Rece ved / Gel ş: 21.05.2021 · Accepted / Kabul: 13.08.2021 · Publ shed / Yayın Tar h : 28.01.2022
Correspondence / Yazışma: İhsan Sarı · Sakarya Uygulamalı B l mler Ün vers tes , Spor B l mler Fakültes , Antrenörlük Eğ t m , Sakarya, Turkey · sar hsan@yahoo.com
Rev ew Art cle / Derleme
B ofeedback: Its funct on, effects on organ sm and ut l ty n sports sc ences B yoloj k ger b ld r m: İşley ş , organ zmaya etk s ve spor b l mler nde kullanımı
Erolcan Çel k , İhsan Sarı
Coach ng Tra n ng Department, Faculty of Sport Sc ences, Sakarya Appl ed Sc ences Un vers ty, Sakarya, Turkey
ABSTRACT
Biofeedback trainings are frequently used both to treat some diseases and to increase the performance of healthy individuals. Great progress has been made in this regard in various fields. Biofeedback is a method used in fields such as art, surgery, and military service, as well as sports, in order to increase mental and physical performance. In addition it can be said that various researches related to this topic may be carried out in the future, and comprehensive scientific resources will thus be needed. The aim of this review is to conduct a comprehensive literature review about biofeedback practices and to present a scientific resource in Turkish that will meet the need. For this purpose, the findings obtained by examining the studies in the relevant literature were compiled and presented to the reader in a systematic way. In this context, firstly, the basic logic of biofeedback training is exp‐
lained and the measurement tools along with their functions are presented. Afterwards, the contribution of biofeedback training to self-regulation skills is explained in detail and its effect on the autonomic nervous system is discussed. Then, biofeedback practices used in different fields are summari‐
zed. Finally, by referring to the use of biofeedback in the field of sports sciences, relevant researches in the field of sports in Turkey are assessed.
Keywords: Feedback, neurofeedback, self-regulation, health, sport ÖZ
Biyolojik geri bildirim uygulamaları hem bazı hastalıkları tedavi etmek hem de sağlıklı bireylerin performanslarını arttırmak amacıyla sıklıkla kullanılmakta‐
dır. Biyolojik geri bildirim zihinsel ve fiziksel performansı arttırmanın yanı sıra sanat, cerrahi ve askerlik gibi alanlarda da kullanılan bir yöntemdir. Konu‐
nun giderek öneminin artmasının yanı sıra ileride farklı alanlarda çeşitli araştırmaların yapılacağı ve kapsamlı bilimsel kaynaklara gereksinme duyulacağı söylenebilir. Bu derlemenin amacı biyolojik geri bildirim uygulamalarına ilişkin kapsamlı bir literatür taraması oluşturmak ve alanda Türkçe bir bilimsel kaynak ortaya koymaktır. Bu amaç doğrultusunda ilgili alanyazındaki çalışmalar incelenerek elde edilen bulgular derlenmekte ve sistematik bir şekilde okuyucuya sunulmaktadır. Bu kapsamda, ilk olarak biyolojik geri bildirim eğitiminin temel mantığı açıklanarak ölçüm araçları ve işlevleri okuyucuya su‐
nulmaktadır. Sonrasında ise biyolojik geri bildirimin öz düzenleme becerisine katkısı ayrıntılı olarak açıklanarak bu uygulamanın otonom sinir sistemine etkisi ele alınmaktadır. Biyolojik geri bildirimin içinde ele alınan nörolojik geri bildirimin temel mantığı açıklandıktan sonra ise biyolojik geri bildirimin farklı alanlarda ne şekilde kullanıldığı özetlenmektedir. Son olarak bu uygulamanın spor bilimleri alanındaki kullanımına değinilerek, Türkiye'de spor alanında biyolojik geri bildirim uygulamaları değerlendirilmektedir.
Anahtar Sözcükler: Geri bildirim, nörolojik geri bildirim, öz düzenleme, sağlık, spor
GİRİŞ
Biyolojik Geri Bildirim
İng l zce alanyazında b ofeedback (1,2) olarak kullanılan bu kavram, Türkçe alanyazında b yoloj k ger b ld r m (3,4) ve b yo ger b ld r m (5) olarak kullanılmaktadır. Bu maka- lede se b yoloj k ger b ld r m (BGB) fades terc h ed lm ş- t r. BGB, z h nsel ve davranışsal etk nl kler le bedensel olayların etk leş m n elektrotlar ve özel sensörler aracılı- ğında somut olarak zley p değerlend rerek, ger b ld r mde bulunma yoluyla k ş ye davranışlarını nasıl düzenleyeceğ - n öğretme tekn ğ d r (6). Uygulamalı Ps kof zyoloj ve B - ofeedback Derneğ n n tanımına göre se BGB, b rey n sağlı- ğını ve performansını y leşt rmek amacıyla f zyoloj k akt - v tes n nasıl değ şt receğ n öğrenmes n sağlayan b r sü- reçt r (7). BGB'n n ana f kr ; b reye, vücudunun veya z hn - n n çeş tl durumlara verd ğ tepk ler hakkında b lg sağla-
maktır (8). İnsan beyn ndek d nam kler n d ğer organ s s- temler nden oldukça farklı şlemes nden dolayı, bey n akt - v tes ne yönel k ger b ld r m kavramı BGB çer s nde nöro ger b ld r m (NGB) olarak tanımlanmaktadır.
Özell kle Hans Berger' n (9) nsandan alınan lk Elektroen- sefalograf (EEG) kaydından bu yana beyn n elektr ksel ak- t v tes n ölçme, değerlend rme ve düzenleme şlemler NGB adıyla ele alınmaktadır. NGB kavramı İng l zce alanyazında neurofeedback (10), EEG-b ofeedback (11) ya da neurob ofe- edback g b farklı s mlerle kullanılmaktadır. NGB, BGB d - s pl n çerçeves nde bey n dalgalarının düzenlenmes n çe- ren b r uygulama alanıdır (12). NGB uygulamasının sport f alandak önem , sport f başarının en öneml ps koloj k b le- şenler nden olan; yüksek öz farkındalık, stresle başa çık- ma, yüksek öz düzenleme, olumlu çgörü ve olumlu kend
kend ne konuşma g b etkenler n NGB le gel şt r leb leceğ - ne yönel k olan düşünceden kaynaklanmaktadır (13). Bu- nunla b rl kte, NGB yalnızca performans sporcularında kul- lanılmamakta, rekreat f amaçlı spor yapan b reyler de NGB- 'den yararlanab lmekted r. NGB'n n b reye kazandırdığı öz düzenleme becer s ve b rey n beden ne yönel k farkındalık kazanması, aynı zamanda onların akış durumuna g reb l- mes n kolaylaştırmaktadır (14). Bu nedenle düzenl olarak spor yapma konusunda st krara sah p olamayan b reyler n NGB eğ t mler le spor ortamında daha uzun süre kalab l- meler ve daha olumlu deney mler yaşayab lmeler müm- kün olab lmekted r (15).
