İlköğretim Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programında Kelime Hazinesini Geliştirme Uygulamaları
Erol DURAN Özet
Bu çalışma, ilköğretim Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programını, kelime hazinesini geliştirmeye dönük açıklamalar, kazanımlar, önerilen ilk okuma yazma yöntemi, öğrenme - öğretme süreci ve serbest okuma saati uygulaması yönünden analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bu çalışmada tarama modeli kullanılmış ve içerik analizi yapılmıştır. Programda kelime hazinesi ile ilgili yer alan açıklamaların, kazanım içerik ve sayılarının, ilk okuma yazmada kullanılan ses temelli cümle yönteminin ve öğrenme- öğretme sürecinin, öğrencilerin kelime hazinelerini geliştirici nitelikte ve yeterlilikte olduğu görülmektedir. İlk okuma yazma öğretiminde özellikle
“kelime, cümle ve metin oluşturma aşamasının” öğrencilerin kelime hazinesini geliştireceği söylenebilir. Öğrenme öğretme sürecinin, “anahtar kelimelerle çalışma, anlamı bilinmeyen kelimelerle çalışma, söz varlığını geliştirme ve söz varlığını kullanma” aşamalarının ve serbest okuma saati uygulamasının, öğrencilerin kelime hazinelerinin gelişimlerine katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Türkçe Öğretimi, Kelime, Kelime Öğretimi
Primary Education (from grades 1 to 5) Curriculum for Turkish Language and Vocabulary Enrichment Studies
Abstract
This research aims to analyze Primary Education (from grades 1 to 5) Curriculum for Turkish Language to develop vocabulary-looking statements, the gains, the proposed method is first to read and write,
learning-teaching process and this study aims to analyze in terms of free reading time. In this study content analysis and survey method was used.
Vocabulary in the explanations of the program and the number of acquisition, the first reading and writing method use in the sound based sentence method, quality and sufficient to improve students’ vocabulary seems to be.
The first reading and writing, especially "the word, sentence and text production phase" nature can be said that the students develop vocabulary. Learning and teaching process, "the keywords work, the meaning of unknown words, study, vocabulary development, and promised to use the existence of" stages of implementation, and free reading time, can be contribute to students' vocabulary development.
Key Words: Turkish instruction, vocabulary, teaching word
Giriş
Türk milletinin gücü Türkçe’de saklıdır. Çağın gerisinde kalmamak ve gelişen toplumlarla rekabet edebilmek için bu gücün yeniden keşfedilmesi gerekmektedir. Dilin gücünün yeniden keşfedilmesi iyi bir dil eğitimi ile mümkündür. Türk Millî Eğitim sisteminde dil eğitimi ilköğretimde Türkçe dersi, adı altında verilmektedir. Türkçe eğitiminde, temel dil becerilerinin kazandırılması hedeflenmektedir. Ancak bu becerilerin kazandırılabilmesi için öncelikle bazı ön koşul edinim ve öğrenmelere ihtiyaç vardır. Bunlardan birisi kelime hazinesinin zenginleştirilmesidir (Budak, 2000). Bu çalışmada, ilköğretim Türkçe 1-5.
Sınıflar Öğretim Programındaki, kelime hazinesini geliştirmeye dönük
açıklamalar, kazanımlar, yöntem ve teknik önerileri, etkinlik önerileri, vb.
analiz edilmeye çalışılmıştır.
Literatür tarandığında, “kelime ve söz” terimlerinin aynı anlamda kullanıldığı görülmüştür. Ayrıca, “kelime hazinesi zenginleştirme, söz dağarcığını geliştirme, söz varlığını geliştirme” terimleri de aynı anlamda kullanılmaktadır. Bu çalışmada, “kelime” ve “kelime hazinesini geliştirme” terimleri tercih edilmiştir. Literatürde kelime ile ilgili farklı tanımlamalar bulunmaktadır. Kelimeyi, “anlamlı ses veya ses birliği, söz, sözcük (Türkçe Sözlük, 2005)”, “anlam taşıyan ve cümlenin kurulmasında etken rol oynayan ses ya da sesler topluluğu (Kantemir, 1997: 178)”, “bir veya birden çok heceli ses öbeklerinden oluşan ve tek başlarına zihindeki belirli kavramlara karşılık olan somut veya soyut söz kalıpları (Korkmaz, 2003: 6)”, “bir veya birkaç heceden meydana gelmiş ve her dile göre ayrı anlam birlikleri (Banguoğlu, 2000: 144)”, “dildeki başka ögelerle ilişkili bir anlama ve anlatma birimi (Aksan, 1990)” ya da “varlıkların ve kavramların insan zihnindeki tasarımlarını seslerle anlatan biçimleri (Kahraman, 1996: 55)” olarak farklı biçimlerde tanımlamak mümkündür.
