yerelde üretilen ürünler daha çok gıda değer zincirinin temel çıktıları ile örtüşmektedir. Yerel endemik bitki türleri kullanılarak üretilen yerel ürünler, pestil, köme, pekmez gibi yerel tatlar, et ürünleri, süt ürünleri olarak sınıflandırılabilir. Yine Bingöl Ziraat Odasının hazırlamış olduğu ürün yelpazesi Bingöl – Murad havzasının çıktı lojistiğini oluşturmaktadır. Tablo 16’da belirtilen ürünlerin işlendiği çok az sayıda firma bulunmaktadır. Mevcut durumda çıktı lojistiğinin kalite düzeyi, işleme esnasında yaratılan katma değer sadece yerel ve ulusal düzeyde satış yapılmasına imkan vermektedir. Bu nedenle yaşanan değer kayıplarının iyileştirilmesi için değer zinciri haritasında yer alan aktörlerin daha fazla işbirliğine gitmesi gerekmektedir. Özellikle gıda üreten firmaların kapasite ve kalitesinin iyileştirilmesine yönelik PİKOM projesinin merkezine Gıda sektörü değer zincirini iyileştirmeyi alması gerekmektedir.
8 2.3.4. Pazarlama ve Satış
Pazarlama kapasitesi bakımından değer zincirinde kayıplar yaşanmaktadır. Özellikle 4p’nin paketleme ve promosyon(tanıtım) konusunda yaşanan değer kayıpları, Bingöl’de üretilen gıda ürünlerinin çeşit ve kalitesini pazarlara eriştirebilecek düzeyde değildir. Fiyat istikrarının olmayışı bazı durumlarda gıda işleyen firmaları sıkıntıya sokmakla beraber risk yönetimi konusunda eğitimle bu değer kayıpları önlenebilir. Özellikle tüketime hazır hale getirilmiş, paketlenmiş ürün bakımında yüksek katma değer yaratma potansiyeli bakımından ürün çeşitliliği, pazarlama ve markalaşma önemli bir upgrading stratejisi oluşturma imkanı yaratmaktadır.
2.3.5. Gıda Sektörü Pazar Bölümlendirme
Pazar bölümlendirme konusunda değer zinciri aktörleri henüz büyüme aşamasına girmediklerinden dolayı bir ihtiyaç olmaktan uzaktır. Değer zinciri içerisinde yer alan firmaların büyüklüğü, yönetim ve organizasyon yapısının henüz tek kişi tarafından yönetilmesini becerebilecek düzeyde küçüktür.
Firmaların iş akışları ve ürün yelpazeleri sofistikasyonu bakımından çok karmaşık olmadığından departmanlaşma ve Pazar bölümlendirmeye gitmemişlerdir. Bingöl gıda sektöründe belirleyici olan oyuncular kurumsallaşma konusunda henüz emekleme aşamasındadır. Ancak bu durum sektörün büyüme ve gelişme açığı ile açlığını göstermektedir.
2.3.5.1. Yerel Pazar
Bingöl gıda sektörü henüz belli bir doygunluğa ulaşmadığından pazar bölümlendirme konusunda sadece yereldeki talebi karşılamak üzere bir üretim-işleme yapısı benimsenmiştir. Sektör yıllık ciro toplamı göz önünde bulundurulduğunda sadece yereldeki pazarın doyurulması ve küçük de olsa bir ihracatın oluşması önümüzdeki yıllarda sektörün Pazar bölümlendirme ihtiyacının oluşacağını kestirmek mümkündür. Belli başlı ürünlerde, kavurma, bal, reçel ve muhtelif süt ürünlerinde il dışına satışlar olmaktadır. Bu da üretimin yerel talebin aşması nedeniyle bazı üreticilerin ürün farklılaştırması ile farkındalık oluşturarak pazarlarını geliştirmesinden kaynaklanmaktadır.