BGB eğ t mler nde vücudun bazı bölgeler ne çeş tl sensör veya elektrotlar yerleşt r lerek b reyler n ç d nam kler ne l şk n ver ler saptanmakta ve somut olarak zleneb lmekte- d r. Böylece b reyler bu ç d nam kler hakkında gözlem yap- ma şansı elde etmekted r. Elde ed len ver ler genell kle b r ekranda b reylere yansıtılarak k m zaman b r oyun, k m zaman b rtakım egzers zler aracılığında ekrandak değerler azaltılmaya veya arttırılmaya çalışılmaktadır. Elde ed len ver ler n tekrar b reylere sunulması her zaman b r ekran aracılığında olmayab l r. B rey n b lg ed nmes n sağlaya- cak olan her türlü ses, ışık vb. uyaran yoluyla da BGB eğ t - m gerçekleşt r leb lmekted r. Bu uygulamalarda asıl olan konu b rey n kend ç d nam kler hakkında b lg ed nmes ve onları düzenleyeb lmes d r. Yöntem n adımlaması şöyle olab l r:
1. Adım: B rey n vücuduna sensör veya elektrotlar takılır.
2. Adım: Takılan sensör veya elektrotlar aracılığında b reye a t anlık ver ler alınır.
3. Adım: Ver ler elektron k ortama şlen r.
4. Adım: İşlenen ver ler anlık olarak oyunlar ya da graf k- ler yoluyla b reye göster lerek üzer nde eğ t mler gerçekleş- t r l r (Örneğ n; b rey kend s ne a t ver ler uygun sev yeye get rd ğ nde ekrandak nesne hızlanır. Ver ler uygun sev ye- de olmadığında se ekrandak nesne yavaşlar).
Biyolojik Geri Bildirim Uygulamasında Kullanılan Ölçüm Araçları ve İşlevleri
Organ zmadak b yof zyoloj k tepk ler ölçmek, değerlend r- mek ve ger b ld r mde bulunab lmek ç n BGB eğ t mler n- de b rtakım ölçüm araçlarından yararlanılmaktadır. Bu öl- çüm araçlarının BGB uygulamaları bağlamında kullanımla- rı aşağıda özetlenmekted r (19):
Elektrokard yograf elektrodu: Göğüs üzer ne ve el b lekler - ne yerleşt r len sensörlerd r. Bu sensörler aracılığında kalp kasının elektr ksel akt v tes zleneb lmekted r.
Kan hacm nabız sensörü: Alanyazında "Blood Volume Pul- se" sensörü olarak da adlandırılan bu sensör, parmak ucu-
na takılan b r elektrot yoluyla her kalp atımında kılcal da- marların gen şleme ve daralmasını zleyerek kalp atım hızı hakkında öngörüde bulunmaktadır.
Elektrom yograf sensörü: İlg l kas ya da kaslar üzer ne yerleşt r len elektrotlar aracılığıyla kasın kasılması ç n ge- rekl olan elektr ksel akt v te hakkında b lg akışı sağlamak- tadır. Elektrom yograf (EMG) uygulaması kend çer s nde ğne EMG ve yüzey EMG (yEMG) olarak k ye ayrılmakta, yEMG çeş tl alanlarda nvaz v olmayan yaygın b r yöntem- ken, ğne EMG uygulaması daha çok tıbb amaçla nvaz v b r yöntem olarak kullanılırken her k yöntem kend çle- r nde avantaj ve dezavantajları barındırmakla b rl kte, BGB bağlamında yEMG uygulamasının daha yaygın kullanıldığı- nı söylemek mümkündür.
Solunum sensörü: Karın ve göğüs bölges ne elast k b r ke- mer bağlanarak kemer çer s nde bulunan k adet mıknatı- sın b rb rler le olan mesafes d kkate alınarak b rey n solu- num hızı ve t p le lg l b lg sağlamaktadır.
Elektrodermal akt v te sensörü: Genell kle avuç ç veya parmak uçlarına takılan bu sensörler der n n letkenl ğ n- dek değ ş mler kaydetmek ç n kullanılmaktadır. N tek m bu letkenl k değ ş mler b rey n stresl b r durum yaşayıp yaşamadığı le l şk lend r lmekted r. Sempat k s n r s ste- m n n uyarılması sonucu ter bezler ndek akt v te artışı de- r dek elektrol t denges n n değ ş m ne ve der n n letkenl - ğ n n artışına yol açmaktadır.
Termal ger b ld r m sensörü: C lt yüzey nde meydana gelen sıcaklık değ ş m sempat k s n r s stem (SSS) akt vasyonu- na bağlı olarak, per ferdek kanın merkez organlara çek l- mes ve bu yolla el ve ayaklarda c lt yüzey sıcaklığının düş- mes şekl nde karşımıza çıkmaktadır. Parmak üzer ne yer- leşt ren b r sensör aracılığında c lt yüzey n n sıcaklığı ölçülmekted r.
Elektroensefalograf sensörü/elektrodu: Amer ka EEG Der- neğ (Amer can EEG Soc ety) tarafından standart yerleş m s stem olarak öner len (17) ve 10/20 s stem ne göre baş böl- ges ne çeş tl elektrotlar yerleşt r lerek ya da elektrokep kul- lanılarak saç der s üzer nden nöronların elektr ksel akt v - tes n n ölçülmes nde ve değerlend r lmes nde kullanılmaktadır.
Tüm bu tekn kler BGB eğ t mler nde k m zaman b rleşt r - lerek (EKG sensörü + solunum kemer ) k m zaman da tek başlarına kullanılab lmekted rler. Tekn kler ve kullanılan ölçüm araçları farklılaşab lse de hede er n n aynı olduğu, yan BGB yoluyla b reylere öz düzenleme becer s kazandır- mak olduğunu söylemek mümkündür.
Biyolojik Geri Bildirim Aracılığı ile Öz Düzenleme Becerisi Kazanmak
BGB'n n öz düzenleme becer s kazandırmaya yönel k fonk- s yonundan bahsederken bu konudak b r teor y detaylı ele almak yararlı olacaktır. Schwartz (8) tarafından oluşturulan
"D sregulat on Theory" bu anlamda en temel açıklamalar- dan b r d r (Şek l 1). Dan els ve Landers'a göre bu teor alandak teor k ve deneysel yaklaşımları b rb r ne entegre edeb lme adına güzel b r açıklama sunmaktadır (18).
Şekil 1. Biyolojik dengenin bozulmasına yönelik dört aşama ve biyolojik geri bildirimin rolü (22).
Şek l 1'de çevresel uyaranlar [1] b reylere çevreden let len tüm uyaranlar ve stresörler tanımlar. Bu uyaranlar b reyle- r n duyusal olarak tüm h ssett kler şekl nde b reye ulaşır.
Ardından MSS [2] tüm bu g rd ler şleyerek vücudumuzda- k lg l bölgelere [3] ulaştırır. B rey n vücudunun farklı yer- ler nden gelen olumsuz ger b ld r mler [4] tekrar Merkezî s n r s stem (MSS)'ne ulaşır ve bu doğrultuda organ zmada dengey sağlayacak düzenlemeler yapılır. Bu aşamaların herhang b r noktasında denge bozularak olumsuzluklar ortaya çıkab l r. B yoloj k ger b ld r m [5] dördüncü aşama- ya paralel olarak şleyen ek b r ger b ld r m yoludur. Vücu- dun farklı noktalarındak akt v teler saptar, çevresel uya- ran olarak b reye sunar, böylece b rey öz düzenleme yapab l r.
B l nd ğ g b organ zma kend ç nde var olan b yoloj k dengey (homeostas s) korumaya programlıdır. Organ zma- da normal şley şe aykırı b r durum saptandığında MSS dengey sağlamak ç n b rtakım önlemler almakta ve b yo- loj k dengey sağlamaktadır. Organ zmanın bu sürec Şek l 1'de en temel hatları le görselleşt r lmekted r. İlk olarak beklent ler ve ş yükü g b stres unsuru taşıyan çevresel uyaranlar b reye ulaşır [1]. Sonrasında bey n, organ zmanın bu çevresel uyaranlara yanıt vereb lmes ve b rey n gerekl doğrultuda davranab lmes ç n lg l organlara s nyaller gönder r [2]. Çevreden alınan uyaranların türüne göre oluş- turulmuş s nyaller hedef noktaya ulaştırılarak lg l organ ve s stemler akt ve eder [3]. Eğer çevreden gelen uyaranla- rın MSS aracılığında organ ve s temlere ulaşan etk s bel rl b r üst l m t aşarsa, organlar ve s stemler beyne olumsuz
b r ger b ld r m gönder rler [4]. Gönder len bu olumsuz ger b ld r m n amacı; organ zmayı denge durumuna sokması
ç n beyn uyarmaktır.