Yukarıdaki tanımlardan da anlaşıldığı gibi kelime, anlam içeren ses birliğidir ve insan zihnindeki belirli kavramlara karşılık gelmektedir.
“Kelime” teriminde olduğu gibi “kelime hazinesi” terimi için de literatürde farklı tanımlamalar bulunmaktadır. Kelime hazinesi, “insanın yaşı, cinsiyeti, doğal ve sosyal çevresi ile doğru orantılı olarak kazandığı kelimelerin tamamı (Güleryüz, 2003:13; Avkaptan, 2006:12)”, “bir dilin bütün kelimeleri; bir kişinin veya bir topluluğun söz dağarcığında yer alan kelimeler toplamı (Korkmaz, 1992: 100; Vardar 1998: 190; Hengirmen,
1999: 342)”, “dünyaya geldiğimiz andan itibaren karşılaştığımız ve çevremizde hazır bulduğumuz kelimeler, bu kelimelerin çağrıştırdığı kavramlar ve kalıplaşmış ifadeler (Aytaş, 2009: 78)” olarak tanımlanmaktadır. Kısaca kelime hazinesini, bireyin sahip olduğu ve okuduklarını veya dinlediklerini anlamlandırmasında; kendini yazılı veya sözlü olarak ifade etmesinde ona yardımcı olan kelimeler toplamı olarak tanımlayabiliriz.
Kelime hazinesi “aktif kelime hazinesi” ve “pasif kelime hazinesi” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bir kişinin, konuşmalarında ve yazılarında anlamını bilerek kullandığı kelimelerin toplamına “aktif kelime hazinesi”; okuduğu ve işittiği zaman anlamını çıkarabildiği; ama kendi cümlelerinde kullanamadığı kelimelerin toplamına ise “pasif kelime hazinesi” denmektedir (Çifçi, 1991: 8; Karakuş, 2000: 128; Tosunoğlu, 2000:144; Güleryüz, 2003: 13; Yapıcı ve Yapıcı, 2005: 84).
Kişinin aktif kelime hazinesi ile pasif kelime hazinesi arasındaki fark büyükse eğitiminde önemli sorunlar var demektir. Dinlediğini ve okuduğunu anlayabilmek fakat kendini ifade edememek önemli bir sorundur. Bu soruna, eğitim kurumlarımızda maalesef çok sık rastlanmaktadır. Öğrenciler dersleri dinlerken öğretmenlerini, yaşayan Türkçe ile yazılmışsa da okuduklarını anlayabilmektedirler. Ancak öğrencilerin anlatma (yazma ve konuşma) konusunda yetersizlikleri bulunmaktadır. Bu yetersizliklerin giderilebilmesi için, kelime hazinesinin zenginleştirilmesi ilk şarttır.
Öğrencilerin, okuduklarını veya dinlediklerini tam ve doğru olarak anlaması; anladıklarını, düşünüp tasarladıklarını söz ve yazıyla
etkili biçimde anlatması kelime hazinesinin zenginliğine bağlıdır (Sever, 2000: 13; Aytaş, 2009: 81). İnsanın kelime ve kavram yönünden zengin bir birikime sahip olması, düşüncelerinin zengin olmasını sağlar (Budak, 2000; Özbay, 2008: 31). Kelime hazinesi zayıf olan, konuyla ilgili ön bilgileri olmayan ve dil ile ifade edilen ilişkileri anlayamayan bireyler zihinsel imaj oluşturmada zorlanmaktadırlar (Akyol, 2006: 107).
İlköğretim Türkçe derslerinde kelime hazinesini geliştirmeye yönelik çalışmaların birinci basamağı öğrenciye ne tür kelimelerin kazandırılması gerektiğidir. Cemiloğlu (1998), bu konuda iki yol gösterici sorunun cevabının verilmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu sorular şunlardır:
Öğrenciye kazandırılmak istenen kelime, onun hayat boyu kullanabileceği, kendisine gerekli olan bir kelime mi, yoksa metnin iyi anlaşılması için anlamına ihtiyaç duyulan, bir kelime mi midir?
Aynı kelime öğrencinin bu konudaki ihtiyaç önceliklerine ve dil, düşünce gelişimine uygun mudur?