9 2.3.5.2. Bölgesel Pazar
Özellikle et, süt ve bal üretimin artması ile birlikte civar illere de satışlar başlamaktadır. Bingöl bal üretiminde farkındalığın artması, Bingöl balının uluslararası yarışmalarda dereceye girmesi bal fiyatlarının da artmasına neden olmuştur. Bu da bilinirlik düzeyi ile paralellik göstermektedir. Yine bazı girişimciler tarafında üretilen kavurma, pestil ve köme bakımından da Pazar ihtiyaçlarını karşılayabilmenin ötesinde katma değer ve bilinirlik nedeniyle bir talep artışı yaşanmıştır. Ancak diğer ürünlerde aynı düzeyin yakalandığını söylemek zor.
2.3.5.3. Ulusal Pazar
Pazarlama ve markalaşma bilinci ile kapasitesinin gelişmesi ile birlikte ulusal pazara ürün arzı gerçekleştirilebilir. Özellikle SÜTAŞ’ın Bingöl’e büyük bir yatırım yapacağı beklentisi et ve süt ürünleri başta olmak üzere Bingöl’de büyük beklentilerin oluşmasını sağlamıştır. SÜTAŞ’ın sektörde yatırım yapması Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Endüstrisinin büyük bir sıçrama yapmasını sağlayacaktır. Bu da sadece yerelde değil; bölgesel, ulusal ve uluslararası pazara Bingöl’de üretilen kaliteli ürünlerin sunulmasının zeminini oluşturacaktır. Rekabet gücü bakımından da Bingöl ün büyük bir sıçrama yapmasını sağlayacaktır.
2.3.5.4. Uluslararası Pazar
Uluslararası pazarlara ürün arzı yapan bir iki tane firma bulunmaktadır. Bingöl’ün ihracat yapmasını sağlayan bu birkaç firma aynı zamanda sektörün motor gücü ve benchmark firmalardır.
2.3.6. Satış Sonrası Hizmetler
Gıda ürünleri tüketime dayalı mallar olduğunda müşteri geribildirimleri sadece kalite ve memnuniyet düzeyi bakımından olmaktadır.
2.4. Değer Zinciri Destekleyici Faaliyetler
Rekabet edebilirlik açısında ikincil faaliyetler kurumsallaşma düzeyinin, firma altyapısının, firma stratejisinin belirlendiği düzeydir. Birincil faaliyetleri doğrudan besleyen ikincil faaliyetler verimlilik ve karlılık düzeyini doğrudan etkilemektedir.
10 2.4.1. Firma Altyapısı ve Stratejik Yönetim Yapısı
Bingöl Gıda Sektörü değer zincirinde yer alan firmaların stratejik yönetim yapısı, strateji belirleme konusunda çok zayıftır. Misyon ve Vizyon belirleyip buna paralel olarak kalite güvence sistemi ile ürün kalitelerini, yönetim kapasite ve kalitelerini sertifika ile güvence altına alma oranı düşüktür.
2.4.2. İnsan Kaynakları Yönetimi
İK yönetimi komsunda firmaların politikalarının henüz yeni yeri oluşturması, özellikle İş-kur ve KOSGEB’in katkıları ile ilerleme kaydetmeye başlaması, bir değişimin de başladığını göstermektedir.
Nitelikli personele erişim bakımından sektör bileşenlerinin sorun yaşamaması, işgücü potansiyeli bakımından sektöre pozitif etki yapmaktadır.
2.4.3. Satın Alma
Satın alma prosedürleri firmaların çoğunda tanımlanmıştır. Yerelden ve yerelin periferisinden tedarik yapıldığından belli bir rutine bağlanmıştır. Özellikle yerelden tedarik söz konusudur.
2.4.4. Teknoloji, Ar-Ge ve İnovasyon
Teknoloji ve Ar-Ge ile birlikte Ür-Ge altyapısı zayıftır. Firmaların Ar-Ge’ye bütçe ayıramaması inovasyon kapasitesinin de düşük olmasına sebep olmuştur. Üniversitenin yeni kurulmuş olması bir avantajdır ancak henüz Kamu-Üniversite-Sanayi işbirliğini geliştirecek düzeyde bir entegrasyon yakalanmamıştır.