Özetle, organlar ve s stemler [3] artık bu çevresel uyaranla- rın [1] çok fazla olduğunu ve vücutta dengen n sağlanması gerekt ğ n olumsuz ger b ld r m [4] göndererek beyne [2]
letmekted r. Örneğ n, çok fazla yemek yed kten hemen sonra spor yapan b r s n n m des tam olarak şlev göstere- memekte ve b rey karın ağrısı h ssedeb lmekted r. Bu karın ağrısı yukarıda açıkladığımız negat f ger b ld r m s nyal d r ve bu s nyal artık koşu yapılmaması veya yavaş koşulması gerekt ğ ne yönel k beyne gönder len b r uyarıdır. Çünkü s nd r m sırasında ç organlarda olması gereken kan akışı, f z ksel akt v teye bağlı olarak kaslara yönlend r lmekte ve böylece s nd r m şlem olması gerekt ğ g b gerçekleşme- mekted r. Bu durumda se m de ağrı durumu oluşturarak b rey f z ksel akt v tes n sonlandırmaya zorlamaktadır. Bu yolla organ zmadak b yoloj k dengen n korunması sağlan- maktadır (19).
Çevreden alınan uyaranlara organ zma tarafından ver len tepk ve organ zmanın denges n n korunması sürec her za- man dört dörtlük şlemeyeb l r. Bu şlevsels zl ğe neden olan b rkaç faktör olab l r. Bu faktörlerden b r nc s çevresel uyaranlarla lg l d r. B reyler n hayatındak bazı çevresel uyaranlar/stresörler öyle aşırı ve sürekl d rler k ; beyn , or- ganlardan aldığı olumsuz ger b ld r mler görmezden gel- mek zorunda bırakab l rler. İk nc faktör se b rey n genet k yapısı ya da kültürel özell kler d r. B rey genet k yapısı veya çevres nden öğrend kler ne göre organ zması tarafından gönder len olumsuz ger b ld r mler görmezden geleb l r.
D ğer faktörler organların olumsuz ger b ld r m üretmedek başarısızlığı veya organlardan gelen olumsuz ger b ld r m- ler n uygun şek lde olmamasıdır. Yukarıda sayılan bu dört faktör veya olası d ğer faktörler n etk s le organ zma ç denges n kuramamakta ve var olan b yoloj k denge bozula- b lmekted r. B yoloj k dengen n bozulduğu bu g b durum- larda, Şek l 1'de bel rt len dördüncü aşamadak olumsuz ger b ld r m yoluna paralel, ek b r ger b ld r m yolu olarak b yoloj k ger b ld r m kullanılab lmekted r.
Organ zma herhang b r nedenle denges n kuramadığında organlardan gelen olumsuz ger b ld r m beyne ulaşama- makta, ulaşan ger b ld r m zorunlu olarak görmezden ge- l nmekte veya algılanamamaktadır. Bu durumda b yoloj k ger b ld r m tekn ğ le vücudun farklı noktalarındak akt - v teler sensörler aracılığıyla saptanarak çeş tl yazılımsal araçlarla b reye sunulmaktadır. Bunun sonucunda se b rey b yoloj k ver ler n görme ve düzenleme yapma olanağı elde etmekte ve bu ver ler kend kend ne düzenleyeb lme bece- r s kazanmaktadır (19).
Öz düzenleme mekan zmasının s n rb l msel temel n ele alan b r araştırmada, katılımcılara kalp atım hızları le kontrol edeb lecekler b r oyun oynatılmıştır. Katılımcılar oyun oynadıkları esnada bey n akt v teler Fonks yonel MR le kayded lm şt r. Söz konusu bu oyunda ana karakter b r dalgıçtır. Oyunun temel amacı se den z n d b nde yer alan tüm haz neler toplamaktır. Kalp atım hızı ne kadar yavaş se oyundak karakter o kadar hızlı yüzeb lmekted r. Katı- lımcıların yarışta kazanab lmes ç n kalp atım hızlarının yavaş olması gerekmekted r. Katılımcılara oyun ekranında kalp atım hızlarına yönel k olarak görsel ger b ld r m su- nulmuştur. Çalışmanın sonucunda öz düzenleme davranışı- nın ps kof zyoloj k har tasını çıkardıklarını söyleyen araş- tırmacılar, b reyler b l nçl b r şek lde f zyoloj k ver ler n kontrol ederlerken; genel olarak bey n korteks n n faal yete geçt ğ , özel olarak se oks p tal, frontal ve orta temporal bey n alanlarının akt v tes n n arttığını bel rtm şlerd r (20).
BGB, gevşeme egzers zler veya hedef organın mevcut akt - v tes n değ şt ren eğ t mler yle strese bağlı bel rt ler azal- tarak b reyler n hem sağlıklarını koruma hem de perfor- manslarını arttırma noktasında eşs z katkılar sunmaktadır (21). BGB eğ t mler le b reyler kend bedenler üzer nde daha fazla kontrol kazanmakta ve ed nd kler öz düzenleme becer s n sosyal yaşamlarına da yansıtab lmekted r. Böyle- ce üstlend kler toplumsal roller yer ne get rme noktasında da daha başarılı olmaktadırlar. BGB yöntem n n ortaya çık- tığı lk dönemlerde Green ve ark. oldukça öneml b r öngö- rüde bulunarak; b reyler n BGB uygulamaları le f zyoloj k değ şkenler üzer nde kontrol sah b olmalarını sağlamanın çok öneml olduğunu fade etm şlerd r (22). Çünkü araştır- macılara göre Öz düzenleme becer s yüksek b reylerden oluşan b r toplumun, "parçadan bütüne" doğru olumlu b r gel ş m göstermes kuvvetle muhtemeld r. Bunun sonucun- da se toplum açısından madd ve manev b rçok kazanım elde ed leb l r. Örneğ n, konuyla lg l b r araştırmada NGB'- n n d ğer tedav yöntemler (metakogn t f terap ve farma- koloj k tedav ) le kıyaslandığında genel kaygı bozukluğu- nun tedav s nde daha etk l olduğu sonucuna ulaşılmıştır (23). Bu durum hem farmakoloj k Ar-Ge süreçler ne ayrılan bütçe hem de laç gel şt rme süres açısından oldukça umut ver c b r gel şme olmanın yanı sıra Green ve ark.nın öngö- rüsünü de doğrular n tel kted r (22).
BGB, gevşeme tekn kler n teknoloj k ek pmanlarla destek- leyerek b rey n beden üzer nde farkındalığını arttıran ve öz düzenleme becer s kazanmasına yardımcı olan b r yöntem- d r (24). BGB le gel şt r leb len öz düzenleme becer s spor- cunun f z ksel ve z h nsel açıdan daha y olması, daha dü- şük somat k ve b l şsel kaygılı olması, daha y rekabet ha- zırlığı yapması, daha yüksek dayanıklılığı bulunması, daha hızlı-doğru karar vermes ve daha y motor öğrenme becer -
s nde olması le l şk lend r lmekted r (25). Çalışmalarda yüksek düzey öz düzenleme becer s olan sporcuların daha yüksek sport f performans serg led kler bel rlen rken (26), Ol mp k düzeydek sporcuların öz düzenleme becer ler le dünya sıralamaları arasında öneml b r l şk olduğu da or- taya konulmuştur (27). Dolayısıyla sporcuların öz düzenle- me becer s n arttırarak daha yüksek f z ksel ve z h nsel ka- pas teye er şmeler n n sağlanması oldukça önem kazan- maktadır. BGB bu noktada sporculara yardımcı olmakta ve sağladığı eğ t mler yoluyla bedenler üzer ndek farkında- lıklarını arttırarak öz düzenleme becer s ed nmeler ne kat- kı sağlamaktadır.