Özbay (2008: 34) bu soruların cevabına dönük olarak şu ifadeleri belirtmiştir; “öğrencilere kazandırılacak kelime, onların günlük hayatta karşılaşabilecekleri; kendi düşüncelerini, duygularını, dileklerini anlatırken kullanacakları kelimeler, kelime grupları, deyimler, terimler, vb. olmalıdır.” Bunun için de öğrencilerin o yaş düzeyine göre kelime hazinelerinin bilinmesi gerekmektedir. Okullarda hangi yaş grubundaki çocuğa hangi kelimelerin öğretileceği ve bu kelimelerin sayısının ne olacağı hâlen tam olarak tespit edilememiştir.
Yöntem
Araştırmacı bu çalışmada şu sorulara cevap aramıştır
a. İlk okuma yazma öğretim süreci, öğrencilerin kelime hazinelerini geliştirmeye katkı sağlayıcı nitelikte midir?
b. Programının kelime hazinesini geliştirmeye dönük açıklamaları, kazanımları ve öğrenme-öğretme süreci, öğrencilerin kelime hazinelerini geliştirmeye katkı sağlayıcı nitelikte midir?
c. Serbest Okuma Saatleri öğrencilerin kelime hazinelerini geliştirmeye katkı sağlayıcı nitelikte midir?
Araştırmada tarama modeli kullanılmış ve içerik analizi yapılmıştır. Tarama modeli, geçmişte ya da günümüzde var olan bir durumu, olduğu gibi betimlemeyi amaçlayan bir araştırma yaklaşımıdır.
Araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır. Onları herhangi bir şekilde değiştirme, etkileme çabası gösterilmez (Karasar, 2009: 77). Araştırmacı yukarıdaki sorulara cevap bulmak amacıyla İlköğretim Türkçe 1-5.
Sınıflar Öğretim Programının (2009), kelime hazinesini geliştirmeye dönük açıklamalar, kazanımlar, öğrenme-öğretme süreci, yöntem teknikler ve etkinlik örnekleri yönünden taramış ve içerik analizi yapmıştır. Bu tarama sonucu ulaşılan bulgular ve yorumlar, “İlk Okuma Yazma Öğretiminde Kelime Hazinesini Geliştirme Çalışmaları, İlköğretim 1-5. Sınıflar Öğretim Programının Kelime Hazinesini Geliştirmeye Dönük Açıklamaları, Kazanımları ve Öğrenme-Öğretme Süreci, Serbest Okuma Saatleri ve Kelime Hazinesini Geliştirme”
başlıkları altında verilmeye çalışılmıştır.
Yukarıda belirtilen üç başlıkla ilgili içerik programdan taranmıştır. Öncelikle, başlıkla ilişkili içerik ilgili başlık altına aynen veya özetlenerek yazılmıştır. Daha sonra bu içeriğin öğrencinin kelime hazinesini geliştirmeye katkı sağlayıp sağlamayacağı tartışılmıştır.
Bulgu ve Yorumlar
Bu aşamada, Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programındaki kelime hazinesini geliştirmeye dönük açıklamalar, kazanımlar, yöntem-teknik ve etkinlik önerileri ile ilgili bulgulara ve bu bulgulara dönük yorumlara değinilmiştir.
İlköğretim Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programının kelime hazinesini geliştirmeye dönük uygulamaları, üç başlık altında ele alınmıştır:
a. İlk okuma yazma öğretiminde kelime hazinesini geliştirme çalışmaları b. Öğrenme-öğretme (metin işlenişi) süreçleri ve bu süreçlerde işlenen
kazanımlar aracılığıyla kelime hazinesi geliştirme çalışmaları c. Serbest okuma saatleri ve kelime hazinesini geliştirme çalışmaları
a. İlk Okuma Yazma Öğretiminde Kelime Hazinesini Geliştirme Çalışmaları İlköğretim Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programı incelendiğinde, ilk okuma yazma öğretiminde kullanılan “Ses Temelli Cümle Yönteminin” kelime hazinesini geliştirme için oldukça uygun olduğu görülmektedir. Ses Temelli Cümle Yöntemine göre, anlamlı bütün oluşturacak birkaç ses verildikten sonra seslerden, hecelere, kelimelere ve
cümlelere ulaşılmaktadır. İlk okuma yazma öğretimi, cümlelere kısa sürede ulaşılacak şekilde düzenlenmektedir. Bu yöntem tek tip, belirli kalıplara sıkıştırılmış ve belirli sayıdaki cümlelerle ilk okuma yazma öğretimi yerine, çeşitliliğe ağırlık vermektedir. Bu sayede öğrenciler çok sayıda kelime ve cümlelerle ilk okuma yazmayı öğrenmektedir. (MEB, 2009: 232).