Ancak Bingöl Üniversitesinin kalkınmada öncellikli havzalar kapsamında pilot üniversite olarak seçilmesi ile birlikte teknoloji ve ar-ge altyapısının bölgede gelişmesi imkanı yakalanmıştır. Üniversiteye ayrılan kaynakların firmalarla birlikte ar-ge ve inovasyon düzeyinin geliştirilmesini tetikleme olasılığı giderek artmaktadır. AB ülkelerinde araştırma ve inovasyonun geliştirilmesine yönelik teşvikler, destekler ve programlar 1980’lerin sonlarında hız kazanmıştır ve buna yönelik stratejik dokümanlar oluşturularak sürekli hedefler yenilenmiştir. Bu bağlamda bir benchmark olarak AB politikaları ve AB stratejilerinin takip edilmesi, ar-ge ve inovasyon açısından büyük öneme sahiptir.
2.4.5. Tedarik Zinciri Yönetimi ve Kalitesi
Doğal kaynakların kıtlığı-sınırlılığı, iklim değişikliği ve nüfus artışı nedeniyle global olarak gıda sistemi ve gıda değer zincirini etkilemektedir. Bu nedenle tedarik zinciri yönetimi ve kalitesinin gıda sistemi içerisinde ve gıda değer zincirinde sürdürülebilirliği en önemli unsur haline getirmektedir.
11 Global gıda değer zincirinde olduğu gibi ulusal ve yerel gıda değer zincirinde kırsal-kentsel arasındaki bağlantının kopmaması için gıda sistemlerinde tedarik zincirinin sürdürülebilirliği şu şekilde garanti altına alınabilir.
Gıda üreticileri toprak, tarla, ekosistem, biyo-çeşitlilik, su kaynaklarında kullanma ve koruma dengesine özen göstermelidir.
Tarımsal üretim aşamasında ihtiyaç duyulan spesifik girdilerle birlikte tohum, gübre, enerji, bitki koruma tedbirleri, hasat, nakliye ve depolamada kalite sağlanmalı ve değer kayıpları minimize edilmeli.
Gıda imalatı ve işleme süreçlerinde, katma değer yaratılırken, paketleme, dağıtım ve lojistik bakımından değerin geliştirilmesi ve kalitenin sağlanmasına ehemmiyet gösterilmeli
Gıda ürünlerinin hazırlanması ve tüketilmesinde de israfın önlenmesi sürdürülebilirlik bakımından çok büyük önem arz etmektedir.
Yukarıda belirtilen ilkeler tedarik zincirinin kaliteli yönetimi ilkeleri çerçevesinde değerlendirilebilir.
Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Değer Zinciri Analizi raporunda da belirtildiği üzere, Bingöl ili ve çevresinden tedarik edilen gıda ürünleri doğal ve/veya doğala yakın olduğundan tedarik zinciri bakımından önemli bir değerdir. Özellikle coğrafya, iklim ve tarımsal üretimin et ve süt ürünlerinin üretimine elverişli olması tedarik zincirinde önemli bir potansiyeli oluşturmaktadır.
Yine iklim, doğa, toprak ve coğrafik koşullar organik üretim bakımından tedarik zincirinin değerlendirilmesine ihtiyaç duymaktadır.
Bununla birlikte tarıma dayalı sanayi kollarında Bingöl’ün yeni gelişmeye başlaması, lojistik bakımında nakliye sektörünün gelişmemiş olması tedarik zincirine fazladan maliyet bindirmektedir. Ölçek ekonomilerin gelişmesi ile birlikte bu maliyetler makul seviyelere inecektir. Bu açıdan tedarik zinciri Kümelenme politikaları sonrasında ancak verimli bir etki yaratma konusunda mesafe kat edebilecektir.
Tarımsal ürünlerin gıda işlenme süreçlerine girmesi ve nihai tüketiciye ulaşması konusunda, tedarik zincirinin ilk halkası büyük bir öneme sahiptir. GDO’suz, doğal ve organik ürünler üretme konusunda havzanın potansiyeli yavaş yavaş ekonomik çıktıya dönüşmektedir.