İnsan organ zmasındak otonom süreçler, normal şartlarda steml olarak değ şt r lememekte fakat ger b ld r m yoluy- la bu gerçekleşt r leb lmekted r (28). BGB eğ t mler nde, he- de enen davranış her gerçekleşt ğ nde katılımcılara görsel ya da ş tsel olarak olumlu ger b ld r m ver lmekted r (Şek l 2). Böylece ed msel koşullanma prens b yle davranış değ - ş kl ğ sağlanmaktadır (29). Hede enen davranış değ ş m tek oturumluk BGB seanslarında dah sağlanırken (30), be- l rl b r süre boyunca BGB eğ t mler ne devam etmek elde ed len kazanımları b r süre tekrar etme şansı sağlamakta- dır. Böylece BGB eğ t mler yle gel şt r len becer ler otomat k hâle gelmekte ve b reyler bu becer ler eğ t mden sonrak yaşantılarında da kullanab lmekted r (6).
Şekil 2. Biyolojik geribildirim (BGB) oturumu örneği BGB'n n beden anlama noktasında üzer nde durduğu en öneml yapı s n r s stem d r. Çünkü s n r s stem , beyn n be- den le let ş m n sağlamada k l t rol oynayan b r yapıdır.
Bu yapı ç nde de en d kkat çeken alt b leşen se otonom s - n r s stem ve buna bağlı olarak akt v te gösteren sempat k ve parasempat k s n r s stemler d r. BGB le otonom s n r s stem arasındak l şk n n ayrıntılı olarak ele alınması BG‑
B'n n şley ş mekan zmasının anlaşılması açısından önem- l d r. Bu nedenle b r sonrak bölümde bu l şk ayrıntılı ola- rak ele alınacaktır.
Biyolojik Geri Bildirim ile Otonom Sinir Sistemine Müdahale
Çeş tl ölçüm araçları kullanılarak nsan organ zmasında gerçekleşen olayların zleneb lmes düşünces n n ortaya çıktığı lk zamanlardan bu yana, organ zmadak ç d na- m kler b rtakım sensörlerle kolaylıkla saptanab l r hâle gel- m şt r. Bu bakış açısıyla çeş tl davranışların altında yatan s n rsel süreçler arasındak karşılıklı l şk ler n ncelenme- s , teknoloj k gel şmeler paralel nde vme kazanmış ve b r- çok b l msel araştırma alanı bundan yararlanmıştır. BGB'- n n bakış açısıyla sözü geçen bu ç çe yapılar ele alındığın- da karşımıza çıkan temel yapı otonom s n r s stem d r. Çün- kü nsan sağlığını tehd t eden ve b reyler n z h nsel ve f z k- sel performanslarına engel oluşturan sürekl alarm hâl nde olma durumu otonom s n r s stem ne bağlı sempat k s n r s stem akt v tes yle l şk l d r. BGB se otonom s n r s stem - n n "bozulan" denges ne müdahale ed lmes ne olanak sağlamaktadır.
Otonom s n r s stem ; nsan rades dışında çalışan ve fron- tal lob, h potalamus, l mb k s stem g b yapılar tarafından kontrol ed len b r s n r s stem d r (31). Organ zmanın den- ges n n korunmasında anahtar b r rolü vardır (32). Otonom s n r s stem , SSS ve parasempat k s n r s stem (PSS) olarak k ye ayrılmaktadır. SSS uyarılmaya l şk n duygularla, PSS se d nlenmeyle lg l duygularla l şk lend r lmekted r (33).
Vücutta kaygı ya da stres yanıtı oluştuğunda SSS faal yet n arttırarak bedende b r d z b yof zyoloj k reaks yon gerçek- leşt r r (34). Ortamdan uzaklaşmak ya da kalıp mücadele vermek ç n kaslar gerg nleşmekte, artan kas faal yet ne ge- rekl oks jen ve bes n göndereb lmek ç n kalp atışı hızlan- makta, akc ğer bronşları gen şlemekte, m de s nd r m şle- v n durdurmakta ve böbreküstü bezler nden adrenal n hor- monu salgılanmaktadır. Aks durumda, yan b rey ç nde bulunduğu durumu stresl ya da tehl kel olarak algılamadı- ğında se PSS faal yet n arttırmakta ve b rey n sak nleşme- s n sağlayacak b r d z önlem alarak SSS akt v tes n baskılamaktadır.
Sporcular, askerler ve adrenal n tutkunu b reyler sık sık SSS ve PSS faal yetler n deney mlerler. Çünkü yaptıkları f z ksel uğraşlar SSS ve PSS'n n etk nleşmes n sağlamakta- dır. Ancak bazı durumlarda f z ksel akt v teden bağımsız olarak b reyler n d ğer deney mler sonucu SSS baskın hâle geleb lmekted r. Bu durum onların z h nsel ve f z ksel per- formanslarını olumsuz olarak etk leyeb lmekted r. SSS akt - v tes baskın olan b reyler, sürekl b r alarm durumunda ol- duklarından daha agres f, ö el veya heyecanlı davranab - l rler. Böyle b r durumda se bu b reyler n sempat k ve para-
sempat k akt v teler n n özel ölçüm araçları le zlenmes , saptanması ve g r ş mde bulunularak SSS ve PSS akt v tele- r n n dengelenmes gerekmekted r. Bu nokta BGB eğ t mle- r n n temel anlayışını oluşturmaktadır. Sağlanan eğ t mler SSS'y baskılamak ç n PSS akt v tes n arttırmaya yönel k gerçekleşt r lmekted r. Bu yolla b reyler n s n r s stemler dengelenerek daha sağlıklı b r yaşam sürmeler ya da lg l oldukları alanlarda performanslarının arttırılması sağlanab lmekted r.
Nörolojik Geri Bildirim
Daha önce de fade ed ld ğ g b BGB bağlamında beyn n akt v tes ne yönel k faal yetler NGB başlığı altında değer- lend r lmekted r. Tanım açısından NGB, b reylere bey n dal- galarını nasıl kontrol edeb lecekler n öğreten b r tekn kt r (35). Beyn n akt v tes n saptamak ç n kullanılan elektrot- lar uluslararası 10/20 s stem ne göre yerleşt r lmekte ve bu şek lde yaklaşık 5 cm'l k kort kal alanda 1 mm der nl ktek
>100 m lyon nöronun akt v tes n n saptanmasına ve bu nö- ronların şlevler üzer nde d rekt olarak çalışılab lmes ne olanak sağlamaktadır. EEG s nyal farklı frekans bantları hâl nde organ ze olmaktadır. Her frekans bandının farklı bey n durumlarını yansıttığı, farklı davranış ve davranışsal sonuçlar le l şk l olab leceğ düşünülmekted r (28). Bu frekans bantları genel b r ayrım le sını andırılarak her b r farklı b r f zyoloj k durumu tems l edecek şek lde gruplan- dırılmıştır (Tablo 1).