İlk okuma yazma öğretimi sırasında, doğrudan kelime hazinesini geliştirmeye dönük kullanılan kazanımlar şunlardır:
Görsellerden yararlanarak söz varlığını geliştirir.
Seslerden heceler, hecelerden kelimeler, kelimelerden cümleler oluşturarak okur.
Seslerden heceler, hecelerden kelimeler, kelimelerden cümleler oluşturarak yazar.
Duyduğu kelimeleri görsellerle eşleştirir.
Bu kazanımların tamamı, ilk okuma yazma öğretiminde, 29 harfin öğretimi sırasında tekrarlı olarak verilmektedir. Yani öğrenci harf öğretimi sırasında sürekli olarak yeni kelimeler üretmektedir. Ürettiği bu kelimelerin anlamlarını Türkçe Resimli Sözlükten öğrenmekte, öğrendiği kelimeleri cümle içinde kullanmakta, kelime bulmacaları çözmekte, kelimelerle ilgili resimlemeler, canlandırmalar, vb. yapmaktadır.
İlk okuma yazma öğretimi ve Ses Temelli Cümle Yönteminin en önemli hususunun, kelime hazinesini geliştirmeye dönük uygulamalar olan kelime üretme ve cümle oluşturma olduğu görülmektedir. İlk okuma yazma öğretiminin en önemli aşaması heceler üretme, hecelerden kelimeler, kelimelerden de cümleler oluşturmadır. Program gereği bu
aşamalarda, verilen her yeni ses/harf, önceki öğrenilenlerle ilişkilendirilmesi, yeni heceler ve kelimeler oluşturulması ve elde edilen kelime ve cümlelerin anlamları üzerinde durulması gerektiği belirtilmiştir.
Bu yönüyle ilk okuma yazma ve Ses Temelli Cümle Yönteminin kelime hazinesini geliştirmek için uygun bir yöntem olduğu söylenebilir.
b. İlköğretim 1-5. Sınıflar Öğretim Programının Kelime Hazinesini Geliştirmeye Dönük Açıklamaları, Kazanımları ve Öğrenme- Öğretme Süreci
Bu aşamada, Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programının kelime hazinesini geliştirmeye dönük açıklamaları, kazanımları ve öğrenme- öğretme süreçleri (metin işleniş süreci) analiz edilmeye çalışılmıştır.
Programda (2009: 16), kelime hazinesini geliştirme ile ilgili şu açıklamalar yapılmaktadır:
“Okuma ve dinleme sürecinde öğrencinin kelimeleri doğru tanıması çok önemlidir. Bir kelime harf, hece, telaffuz gibi çeşitli ipuçlarından tanınmaktadır. Kelime tanıma, öğrencinin zihinsel sözlüğünü kullanarak kelimenin anlamını belirlemesi sonucu gerçekleşmektedir. Kelimenin anlamı belirlenirken ön bilgiler kullanılmaktadır. Kelimeleri yanlış anlama cümleleri, paragrafları ve giderek bütün metni yanlış anlamayı getirmektedir. Bu nedenle okuma ve anlama becerilerini geliştirmek için kelime çalışmalarına gereken önem verilmeli, öğrencinin söz varlığı zenginleştirilmelidir. Kelime tanıma becerilerini geliştirmek için kelimeleri ayırt etme, anlamını araştırma, bulma, çeşitli zihinsel etkinlikler yapma gibi çalışmalar yapılmalıdır.”
Yukarıdaki açıklamalar dikkate alındığında, programın kelime hazinesini geliştirmeye önem verdiği görülmektedir. Programda verilen kelime hazinesini geliştirme ile ilgili kazanım içeriklerinin, yukarıdaki açıklamayı desteklediği görülmektedir. Bu kazanımlar, sınıf seviyesi ve dil becerisi dikkate alınarak tablolaştırılmıştır (Tablo 1.)
Tablo 1. Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programındaki, Kelime Hazinesini Geliştirmeye Dönük Kazanımlar
İlköğretim 1-5. Sınıflarda öğrenme-öğretme süreçleri metinler aracılığıyla yapılmaktadır. Öğrenci 1. sınıfta 20 dinleme ve 12 okuma metni olmak üzere toplam 32 metin; 2-5. sınıflarda ise 8 dinleme ve 24 okuma metni olmak üzere toplam 32 metin işlenişi ile karşılaşmaktadır.