Bütün bunlarla birlikte genel olarak özetlemek gerekirse değer zinciri içerisinde yer alan aktör ve faaliyetlerin dikey ve yatay etkileşimi aşağıdaki şekildeki gibi özetlenebilir. Gıda ve tarımsal ürün tedarik zinciri ile kır-kent etkileşimi bağlamında gıda sistemi, gıda güvenliği ve devamlılık konusunda aşağıdaki şekil bize detaylı bir bilgi vermektedir. Şekilde görüldüğü üzere gıda sistemi ve değer zinciri içerisinde tedarik zincirinin kır-kent arası bağlantıyı sürekli, sürdürülebilir şekilde devam ettirebilmesi yukarıda belirtilen ilkeler çerçevesinde mümkün olabilmektedir. Bingöl ve periferisinin oluşturduğu
12 havzanın kalkınmada öncelikli yöreler programı çerçevesinde ürün çeşitliliğinin sağlanması, et ürünleri, süt ürünleri, endüstriyel balıkçılık ve bitkisel üretim bakımından geliştirilmesinin sağlanması tedarik zincirinin yönetiminin kalitesini de arttırmakla beraber, katma değer yaratılması zeminini de oluşturacaktır.
Şekil 3: Kent-Kır Gıda Akışı Devamlılığı Açısından Tedarik ve Değer Zinciri
Şekil 21’de de görüldüğü üzere Kır-Kent dengesi içerisinde tedarik zincirinin kalitesinin geliştirilmesi gıda güvenliğinin ve gıda sisteminin merkezindedir. Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Sektörünün Değer Zincirinde bu aşamada bir kopukluk, bir değer kaybı yaşanmamaktadır. Değerin düşük olmasını sağlayan önemli bir kopukluk lojistik bakımından dezavantajlı olan bir güzergâh olmasıdır. Özellikle nakliyat firmalarının geçiş güzergâhında olmaması transfer maliyetlerinin artmasına neden olmaktadır.
2.5. Bingöl Gıda Sektörü Ekosistemi ve Değer Zinciri Haritası
Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı sektörünün içinde bulunduğu ekosistem aşağıdaki şekil üzerinden gösterilmiştir. Buna göre Gıda Ürünleri Endüstrisinin Değer Zinciri Haritası ve kapsamı özetlenmiştir.
13
* Markalaşma
*Ürün Farklılaştırma
*Stok Yönetimi
*Sipariş Yönetimi
*Dağıtım Ağı
*4P
# Genel Pazarlama ve Satış Operasyonları - Pazarlama Kanalları
*Toptancılar
*Perakendeciler
*Semt Dükkanları
*Bayilikler
*uzaktan Satış
#Lojistik, Taşıma ve Nakliyat
-Nakliye Firmaları -Firmaların kendi araçları
Yurt dışından tedarik edilen girdiler -Makine-Teknoloji -Yarı İşlenmiş Mamul Politika
Belirleyiciler -Kalkınma Bakanlığı -Bilim, San. ve Teknoloji Bak.