NGB'n n kullanımına yönel k olarak eğ t mden elde ed len kazanımların kısa mı yoksa uzun vadel m olduğu öneml b r tartışma konusu olmuş ve b r çalışmada, NGB eğ t m alan b reyler n üç sene sonra dah aynı bey n örgüsünü ser- g led kler ortaya konmuştur (37). N tek m Hatf eld ve ark.- na göre b reyler b r hedefe yönel k şle sürekl meşgul ol- duklarında s n r s stemler nde de değ ş kl kler gözlemlen- mekted r (38). NGB'n n, beyn yen den bağlantılamak (ya da beyn n yapısal veya f zyoloj k değ ş kl klere uğraması) anlamına gelen nöroplast s te sağladığı bel rt lm şt r. D ğer b r dey şle, NGB eğ t m alan b reyler öncek bey n bağlantı- larına kıyasla daha farklı bey n bağlantılarına sah p olmak- tadırlar (39). Bunun anlamı se b reyler n NGB'den sonra daha farklı b r bey n m mar s ne sah p olmalarıdır. Sah p oldukları yen nöronal bağlantıları sürekl kullanarak veya tekrar yoluyla bu bağlantıları kuvvetlend rerek, tıpkı En- gelbreght ve ark.nın (37) çalışmasında olduğu g b lerleyen dönemlerde elde ett kler kazanımları otomat k b rer davra- nış hâl ne dönüştüreb lmekted rler.
NGB'n n sport f performans üzer ndek şlevsell ğ n bel rle- meye yönel k araştırmalar bulunmaktadır. Bu konudak b r meta-anal z NGB'n n sport f performansı arttırmada etk l b r araç olduğu sonucuna varmıştır (40). EEG yoluyla da özell kle el t sporcuların sport f faal yet sırasında bey n ak‑
Tablo 1. Beyin dalga frekansları ve özellikleri (36) Frekans
(Hz) Tanım Özellik
0.5-4.0 Delta Derin uyku sırasında orta çıkan sinir salınımıdır.
4.0-7.0 Teta Bireyin işlerini "otomatik pilotta" hallettiği frekans aralığıdır. Bu durumda rutin otonom hareketler gerçekleşir ve odaklanma gerektirmez. Beynin hem korteks hem de hipokampal bölgelerinde oluşabilmektedir. Alfa dalgasına benzer olarak teta dalgasının uyarılmasıyla da kaygıda azalma saptanmıştır.
8.0-13 Alfa
Beynin korteks, oksipital lob ve talamus bölümlerinde bulunan hücrelerin, senkronik elektriksel aktivitesinden kaynaklanan sinir salınımlarıdır. Birey dinlenme durumunda ve gözler kapalıyken alfa dalgası ortaya çıkarken, gözler açık durumda ve uyku hâlindeyken alfa dalgaları kaybolmaktadır. Alfa dalgası uyarımı ile tükenmişlik ve stres duygularında azalma olduğu ortaya konulmuştur.
12-38 Beta Artan farkındalık ve yoğun konsantrasyonun oluştuğu durumlarda ortaya çıkan bu frekanstaki sinir salınımıdır. Akademikperformans, yüksek aritmetik hesaplama ve bilişsel becerilerdeki artış ile ilişkilendirilmiştir.
40-100 Gama Bu beyin dalgaları bilinçli dikkat sırasında ortaya çıkmaktadır. Beyin hasarı gibi travma durumlarında gama dalgasının kaybıylabilinçli farkındalık kaybolup derin koma durumu oluşmaktadır.
t v teler anlaşılmaya çalışılmıştır. B r çalışmada, sporcula- ra ön çapraz bağ yaralanmasıyla lg l b yomekan k r sk fak- törler n değerlend rmek ç n d key sıçrama test uygulan- mış ve testten yüksek puan alan sporcuların düşük puan
alan sporculara kıyasla daha farklı bey n desenler ne sah p oldukları bulgulanmıştır (41).
Üst düzey sporcuların kort kal akt v teler n anlamak ya da başarılı ps komotor performansla l şk l kort kal akt v te desen n n saptanması da NGB bağlamında oldukça lg çe- k c konulardan b r olmuştur (38,42,43). Çalışmalar, spor- da el t sev yeye g den yolda nörof zyoloj k b r adaptasyon olduğu düşünces n n doğruluğuna şaret etmekted r (44).
Öte yandan el t düzey kort kal desenler n saptanmasından sonra söz konusu bu desenler doğrultusunda acem sporcu- ları antrene edeb lme düşünces de alanın tartışılagelen ko- nularından b r olmuştur. Bu bağlamda Cooke'a göre ama- tör sporcuların başarılı ps komotor performansla l şk l kort kal akt v te desenler bulunması konusunda NGB eğ - t mler kullanılab l r (45). R ng ve ark.na göre ler sürülen bu tez n temel nde, normalde öğren lmes yıllar alan usta- lık performansına yönel k kort kal akt v teye NGB destekl eğ t mlerle daha kısa sürede ulaşılması yer almaktadır (46).
Ancak konuya l şk n deneysel çalışmalar son derece sınırlı olsa da, lerleyen dönemlerde bu düşünceye yönel k daha fazla çalışma yapılması olasıdır.
Özetle söylemek gerek rse; NGB, b reylere lg l z h nsel du- rum ya da davranışı gel şt rmek ç n b r frekans bandı ç n- de bey n akt v tes n düzenlemey öğreten b r yöntemd r.
NGB, b reylere kend kort kal akt v teler ne yönel k eş za- manlı olarak ger b ld r mde bulunarak, Sk nner'ın ed msel koşullanma prens b n uygulamaktadır (47). İsten len kort - kal akt v teye ulaşmayı hede eyen NGB eğ t mler , sporcu- ların performanslarına engel oluşturan etkenler azaltmala- rını sağlayarak performanslarını arttırmaktadır. NGB eğ - t mler le performanslarına ket vuran olguları ortadan kal- dıran sporcular, sah p oldukları f z ksel ve z h nsel becer - ler n daha rahat b r şek lde serg leyeb lmekted r.
Biyolojik Geri Bildirimin Çeşitli Alanlarda Kullanılması BGB'n n s stemat k b r yöntem olarak ortaya çıkışı sağlık alanında gerçekleşm şt r. Bugün de aynı şek lde çeş tl ra-
hatsızlıkların tedav s nde hâlâ kullanılmaya devam ed l- mekted r. Örneğ n kron k bel ağrısı (48), t p II d yabet (49), preh pertans yon (50) g b f zyoloj k rahatsızlıklar; stres (51) ve kaygı (52) g b ps koloj k rahatsızlıkların tedav s nde BG- B'den yararlanılmakta ve olumlu sonuçlar alınmaktadır.
Sağlık alanındak araştırmalarda sadece hastalar hede en- mem ş, cerrahlarla da çeş tl çalışmalar yürütülmüştür. Bu- radak amaç BGB'n n cerrahların performanslarını gel şt - r p gel şt remeyeceğ n sınamaktır. Bu bağlamda yapılan b r çalışmada NGB eğ t mler n n cerrahların genel tekn kler n , d k ş becer ler n ve müdahale süreler n gel şt rd ğ , kaygı düzeyler n se azalttığı saptanmıştır (53). BGB sanat alanın- da da etk l olarak kullanılmıştır. Öğrenc müz syenlerle yü- rütülen b r çalışmada katılımcılara kalp hızı değ şkenl ğ - BGB eğ t m ver lm ş ve bunun müz k performansı üzer n- dek etk ler ncelenm şt r. Çalışmada BGB eğ t m ver len müz syenler n h çb r müdahalede bulunulmayan kontrol grubuna göre müz k performans kaygısı %71 azalmış, mü- z k performansları %62 artmıştır. Böylel kle araştırmacılar BGB'n n sanat alanında kullanılab lecek hızlı ve ucuz b r yöntem olduğuna şaret etm şlerd r (54).
BGB'den askerî alanda da yararlanılmaktadır. Askerlerde yürütülen b r çalışmada katılımcılara BGB destekl stres yö- net m eğ t m ver lm şt r. Katılımcıların stres düzey n arttı- ran b r s mülasyon (yaralı askerlere müdahaleye g d l rken patlamalı b r pusuya düşme) sonrası tükürük örnekler alı- narak kort zol düzeyler saptanmıştır. Sonuçlara göre BGB eğ t m alan askerler n stres düzeyler kontrol grubuna göre anlamlı olarak daha düşük bulunmuştur (55).