Bu metin işlenişleri Programda, öğrenme-öğretme süreci olarak adlandırılmaktadır. Programda öngörülen bu öğrenme öğretme sürecinin her aşamasında kelime hazinesini geliştirmeye dönük çalışmalar yapılabilmektedir. Ancak, “Anahtar Kelimelerle Çalışma”, “Anlamı Bilinmeyen Kelimelerle Çalışma”, “Söz Varlığını Geliştirme” ve “Söz Varlığını Kullanma” aşamaları, doğrudan öğrencinin kelime hazinesini geliştirmeye dönüktür. Bu aşamalar Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programında (2009) şu şekilde açıklanmıştır:
Anahtar Kelimelerle Çalışma eder (2-5. sınıflar).
Okuma Yazma
Metinde verilen ipuçlarından hareketle karşılaştığı yeni kelimelerin anlamlarını tahmin eder (2-5. sınıflar).
Görsellerden yararlanarak söz varlığını geliştirir (1-5. Sınıflar).
Kelimelerin eş ve zıt anlamlılarını bulur (2-5. sınıflar).
Eş sesli kelimelerin anlamlarını ayırt eder (2-5. sınıflar).
Bilmediği kelimelerin anlamlarını (1-5.
sınıflar).
Ekleri kullanarak kelimeler türetir (3-5.
sınıflar).
Kelimelerin gerçek, mecaz ve terim anlamlarını ayırt eder. (4-5. sınıflar).
Metindeki anahtar kelimelerle çalışma yapar (1-5. sınıflar).
Kelimeleri yerinde ve anlamlarına uygun kullanır (2-5. sınıflar).
Yeni öğrendiği kelimeleri yazılarında kullanır (2-5.
sınıflar).
Yazılarında söz varlığından yararlanır (4-5. sınıflar).
Yazılarında kelime türlerini işlevine uygun kullanır (3-5.
sınıflar).
İlköğretim 1-5. sınıf Türkçe derslerinde, okuma metinlerinin işlenişinin zihinsel hazırlık aşamalarından birisi “anahtar kelimelerle çalışma” aşamasıdır. Bu aşamanın amacı, yeni bilgilere ilişkin özel kavram ve kelimeler hakkında öğrencilerin bilgi, deneyim, düşünce ve duygularını saptamaktır. Seçilecek kelime/kelime grupları metinden alınmakta ve metnin içeriğine ilişkin ipucu vermektedir. Bu amaçla kelimenin çağrıştırdığı anlam, duygu ve düşünceleri belirleme, kelime- resim eşleştirme gibi çalışmalar yaptırılmaktadır. Bu aşamanın, kelime anlamını tahmin etme, bağlamdan ve ipuçlarından yararlanarak kelimenin anlamını bulma, eşanlam ve karşıt anlamlarını bulma, kelimeyi cümle içinde bulma, vb. çalışmalara yol açması sebebiyle öğrencilerin kelime hazinelerine katkı sağlayacağı söylenebilir.
Anlamı Bilinmeyen Kelimelerle Çalışma
Anlama bölümünde “anlamı bilinmeyen kelimelerle” çalışma başlığı altında kelime hazinesini geliştirme çalışmaları yapılmaktadır. Bu aşamada öğrenciler, dinleme ve okuma sırasında anlamını bilemedikleri kelimeleri belirlemektedirler. Öğrencilerden, kelimelerin anlamını kendinden önce veya sonra gelen kelimeye, kelimenin içinde geçtiği cümleye, metne ve görsellere bakarak tahmin etmeleri istenmektedir.
Tahminler kontrol edilmekte, yanlış tahminlerde öğrenciler arkadaşlarına sormaya ya da sözlüğe bakmaya yönlendirilmektedir. İlköğretim 1, 2 ve 3.
sınıflarda öğrenciler resimli sözlük kullanmaktadırlar. Öğrencilerden kelimenin anlamı hakkında konuşmaları, kelimeyle yeni cümleler kurmaları, kelimenin çağrıştırdıklarını açıklamaları, kelimeyle ilgili resim yapmaları istenmektedir. Program, kelimenin anlamını bulmada farklı
yöntem ve tekniklerin kullanılmasını istemektedir. Bu programın özgün bir yanını oluşturmaktadır. Renkli ve çeşitli yollarla öğrenilen kelimeler, öğrencilerin kelime hazinelerinde yer edinebilirler.