-ÇSGB -İŞKUR -KOSGEB -Tarım Bakanlığı Kırsal Kalkınma Birimi -BİNTSO -Kalkınma Ajansı -İŞGEM -TPE -TKDK -TUBİTAK -Üniversite -MYO -EML -ZMO -Birlikler -Tarım Kredi Kooperatifleri -Ziraat Odası Tigem -Et ve Süt Kurumu
Ekonomik Yapı
Fiyat İstikrarı Finansa Erişim Sermaye Birikimi Yatırım Ortamı GSMH Büyümesi Vergi Oranları Maliyetlerin Yüksekliği
Sosyal Yapı
İşbirliği Kültürü Ürün Sınıflandırma Marka İmajı Nitelikli Eleman-İşgücü Genç Nüfus Potansiyeli
Teknolojik
Üretim Teknolojisine Uyum Tasarım Kapasitesi Inovasyon Kapasitesi Bilişim ve İletişim Teknolojisi Ürün Çeşitliliği
Legal(Yasal)
Düzenlemeler Destekleyici Yasal Altyapı İstihdam ile ilgili Yasal Mevzuat İşyeri Açma Prosedürü ISG ve Diğer Zorunlulukar
Doğal Koşullar
Çevre Politikalarının Sektöre Etkisi Hammadde ve Yarı Mamule Erişim Atık ve Geri Dönüşüm İklim Değişikliği Çevresel Koşullar
Yurt içinden tedarik edilen girdiler -Makine-Teknoloji -Yarı İşlenmiş Mamul -Yerel Hammmadde
Yerel girdiler -İnsan Kaynağı -Nakliye ve Lojistik -Yarı işlenmiş mamuller
Büyük Ölçekli Tedarikçiler -Perakende Firmaları -Toptancılar -Distribitörler
Orta Ölçekli Tedarikçiler -Devlet Teşvikleri ile Kurulmuş İşletmeler -Sebze ve Meyve Hali
Küçük Ölçekli Tedarikçiler -Gıda Üreticisi Köylüler -Et Üreticisi İşletmeler -Süt Üreticisi İşletmeler -Yerel Ürün Üreticileri
Temel Faaliyetler
Büyük Ölçekli Gıda Üreticileri (%9)
Orta Ölçekli Gıda Üreticileri*
(%15)
Küçük Ölçekli Gıda Üreticileri*
(%76)
(*Bingöl’de Firmalarının hepsi KOBİ niteliğindeki firmalardır.
Yukarıdaki değerler KOBİ olan firmalar arasında sırlanmıştır.
Ciro ve Çalışan bakımndan sınıflandırılmıştır)
*Yurt İçi Müşteri
#Ulusal düzey
-Şarküteri Ürünleri – E-Satış -Büyük Firmalara Tedarik
#Bölgesel düzey -Komşu illerle ticaret
#Yerel düzey Girdi Tedarikçileri(Lojistiği) Gıda Ürünleri İmalatı Firmaları Çıkış Lojistiği (Nihai Ürünler) Pazarlama ve Satış Müşteriler
*Yurt Dışı Müşteri -Ortadoğu Ülkeleri
Satış sonrası hizmetler -Garantiler
-Müşteri şikâyetleri -Müşteri Memnuniyeti
Destekleyici Faaliyetler
İnsan Kaynakları
-Orta Firma Altyapısı
-Zayıf
Teknoloji Yetkinliği
-Zayıf Tedarik Yetkinliği
-Orta Yazılım ve YBS Yetkinliği
-Orta E-Ticaret
-Zayıf
Politik Yapı
Hükümetin Desteği Yerel Aktörler Vergiler ve Tarifeler SGK Primleri Hibe ve Teşvikler
*Gıda Ürünleri Grupları -Et Ürünleri
-Süt Ürünleri -Kuru Meyveler -Baklagiller -Kuruyemişler -Su Ürünleri
-Yerel – Yöresel Ürünler
Kültürel Yapı
Birlikte iş Yapabilme Kültürü Güven
Müşterilerle formel ve in- formel ilişkiler
İletişim ve Rekabet Anlayışı İşletme Dışı Faktörler
Fiziki Altyapı Hizmeti Sağlayan Kurumlar -Belediye, Karayolları, Maliye Bakanlığı, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı
İşbirliği Kurumları -Üniversite, MYO, EML,KOSGEB, TSE, Kalkınma Ajansı, TKDK, İŞGEM,TİGEM, Üretici Birlikleri
Fon Sağlayıcılar-Finansal Kurumlar KOSGEB, Bankalar, Eximbank, Kalkınma Bankası, TKDK Yurtdışı ve Yurtiçi Fonlar, Kalkınma Ajansı, Bilim Sanayi ve Tek. Bakanlığı,
Mekânsal Destek Sağlayıcılar -KSS, -Yeni KSS -OSB, Milli Emlak -İŞGEM
Eğitim ve Danışmanlık Kuruluşları -İŞGEM, Kalkınma Ajansı, İhracatçılar Birliği, İŞKUR, KOSGEB, Üniversite
Ar-Ge ve Ür-Ge Hizmet Sağlayıcıları -İŞGEM, BİNTSO, TUBİTAK, -TSE, KALDER, Ekonomi Bakanlığı, Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Üniversite
Kilit Aktörler Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Endüstrisi Kapsamlı Değer Zinciri Haritası
Performans ve Rekabet Gücü
Lejand
Faktör Tek Yönlü Besleme Dinamik Faktörler Üretim Değer Akışı Karşılıklı Besleme Dış Faktör Ana Besleyiciler Yapısal İç Faktörler Aktörler ve Firmalar Arası İlişki Rekabet Gücü Faktörler Değer Kayıpları
Şekil 4: Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Endüstrisi Kapsamlı Değer Zinciri Haritası
14
3. BİNGÖL GIDA ENDÜSTRİSİ REKABET STRATEJİSİ VE KÜMELENME YOL HARİTASI: BİNGÖL – MURAT GIDA VADİSİ
AB’nin Gıda ve İçecek sektöründe 2018 için belirlemiş olduğu önceliklerin başında güçlü bir ortak Pazar- tek piyasa içerisinde endüstrinin geliştirilmesi hedefi vardır. Bu hedef çerçevesinde aşağıdaki prensipler ve strateji ile endüstrinin geleceği konusunda önemli ipuçları vermektedir.