Spor Bilimlerinde Yaygın bir Uygulama Olarak Biyolojik Geri Bildirim
Günümüz spor anlayışı yüksek madd kaynaklar ve yatırım gerekt rmekted r. B rçok sporcu markalaşmış, kulüpler se ş rketleşm ş b r yapıya evr lm şt r. Bu bağlamda sport f ba
şarı le gelen madd kazançlar h ç olmadığı kadar öneml hâle gelm şt r. Sonuç olarak yüksek performans elde etmek
ç n sporcuların ps koloj k ve f zyoloj k durumlarını düzen- leyeb lme becer s kazanmaları neredeyse zorunlu b r hâle gelm şt r (27).
Antrenman programlarının farklı yöntemlerle bütünleşt r l- mes ve bu yöntemler n performans artışına d rekt olarak katkıda bulunması görüşü (13) sporu ve sport f başarı anla- yışını değ şt rm şt r. Bu bağlamda teknoloj k gel şmeler n de yardımıyla sporcuların özell kle b yoloj k ver ler büyük oranda zlenmeye başlanmıştır (56). Bu doğrultuda hem tekn k ek p sporcunun b yoloj k ver ler n d kkate alarak sporcuya uygun yüklenme programı hazırlayab lme olanağı elde etm ş hem de sporcunun performansını etk leyen ps - koloj k değ şkenler n somut b rer ver hâl ne dönüşmes sağlanmıştır (57). Söz konusu bu b yoloj k ver ler düzenle- yeb lme kavramı se BGB le mümkün olmaktadır.
Örneğ n sport f başarıyı etk leyen öneml unsurlardan olan algısal-b l şsel becer ler (d kkat ve hafıza, zaman algısı, beklent ve karar verme, duyusal koord nasyon vb.) rak p sporcunun hamleler n önceden tahm n etme veya daha hızlı, daha y kararlar vererek rak b yeneb lme noktasında hayat önemded r. Bu becer ler n gel şt r lmes se BGB g b çeş tl g r ş mlerle mümkün olmaktadır (58). Y ne BGB eğ - t mler le sporcular, kaygılarını azaltma (59) ve müsabaka kaynaklı stres yönetme becer s ne yönel k eğ t mler alarak (60), performansları ç n b r fren görev gören bu duygu du- rumlarını kontrol altında tutmayı öğrenmekte ve bu kazanı- mı b r davranış örüntüsü hâl ne get rerek performanslarını z rveye taşıyab lmekted r (61).
Sporda BGB'n n tar hsel arka planı ncelend ğ nde resmî olarak 1960'lı yılların sonunda ortaya çıkan tekn k, Za ch- kowsky tarafından spor ortamına da taşınmış ve bu tar h- ten t baren spor b l mler alanı yaklaşık yarım asır süren spor-BGB b rl ktel ğ ne sahne olmuştur. Za chkowsky'n n, BGB tekn ğ n sporcuların öz düzenlemeler hakkında b lg ed nmek ç n kullanan lk araştırmacı olması neden yle ta- r hsel açıdan özel b r yer bulunduğu söyleneb l r (62).
Onun "B ofeedback Appl cat ons n Exerc se and Athlet c Performance" adlı k tabında BGB konusunu nceled ğ b - l nmekted r (6). Ardından d ğer araştırmacıların da sporda BGB kullanımına yönelmes yle BGB'n n spor alanıyla bü- tünleşme sürec hız kazanmıştır. Bu süre zarfında sporda BGB uygulaması b rçok branşta performansı arttırmak ama- cı le kullanılmış ve bu araştırmalar net ces nde genel ola- rak BGB'n n spor ortamında performansı y leşt rmek ç n etk l b r yöntem olduğu sonucuna varılmıştır (1,4,56,63).
BGB'n n spor ortamında bu denl yaygın kullanımı sonucu var olan BGB uygulamalarını standartlaştırmaya yönel k çalışmalar da gerçekleşt r lm şt r. Blumenste n ve Orbach,
spor branşlarının talepler n ve rekabet koşullarını göz önü- ne alarak BGB modüller nde b r ayrıma g tm şt r. Buna göre; kalp hızı değ şkenl ğ , NGB ve solunuma yönel k ger- çekleşt r len BGB eğ t mler n n, n şan alma veya hedefe yö- nel k akt v teler çeren branşlarda; EMG ve galvan k der yanıtı eğ t mler n n yüksek düzeyde temas gerekt ren spor branşlarında (judo vb.); EMG, galvan k der yanıtı ve elekt- rodermal akt v te eğ t mler n n se j mnast kte kullanılması- nın daha uygun olab leceğ ne şaret etm şt r (6).
Farklı türdek spor branşları ç n daha uygun olab lecek BGB türler olduğu fade ed lse de (6), bu uygulayıcılar ç n sadece temel b r b lg n tel ğ taşımaktadır ve kes nl kle uyulması gereken katı b r kural olarak düşünülmemel d r.
BGB'n n yukarıda sayılan tüm eğ t m türler , sporcunun tekn k gel ş m nden (64) motor öğrenmes ne, yaralanmanın önlenmes nden (65), yaralanma sonrası sporcunun somut ve objekt f olarak değerlend r lmes ne (66) kadar b reyler n sport f hayatları boyunca karşılaşacağı pek çok durumda onlara destek olab lecek n tel kted r. Sonuçta atlet k perfor- mans; sporcunun gevşeme, y leşme, uyku, ağrıyı yönetme, z h nsel ve duygusal olarak rekabete hazırlanma becer ler
le yakından l şk l d r (67). BGB se sporcuların tüm bu be- cer ler n gel şt rme noktasında oldukça öneml b r araç olarak karşımıza çıkmaktadır.
Türkiye'de Spor Alanında Biyolojik Geri Bildirim Araştırmaları
Ülkem zde spor b l mler alanındak araştırmalarda EMG, EKG ve kalp hızı değ şkenl ğ bağlamında b yoloj k ölçüm- ler n yapıldığı b rçok araştırma bulunmaktadır (68,69,70).
Ancak bu araştırmalar, elde ed len ver ler n sporculara ger b ld r m olarak let lmes ve böylece onların öz düzenleme becer ler n n gel şt r lmes n çermemekted r. Yan bu araş- tırmalar sporcuların otonom s n r s stem akt v teler n dü- zenleme becer ler n n gel şt r lmes ne yönel k değ ld r. Bu nedenle uluslararası alanyazında yaklaşık olarak yarım asırlık geçm şe sah p olan sporda BGB uygulamalarının ül- kem zde oldukça yen b r alan olduğu söyleneb l r.
B yoloj k ger b ld r m uygulamaları bağlamında lg l ulu- sal alanyazın ncelend ğ nde BGB'n n sporcuların f zyoloj k durumlarını kontrol etmeler ç n öneml b r araç olduğu vurgulanmıştır Her ne kadar Altıntaş ve Akalan (71) sporda z h nsel antrenman ve yüksek performans l şk s n ncele- d kler araştırmalarında b yoloj k ger b ld r m konusuna çok kısa değ nm ş olsalar da, ulusal alanyazında b yoloj k ger b ld r m n spor b l mler ndek önem ne d kkat çeken
lk araştırmacılardan oldukları söyleneb l r.
B yoloj k ger b ld r m le lg l yurt dışında yapılan b l msel araştırmaların artmasıyla b rl kte ülkem zde de b yoloj k ger b ld r m n sporcuların öz düzenleme becer s kazanma- larındak önem daha çok anlaşılmaya başlanmıştır. Araş
tırmacıların b lg s dah l nde bu konuya l şk n lk çalışma Aktop ve Seferoğlu tarafından gerçekleşt r lm ş ve spor or- tamında NGB kullanımı hakkında l teratür taraması olarak yayımlanmıştır (72). Ardından NGB lk defa spor ortamında deneysel b r araştırmada kullanılmış ve NGB'n n okçuların atış performansını arttırdığı sonucuna ulaşılmıştır (4).