Söz Varlığını Geliştirme
Bu aşamada, kelimelerin anlam özellikleri üzerinde durulmaktadır. Metnin türüne göre gerçek, mecaz, zıt anlamlı ve eş sesli kelimelerle çalışılır. Öğrencilerin, yeni kelimeler türetmeleri (ekleri kullanarak) ve görsellerden yararlanarak söz varlığını geliştirmeleri sağlanmaktadır.
Söz Varlığını Kullanma
Bu aşamada, öğrencilerin öğrendikleri kelimeleri konuşurken veya yazarken yerinde ve anlamına uygun olarak kullanmaları beklenmektedir. Ayrıca yazılı ve sözlü ifadelerinde farklı cümle yapılarına yer vermeleri için çeşitli çalışmalar da yapılmaktadır.
Öğrenilen kelimelerin konuşma ve/veya yazı becerisi içerisinde tekrar kullanılması kelimenin öğrenilmesi için gereklidir. Bu aşama da bu çalışmanın yapılıyor olması kelimenin öğrencinin hazinesinde kalıcı olmasını sağlayabilir.
c. Serbest Okuma Saatlerinde Kelime Hazinesini Geliştirme Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programında (2009: 392), öğrencilere okumayı sevdirmek, okuma alışkanlığı kazandırmak ve kelime hazinesini geliştirmek amacıyla Türkçe derslerinde, 1-3. sınıflarda iki ders saati, 4-5. sınıflarda bir ders saati serbest okuma saati uygulamasının zorunluluğundan bahsedilmektedir. Serbest okuma saatleri
öğrencinin okuma alışkanlığını geliştirmesi açısından olumlu bir uygulamadır. Okuma alışkanlığı ise, öğrencinin kelime hazinesinin zenginleşmesini kolaylaştırmaktadır. Programın zorunlu kıldığı bu uygulama, öğrencilerin kelime hazinelerinin zenginleştirmesine dönük olumlu bir katkı sağlamaktadır.
Sonuç ve Öneriler
İlköğretim 1-5. Sınıflar Türkçe Öğretim Programı incelendiğinde, kelime hazinesini geliştirmeye dönük açıklamaların, ilk okuma yazma öğretiminde kullanılan ses temelli cümle yönteminin, kazanımların ve öğrenme-öğretme sürecindeki kelime hazinesini geliştirme uygulamalarının oldukça yeterli olduğu söylenebilir. Ancak, öğretmenler ve yazarlar, programda önerilen yöntem tekniklerden farklı yöntem ve teknikler kullanmadığı için her hafta tekrarlı şekilde yapılan uygulamalarda çeşitliliğin sağlanamaması tekdüzeliğe sebep olmaktadır.
Basmakalıp ve birkaç çeşit teknikle, öğrencinin kelime hazinesini geliştirmek çok mümkün gözükmemektedir. Ders kitaplarında bulunması gereken metinlere kelime seçiminde dikkat edilmesi gereken ölçütler ve bir eğitim öğretim yılı boyunca öğrenciye yaklaşık kaç kelimenin öğretileceği ile ilgili açıklamalara programda yer verilmelidir. Bu eksiklik, Türkçe ders kitabı hazırlayan yazarların metin seçiminde belirsizliklere neden olmaktadır.
Özbay (2008: 34) ve Karatay, (2007: 150) kelime hazinesi zenginleştirmeye yönelik önerilerini şu şekilde sıralamıştır:
Türkçe Öğretim Programında sınıf seviyelerine göre hangi kelimelerin hangi yöntemlerle öğretileceği de belirtilmelidir.
Türkçe Öğretim Programı’nda süreç değerlendirme esastır. Bu nedenle öğrenciyi öğretim yılı boyunca aktif hâle getirecek performans ödevleri ile kelime hazinesini geliştirmeye yönelik etkinlikler yapılmalıdır.
Öğretilecek kelimeler sözle ifadeden önce jest ve mimiklerle anlatmaya çalışılmalı, kelime somut bir varlığı veya nesneyi karşılıyorsa var olan şeyin kendisini veya resmini gösterme yoluna gidilmelidir.
Eyleme dayalı iş, oluş ve hareket bildiren bir kelime öğretiliyorsa, kelimenin eylemi uygulanmalı ve açıklaması yapılmalıdır.
İlköğretimin birinci kademesinde kelimeler zıt anlamlarıyla beraber (soğuk-sıcak gibi) kavratılmaya çalışılmalıdır.
Aktif olarak kullanılmayan kelimelerin unutulmasını önlemek amacıyla düzeye uygun kitaplar belirleyerek bunların öğrenciler arasında zevkle okunması sağlanmalıdır.