Gıda ve içecek sektörü için uluslarası ticareti güçlendirmek
AB Ar-Ge ve İnovasyon çerçeve programı
Ortak Tarım Politikasının(OTP-CAP) güçlendirilmesi
Adil olmayan ticaret pratiklerini önleme ve tedarik zinciri inisiyatiflerini güçlendirme
Ayrımcılık içeren gıda ürünleri vergilerinin yeniden düzenlenmesi
AB Komisyonu düzenleyici ve uyumluluk performans programı AB mevzuatının ve bitki koruma ürünlerinde pestisit değerlerinin yeniden gözden geçirilmesi ve çevrede kullanım alanları
İş alanları ve nitelikler
Çevrimsel Ekonomi
Bu ilkeler çerçevesinde Ar-Ge ve inovasyon odaklı Bingöl Murat Gıda Vadisi Kümelenme Projesi, Rekabet edebilirliği arttırmakla birlikte uyumluluk, verimlilik açısından önemli bir yol kat edilebilir. Ar- Ge ve Yenilik temelinde Üniversite ile işbirliği üzerinden yüksek katma değerli ürün çeşitliliği ile Bingöl Murat Vadisi Havzası Türkiye’de de bir ilki gerçekleştirmiş olacaktır. Özellikle tarım bakanlığının kırsal kalkınma programlarının Bingöl ve periferisinin hızlı bir büyüme ve gelişme içerisine girmesinin önünü açacaktır. Bu açıdan özellikle Türkiye’nin dokuzuncu ve onuncu kalkınma planı çerçevesinde büyük bir önem biçtiği kümelenme politikaları, on birinci kalkınma planı uygulama döneminde, gıda vadisi kümelenme projesi önemli bir başarı hikayesi olma konuma gelmesinin potansiyeli yüksektir.
3.1. Rekabet Stratejisi Olarak Kümelenmenin Avantajları
AB Komisyonu tarafından Gıda ile ilgili hazırlanan strateji çerçevesi dokümanında Rekabet Gücü açısından gıda endüstrisi değerlendirilirken çeşitli öncelikler belirlenmiştir. Bu önceliklere ulaşabilmek için tüm üye ülkelerin Kümelenme politikalarının bu minvalde şekillendirilmesi amaçlanmıştır. Bu öncelikler aşağıdaki şekilde açıklanmıştır.
15
Şekil 5: AB Strateji Dokümanlarında Gıda Sektörü Rekabet Edebilirlik Boyutları ve Ekosistemi
Rekabet Edilebilirlik sağlarken gıda ve besin güvenliğinin dayandırıldığı temel ilkeler AB Komisyonu Gıda 2030 strateji çerçevesinde şu şekilde belirlenmiştir.