Özetle ülkem zde spor b l mler alanındak BGB uygulama- larının sporcular ç n b r eğ t m aracı olarak kullanıldığı b - l msel araştırmaların oldukça az sayıda olduğu söyleneb l r.
Bununla b rl kte özell kle son yıllarda spor ortamında BGB kullanımına yönel k b r eğ l m n olduğu da fade ed leb l r.
SONUÇ
B yoloj k ger b ld r m, sporcuların bedenler üzer ndek farkındalıklarını arttırarak onların öz düzenleme becer s ed nmeler ne katkı sağlayan b r uygulamadır. Spor ortamın- da öz düzenleme becer s kazanmak, sporcuların hem ps - koloj k ve f zyoloj k gel ş m hem de sport f performansı açısından oldukça öneml b r kavramdır. Araştırmalar yük- sek düzey öz düzenleme becer s bulunan sporcuların daha yüksek sport f performans serg led kler (26) ve Ol mp k dü- zeydek sporcuların öz düzenleme becer ler le dünya sıra- lamaları arasında öneml b r l şk olduğunu ortaya koy- maktadır (27). Bu nedenle sporcuların öz düzenleme becer - s n gel şt ren g r ş mler spor ps koloj s nde oldukça lg çe- ken konulardandır ve BGB de bu yöntemlerden b r d r.
Temel olarak BGB, b reyler n f zyoloj k ver ler n n çeş tl sensörler aracılığı le bel rlenerek yazılımlar aracılığında tekrar onlara let lmes ve b reyler n de lg l ver ler n b - l nçl olarak kontrol etmeler mantığına dayanmaktadır.
Eğ t mlerde b reyler SSS akt v tes n baskılayan ve PSS akt - v tes n arttıran egzers zler gerçekleşt rmekted r. Eğ t m sü- rec ç nde katılımcılar hem bedenler ne yönel k farkındalık kazanmakta hem de bedenler üzer ndek kontroller n art- tırmaktadır. Bunun sonucunda se b reyler gerek akadem k hayatlarında gerekse de spor ortamında kullanab lecekler kazanımlar elde etmekted r. Çeş tl eğ t m türler yle sport f performansın arttırılması amacıyla yaklaşık yarım asırdır kullanılan BGB uygulamaları, çeş tl konularda sporculara katkı sağlamaktadır (56,63).
1960'lı yılların sonunda ortaya çıkan BGB tekn ğ , 1975'l yıllardan t baren spor ortamında sporcuların performans- larını arttırmak ve onları olumsuz olarak etk leyen stres, kaygı vb. durumları ortadan kaldırmak ç n kullanılan etk l b r yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır. Özell kle son yıl- larda teknoloj dek gel şmelerle b rl kte daha güçlü yazılım- sal ve donanımsal araçlarla desteklenen BGB'n n, böylece farklı branşlarda ve spor dışı çeş tl alanlarda kullanımının önünün açıldığı söyleneb l r. Uluslararası alanyazın nce- lend ğ nde, sporda BGB kullanımına yönel k farklı amaçlar doğrultusunda b rçok araştırmanın yapıldığı bel rlenmekle
b rl kte ülkem zde bu konuda sınırlı sayıda araştırma oldu- ğu söyleneb l r. Bu nedenle bu l teratür taramamızın kap- samlı b r Türkçe kaynak olarak lg l alandak öneml b r ge- reks n m g dereceğ n ve bu alanda uygulama/araştırma yapacak olanlara katkı sağlayacağını düşünmektey z.
Conflict of Interest / Çıkar Çatışması
The authors declared no con cts of nterest w th respect to authorsh p and/or publ cat on of the art cle.
Financial Disclosure / Finansal Destek
The authors rece ved no f nanc al support for the research and/or publ - cat on of th s art cle.
Author Contributions / Yazar Katkıları
Concept All authors; Des gn All authors; Superv s on All authors; Mater - als All authors; Data Collect on and/or Process ng All authors; Analys s and Interpretat on All authors; L terature Rev ew All authors; Wr t ng Ma- nuscr pt All authors; Cr t cal Rev ews All authors.
KAYNAKLAR
Mueller K, W ll ams PS, Haley P, He ck J. Heart rate var ab l ty b ofeedback mproves sports per- formance n an el te female athlete. Card opulm Phys Ther J. 2020;31(3):123-32.
Joanna I. B ofeedback as a form of neurorehab l tat on n Park nson's d sease. J Edu Health Sport. 2021;11(1):33-9.
Kılıç MA. Ses terap s olarak b yoloj k ger b ld r m yöntem . Türk Kl n KBB-Özel Konu- lar. 2013;6(2): 41-5.
Tuna, N. B yoloj k ger b ld r mle z h nsel antrenman programının sporcuların performansına et- k s . Hacettepe Ün vers tes Sağlık B l mler Enst tüsü Spor B l mler ve Teknoloj s B l m Dalı Yüksek L sans Tez. Ankara: Hacettepe Ün vers tes ; 2018.
Özdel K. Dünden bugüne b l şsel davranışçı terap ler: teor ve uygulama. Türk Kl n Ps kol- Özel Konular. 2015;8(2):10-20.
Blumenste n B, Orbach I. B ofeedback for Sport and Performance Enhance- ment. Oxford Handbooks Onl ne. New York, NY: Oxford Un vers ty Press. 2014.
do :10.1093/oxfordhb/9780199935291.
Amer can Psycholog cal Assoc at on. B ofeedback and Appl ed Psychophys ology; c2021 (c ted 2021 Oct 22). https://www.apa.org/ed/graduate/spec al ze/b ofeedback. Schwartz GE. D sregulat on and systems theory: A b obehav oral framework for b ofeedback and behav oral med c ne. In: B rbaumer N, K mmel HD Eds. B ofeedback and Self- Regulat on. New York: Erlbaum; 1979, p. 585-91.
Haas LF. Hans Berger (1873-1941), R chard Caton (1842-1926), and electroencephalography. J Neurol Neurosurg Psych atry.2003;74(1):9.
Jess ca VD, Arns M, He nr ch H, Vollebregt MV, Strehl U, Loo SK. Susta ned e ects of neurofeed- back n ADHD: A systemat c rev ew and meta-analys s. Eur Ch ld Adolesc Psych atry.
2019;28(3):293-305.
Quaedfl eg CWEM, Smulders FTY, Meyer T, Peeters F, Merckelbach, Smeets T. The val d ty of nd v dual frontal alpha asymmetry EEG neurofeedback. Soc Cogn A ect Neurosc . 2016;11(1):33-43.
Kurşunet DDK, Sazak N. Theta, alpha, SMR bey n dalgalarının müz k türler yle olan etk leş m : b r nexus-10 EEG çalışması. Çevr m ç Müz k B l mler Derg s . 2018;3(1):149-65.
Cr vell D, Fronda G, Balcon M. Neurocogn t ve enhancement e ects of comb ned m nd lness- neurofeedback tra n ng n sport. Neurosc ence. 2019;412:83-93.
Kee YH, John Wang CK. Relat onsh ps between m nd lness, flow d spos t ons and mental sk lls adopt on: a cluster analyt c approach. J Sport Exerc Psychol. 2008;9(4):393-411.
Rochn ak A, Kost kova I, Fomenko K, Khomulenko T, Arabadzhy T, V ed ern kova T, et al. E ect of young basketball players' self-regulat on on the r psycholog cal nd cators. J Phys Educ Sport. 2020;20(3):1606-12.