Hameau, (1988: 303), Aygün (1999), Demirel (1999: 139), Pehlivan (2003) ve Karatay, (2007: 150) kelime hazinesini geliştirmeye dönük çeşitli teknikler önermişlerdir. Bu teknikler şu şekilde sıralanabilir:
Görsel materyallerden yararlanma, öğretilecek kelimenin anlamını jest ve mimiklerle açıklama, sözlük defteri oluşturma ve bu defteri kullandırma (Burada amaç sadece öğrenilen kelime ve kelimenin anlamını yazıp öğrenmek olmamalı, aksine sayfa iki veya üçe bölünüp kelime detaylarıyla yani anlamı, türü ve örnek cümlede kullanımı ile
öğrenilmelidir. Bu bağlamda kelimelerin konu ve dilbilimsel fonksiyonlarına göre de yazılıp öğretilebileceği söylenebilir.), gözlem ve yaşantılara yer verecek durumlar oluşturma, kelimelerin değişik anlamlarını seçtirme, ayrı ayrı verilmiş kelimelerden birleşik kelime oluşturma, bazı deyimlerin bağlı oldukları hikâyeleri anlatma, kelimenin yapısını inceleme, kelimeleri ilgili oldukları konulara, eş, yakın ve karşıt anlamlarına göre sınıflandırma, sözün gelişinden bir kelimenin anlamını çıkarabilme, kelimenin anlamını buldurma, eş anlamlı kelimeleri bir arada verme, çok anlamlı kelimeleri ve onların anlamlarını buldurma, birçok anlamı verilen kelimeden hangisinin cümledeki anlamı karşıladığını seçtirme, varlıkları karşılaştırarak benzetmelerden yararlanma
Yeni öğretilecek kelimeler sıralanan tekniklerden biri ya da birkaçıyla verildikten sonra cümle içinde kullanılması sağlanmalıdır.
Öğrencinin aktif kelime hazinesini artırıcı etkinliklerden en önemlileri dili yazarak ve konuşarak kullanmasını sağlamaktır. Kelime kazanma ve kazanılmış kelimeyi aktif hâle getirme konusunda en etkin çalışma biçimi konuşmak ve yazmaktır. Öğrenci, bildiği ancak kullanmadığı kelimeleri sırası geldikçe konuşmalarında ve yazılarında kullanıp onları aktif hâle getirir. Böylece sahip olduğu pasif kelime hazinesi ile aktif kelime hazinesi arasındaki sayısal farkı en aza iner.
Dickinson ve Smith’e (1994) göre sesli okuma, “çocuğun anlama ve kelime hazinesinin gelişmesini, cümle yapısı hakkında fikirler edinmesini ve nihayetinde de tecrübelerinin zenginleşmesini sağlar.”
(Akt; Akyol, 2005: 15). Erkan (1999), tek başına kelime öğretiminin
anlamsız olacağını, bu kelimelerin okuma, dinleme, konuşma ve yazma becerileri ile anlam kazanacağını ifade etmektedir.
Kelime hazinesinin zenginleştirilmesi, eğitim öğretimde kullanılacak araç gerecin iyi tasarlanarak hazırlanması ile mümkündür.
Ders kitabı, yardımcı kitaplar, başvuru kitapları, şayet bu amaç dikkate alınarak hazırlanırsa bunlardan faydalanacak öğrencinin yeni kelimeler öğrenmesi kolay olacak, buna bağlı olarak her alanda öğrencilerin başarısı artacak ve eğitimde istenen başarı yakalanacaktır. Ayrıca, öğrencilerin kelime hazinelerine göre hazırlanmış romanlar, hikâyeler, dergiler, gazeteler onların zihinsel ve bilişsel faaliyetlerini kuvvetlendirerek onlara okuma alışkanlığı ve sevgisi kazandıracaktır.
Türkçe ders kitaplarına seçilen metinlerin, öğrencinin seviye ve ilgisine uygun olması, günlük hayatta kullanabileceği kelimelerden oluşması gerekir. Ayrıca, anlamı bilinmeyen kelimelerin diğer metinlerde de geçmesine dikkat edilmelidir. Çünkü yeni kelimelerin öğrenilmesi için uzun bir süreç gerekir.
İlköğretim 1-5. sınıflara öğrencilerinin sahip olması gereken kişisel kelime hazinelerinde, yaklaşık kaç kelime olması gerektiği ile ilgili bilimsel araştırmaların olmaması önemli bir eksikliktir. Bu öğrencilerimizin içinde bulundukları yaş grubu ve sosyo-kültürel özellikleri dikkate alınarak “temel söz varlıkları” tespit edilmeli ve bu öğrencilerin sahip olması gereken kelime hazineleri ile ilgili millî hedefler belirlenmelidir.