Sürdürülebilirlik: Doğal kaynakların kıtlığı hususunda gezegenin sınırları itibariyle
Elastikiyet: İklim değişikliği ve global dönüşümler bağlamında ve göç gibi ekstrem gelişmelere karşı uyumluluk
Sorumluluk: Etik, şeffaflık ve hesap verebilirlik bakımından
Çeşitlilik: Kültürel, teknolojik, pratikler, yaklaşımlar ve iş modelleri bağlamında Rekabetçi: İstihdam ve gelişme bakımından rekabetçi
İçermeci /Katılımcılık: Gıda sistemleri, gıda değer zinciri içerisindeki aktörleri, yoksullukla mücadele aktörleri, sağlıklı gıdaya erişimi sağlayan aktörlerin katılımı
Bazı kaynaklara göre 2050 yılında 10 Milyarı bulacak dünya nüfusunun beslenme ihtiyacını karşılamak için gıda üretiminin %60 civarında artış sağlaması gerekmektedir. Ayrıca yaklaşık olarak her yıl 1.3 milyar ton gıda israfı oluşmaktadır ki bu da insanın toplam tükettiği gıdanın yaklaşık %33’üne denk gelmektedir. Bu nedenle gıda sistemlerinin yukarıda belirtilen ilkeler çerçevesinde yenilenmesi gerekmektedir.
Rekabet Edebilirlik
Sağlık ve Besin
Ticaret Fırsatlarının
Yaratılması
KOBİ'ler
Ekolojik Sürdürülebilirilik
Besin Ar-Ge ve İnovasyonu Saygınlık
Toplum Tedarik Zincirinde Diyalogun Kolaylaştırılması
İstihdam ve Nitelikli İşgücüne
Odaklanma
16 Kümelenme ile birlikte gıda sisteminin 2030 yılı için öngördüğü bu ilkeler sayesinde Bingöl Gıda Vadisi Kümelenme yaklaşımı ile uyum sürecini hızlı bir şekilde sağlayacaktır.
Şekil 6: Kümelenmenin Üçlü Sarmal Diyagramı
Bingöl Gıda Sektörü Kümelenme Yol Haritası için detaylı bir şekilde bu sarmal yapıyı analiz edersek aşağıdaki gibi bir yapı ortaya çıkmaktadır.
Bütün bu bilgiler ve değerlendirmeler çerçevesinde Gıda Ürünleri İmalatı Endüstrisinde rekabet edebilirlik gücünün geliştirilmesi bakımından değer zincirinin her bir aktörü ve üstlendiği misyonu yerine getirmesi ile birlikte sektörde da iki temel strateji üzerinden Bingöl’ün markalaşması ve Pazar payını arttırması sağlanabilir.
3.2. İş Kümesi Analizi ve Rekabet Gücü
Bingöl gıda ürünleri imalatı sektöründe gerçekleştirilecek iş kümesinin başarılı ve iyi tarım uygulaması örneği olabilmesi için sektörün rekabet gücünü geliştirmesi gerekmektedir. İllerin SEGE endeksi sıralaması, kişi başı gelir, kişi başı katma değer ve ekonomi düzeyi göz önüne alındığında Bingöl’de yapılacak her bir yatırım harcamasının geri dönüşü çok daha fazla olacaktır. Zira kalkınmışlık bakımından son sıralarda yer alması etki bakımından birim başı getirinin daha fazla olmasını, yakınsama ve yakalama hipotezleri bakımından da test edilebilir bir örnektir. Bu açıdan Bingöl Gıda Ürünleri
Firmalar
•Belli bir coğrafi alanda yoğunlaşmış ve benzer/tamamlayan iş kollarında faaliyet gösteren firmalar
Destekleyici Kurumlar
•Kamu kurumları, Sanayi ve Ticaret Odaları, Sivil Toplum Kuruluşları vb
Eğitim ve Araştırma Kurumları
•Üniversiteler, Meslek Okulları, Ar-Ge Merkezleri
KÜMELENME VE VERiMLİLİK
17 İmalatı Endüstrisinin İş Kümesinin aşağıda belirtilen aktörler tarafından oluşturulması ile başarılı bir kümelenme projesinin hayata geçirilmesini de sağlayacaktır.