Kaynakça
Aksan, D. (1990), Her Yönüyle Dil, TTK Yayınları, Ankara
Akyol, H. (2005), Türkçe İlkokuma Yazma Öğretimi, Pegem A Yayıncılık (4. Baskı), Ankara.
Akyol, H. (2006), Yeni Programa Uygun Türkçe Öğretim Yöntemleri, Kök Yayıncılık, Ankara.
Avkaptan, A. (2006), Orta Öğretim 11. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı Ders Kitaplarında Kelime Hazinesinin Öğretimi Üzerine Bir Araştırma, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi).
Aygün, M. (1999), “Yabancı Dil Dersinde Sözcük Öğretimi ve Kelime Hazinesini Zenginleştirme Teknikleri”, Dil Dergisi. (78), 5-16.
Aytaş, G. (2009), “İlköğretim Öğrencilerinin Anlama ve Kavrama Çalışmalarında Kelime Hazinesinin Önemi”, Türk Yurdu, Haziran 2009.
C.29, Sayı 262
Banguoğlu, T. (2000), Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
Budak, Y. (2000), “Sözcük Öğretimi ve Sözlüğün İşlevi”, Dil Dergisi, S.
92.
Cemiloğlu, M. (1998), İlköğretim Okullarında Türkçe Öğretimi, Uludağ Üniversitesi Gençlik Vakfı Yayınları, Bursa.
Çetinkaya, Z. (2005), “Basit Tekrar ve Alıştırmalar Yoluyla Sözcük Öğretimi”, Dil Dergisi, s.130.
Çifçi, M. (1991), Bir Grup Yüksek Öğrenim Öğrencisi Üzerinde Kelime Serveti Araştırması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üni. Sos.
Bil. Enst, Ankara.
Demirel, Ö. (1999), İlköğretim Okullarında Yabancı Dil Öğretimi, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
Erkan, A. G. (1999), “Dört Temel Dil Becerisi Üzerine”, Dil Dergisi, s.
76.
Güleryüz, H. (2003), Yaratıcı Çocuk Edebiyatı, PegemA Yayıncılık, Ankara.
Hameau, M.A. (1988), “Söz Dağarcığı Öğretimi” (Çev. Ramis Dara), Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakülteleri Dergisi, 3 (1).
Hengirmen, M. (1999), Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Engin Yayınları, Ankara.
Kahraman, T. (1996), Çağdaş Türkiye Türkçesi Dilbilgisi, DuMat Basımevi, Ankara
Kantemir, E. (1997), Yazılı ve Sözlü Anlatım, Engin Yayınevi, Ankara Karakuş, İ. (2000), Türkçe Türk Dili ve Edebiyatı Öğretimi, Sistem Ofset Yayınları, Ankara.
Karasar, N. (2009), Bilimsel Araştırma Yöntemi, (18. Baskı), Nobel Yayıncılık, Ankara
Karatay, H. (2007), “Kelime Öğretimi”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.
27, Sayı 1(141-153)
Korkmaz, Z.(1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları,Ankara.
Korkmaz, Z. (2003), Türkiye Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
MEB. (2009), Türkçe 1-5. Sınıflar Öğretim Programı ve Kılavuzu, MEB Yayınları, Ankara.
Özbay, M. (2008), “Türkçe Eğitiminde Kelime Hazinesinin Önemi”
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, Haziran 2008. Cilt:V, Sayı:I, 30-45.
Pehlivan, A. (2003), “Türkçe Kitaplarında Sözcük Dağarcığını Geliştirme Sorunu ve Çözüm Yolları”, Atatürk Üniversitesi Dil Dergisi, s. 122.
Sever, S. (2000), Türkçe Öğretimi ve Tam Öğrenme, Anı Yayıncılık, Ankara.
Tosunoğlu, M. (2000), “Kelime Servetinin Eğitim Öğretimdeki Yeri ve Önemi”, Millî Eğitim Dergisi, S.144.
TDK, (2005), Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara.
Uzun, N. E. (2004), “Dilbilgisinin Temel Kavramları”, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, İstanbul.
Vardar, B. (1998), Açıklamalı Dil bilim Terimleri Sözlüğü, ABC Yayınları, Ankara.
Yapıcı, Ş. ve Yapıcı, M. (2005), Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi, Anı Yayıncılık, Ankara.