3.2.1. Ana - Çekirdek İşletmeler
Bingöl Gıda Ürünleri İmalatı Sektöründe ana – çekirdek işletmeler sektörde endüstriyel üretime geçme aşamasında olan ve markalaşma potansiyeli olan işletmelerdir. Bu işletmeleri aşağıdaki tabloda olduğu gibi sıralayabiliriz.
SN İşletme Adı Ürettiği Ürünler İşletme Yaşam
Döngüsündeki Konumu
1. Probin Gıda Reçel, Paketlenmiş Gıda Büyüme
2. Sütbir Gıda Süt Ürünleri Kuruluş
3. Boliç Gıda Süt Ürünleri Kuruluş
4. Tijda Gıda Paketlenmiş Gıda, Kuruyemiş, Gıda Ürünleri Büyüme
5. Tunç Ticaret Bakliyat ve Paketleme Kuruluş
6. Soğukçeşme Kavurma Et Ürünleri Büyüme
7. Asilkan Kavurma Et Ürünleri Kuruluş
8. Kamer Tavukçuluk Beyaz Et Büyüme
9. Binbal Bal Büyüme
10. Serpa Gıda Unlu Mamüller, Paketlenmiş Gıda Büyüme
Tablo 1: Kümelenmede Çekirdek İşletmeler
Yukarıdaki tabloda sayılan firmalarla birlikte, SÜTAŞ’ın yatırım programı çerçevesinde söz verdiği yatırımı gerçekleştirilmesi Bingöl Murat Havzasındaki kümelenme başta olmak üzere, sektörün bütünsel olarak gelişmesini tetikleyecektir. SÜTAŞ’ın birinci etkisi bilgi yayılımı ile sektörün gıda sistemlerine uyumluluğunu sağlamasıdır. Yenilikçiliğin geliştirilmesi, verimliliğin arttırılması ile rekabet edebilirlik açısından önemli bir değer yaratılma zemini oluşturulacaktır.
Şirket Yaşam Döngüsü bakımından bu firmalar büyüme trendine girmiş ve büyüme stratejilerini yenilemeleri gereken aşamadadırlar.
3.2.2. Tamamlayıcı İşletmeler
Kümelenme için birinci derecede öneme sahip ve inisiyatif alabilecek düzeydeki firmaların etkileme alanı içerisinde yer alan ikincil halka firmalar olarak tanımlanabilir. Kümelenmeni bir parçası olarak en
18 çok faydanın sağlanacağı firmalar olarak da tanımlanabilir. Bu firmalar genellikle kuruluş aşamasında olup, daha fazla kurumsallaşamaya ve bilgi akışının sağlanma ihtiyacı olan firmalardır.
SN İşletme Adı Ürettiği Ürünler İşletme Yaşam
Döngüsündeki Konumu 1. Yıldız Katık Merkezi
2. Binbal 3. Memiş Gıda 4. Leman Pastanesi 5. Gerindal Bal ve Katık
Merkezi 6. Binpınar 7.
8.
9.
10.
Tablo 2: Kümelenmede Tamamlayıcı İşletmeler
Bu firmalar gelişmekte olan ve potansiyel vaat eden firmalardan oluşmaktadır. Özellikle çekirdek firmaları örnek alıp takip edip onlara göre strateji belirleyebilen firmalardır. Bu firmalar yerel tedarik zinciri içerisinde yer almaktadır. Özellikle çekirdek firmalarla kurdukları ticaret ilişkisi daha çok tedarikçi olma düzeyindedir. Lider firmaların takipçi ve taklitçileridir. Kendi özgün yapıları içerisinde gelişme eksenlerini lider firmalara göre belirlemektedirler.
3.2.3. Destekleyici Kurumlar
Gelişme ve büyüme aşamasındaki sektörde, firmaların yatırım yapma kapasitesini ve iştahı ile birlikte girişimcilik atmosferini besleyen aktörlerdir.
SN Kurum Adı Statüsü Destekleyici Rolü
1. GTH İl Müdürlüğü
2. Bilim Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü 3. ESK
4. Arı Yetiştiricileri Birliği
5. Damızlık Keçi Koyun Yetiştiricileri Birliği 6. FKA
7. BİNTSO