Moss D, W lson VS. The use of general b ofeedback n the pursu t of opt mal performance. In:
Edmonds WA, Tenenbaum G, Eds. Case Stud es n Appl ed Psychophys ology:
Neurofeedback and B ofeedback Treatments for Advances n Human Performance. Ch chester: John W ley & Sons Ltd; 2011, p. 3-16.
S ngh N, Kanda R. Quant f cat on and compar son of d erent non-l near techn ques of EEG s g- nals. Int Res J Eng Technol (IRJET). 2017;4(7):2521-5.
Dan els FS, Landers DM. B ofeedback and shoot ng performance: a test of d sregulat on and systems theory. J Sport Exerc Psychol. 1981;3(4):271-82.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Schwartz GE. B ofeedback and the behav oral treatment of d sorders of d sregulat on. Yale J B ol Med. 1979;52(6):581.
Shtark MB, Mazh r na K, Rezakova M, Savelov A, Pokrovsk y M, Jafarova O. Neuro mag ng phe- nomenology of the central self-regulat on mechan sms. J Behav Bra n Sc . 2014;4(1):58- 68.
Everly GS, Lat ng JM. B ofeedback n the Treatment of the Stress Response:
n a Cl n cal Gu de to the Treatment of the Human Stress Response. 4th ed. New York: Spr nger; 2019.
Green EE, Green AM, Walters ED. Voluntary control of nternal states: psycholog cal and phys - olog cal. J Transpers Psychol.1970;2(1):1.
Dadash M, Tarem an F, Momtaz S, Khan M, Eskandar Z, K an AA, et al. Compar ng the e ect - veness of metacogn t ve therapy (MCT), pharmacotherapy (SSRIS) and EEG b ofeedback n general zed anx ety d sorders. J Adv Med Med Res. 2018; 26(117):57-73.
Jacobson E. Progress ve muscle relaxat on. J Abnorm Psychol. 1938;75(1):18.
Balk YA, Englert C. Recovery self-regulat on n sport: theory, research and pract ce. Int J Sports Sc Coach. 2020;15(2):273-81.
W ldgoose TM. An explorat on of crossf t athletes phys olog cal self-regulat on and compet t on performance. All ant Internat onal Un vers ty Faculty of the Cal forn a Sc- hool of Profess onal Psychology Doctoral D ssertat on. Cal forn a: All ant In- ternat onal Un vers ty; 2019.
Dupee M. Assessment and learn ng of self-regulat on n olymp c athletes us ng b ofeedback and neurofeedback. Un vers ty of Ottawa Health Sc ences Human K net cs Doctoral D ssertat on. Ottawa: Un verst y of Ottawa; 2016.
M r far A, Beckmann J, Ehrlensp el F. Neurofeedback as supplementary tra n ng for opt m z ng athletes' performance: a systemat c rev ew w th mpl cat ons for ture research. Neurosc B obehav Rev. 2017;75:419-32.
Bahadır A. Travma sonrası stres bozukluğunun tedav s nde EEG-dayalı nörofeedback yöntem - n n kullanımı. Düzce Ün v SBE Derg s. 2020;10(1):123-30.
Lee YJ, K m HG, Cheon EJ, K m K, Cho JH, K m JY, et al. The analys s of electroencephalography changes before and a er a s ngle neurofeedback alpha/theta tra n ng sess on n un vers ty stu- dents. Appl Psychophys ol B ofeedback. 2019;44(3):173-84.
Akyüz G, Lebleb c er MA. Otonom s n r s stem n n anatom s ve değerlend r lmes . Türk F z Tıp Rehab Derg. 2012;58(Özel Sayı1):1-5.
McCorry LK. Phys ology of the autonom c nervous system. Am J Pharm Educ. 2007;71(4):78.
Öztürk Y, Özyurt G, Tufan AE, Pekcanlar AA. D kkat eks kl ğ ve h perakt v te bozukluğunda duy- gu düzenleme güçlükler ve tedav s . Ps k yatr de Güncel Yaklaşımlar.
2018;10(2):188-201.
Werthner P. Sport psychology for canoe and kayak. In: McKenz e D, Berglund B, Eds.
Handbook of Sports Med c ne and Sc ence Canoe ng. New Jersey: W ley- Blackwell; 2019, p. 62-70.
Gruzel er JH, Egner T. Phys olog cal self regulat on: B ofeedback and neurofeedback. In: W ll - amon A, Ed. Mus cal Excellence: Strateg es and Techn ques to Enhance Performance. London: Oxford Un vers ty Press; 2004, p. 197-219.
Torgutalp ŞŞ. E ects of yoga pr nc ples (Asana, Pranayama and Med tat on) on bra n waves.
Turk J Sports Med. 2018;53(2):89-93.
Engelbregt HJ, Keeser D, E jk LV, Su ker EM, E chhorn D, Karch S, et al. Short and long-term ef- fects of sham-controlled prefrontal EEG-neurofeedback tra n ng n healthy subjects.
Neurophys ol Cl n. 2016;127(4):1931-7.
Hatf eld BD, Haufler AJ, Hung TM, Spald ng TW. Electroencephalograph c stud es of sk lled psyc- homotor performance. J Cl n Neurophys ol. 2004;21(3):144-56.
Gong A, Nan W, Y n E, J ang C, Fu Y. E cacy, tra nab l ty and neuroplast c ty of SMR vs. alpha rhythm shoot ng performance neurofeedback tra n ng. Front Hum Neurosc . 2020;14:94.
X ang MQ, Hou XH, L ao BG, L ao JW, Hu M. The e ect of neurofeedback tra n ng for sport per- formance n athletes: a meta-analys s. J Sport Exerc Psychol. 2018;36:114-22.
Bonnette S, Jed A, D ek ss DR, Grooms AW, K efer MA, R ley CR. Electrocort cal dynam cs d f- ferent ate athletes exh b t ng low‐and h gh‐ACL njury r sk b omechan cs. Psychophys - ology. 2020;57(4):e13530.
Cheng MY, Hung CL, Huang CJ, Chang YK, Lo LC, Shen C, et al. Expert-nov ce d erences n SMR act v ty dur ng dart throw ng. B ol Psychol. 2015;110:212-8.
Crews DJ, Landers DM. Electroencephalograph c measures of attent onal patterns pr or to the golf putt. Med Sc Sports Exerc.1993;25(1):116-26.
Na to E, H rose S. E c ent foot motor control by Neymar's bra n. Front Hum Neurosc . 2014;8:594.
Cooke A. Ready ng the head and steady ng the heart: a rev ew of cort cal and card ac stud es of preparat on for act on n sport. Int Rev Sport Exerc Psychol. 2013;6(1):122-38.
R ng C, Cooke A, Kavussanu M, McIntyre D, Masters R. Invest gat ng the e cacy of neurofeed- back tra n ng for exped t ng expert se and excellence n sport. J Sport Exerc Psychol.
2015;16(1):118-27.
Sk nner BF. Operant behav or. Am Psychol. 1963;18(8):503-15.
S elsk R, R ef W, Glomb ewsk JA. E cacy of b ofeedback n chron c back pa n: a meta-analys s.
Int J Behav Med.(2017);24(1):25-41.
McG nn s RA, McGrady A, Cox SA, Grower-Dowl ng KA. B ofeedback-ass sted relaxat on n type 2 d abetes. D abetes Care. 2005;28(9):2145-9.
Wang SZ, L S, Xu XY, L n GP, Shao L, Zhao Y, et al. E ect of slow abdom nal breath ng comb - ned w th b ofeedback on blood pressure and heart rate var ab l ty n prehypertens on. J Al- tern Complement Med. 2010;16(10):1039-45.
D llon A, Kelly M, Robertson IH, Robertson DA. Smartphone appl cat ons ut l z ng b ofeedback can a d stress reduct on. Front Psychol. 2016:7;832.
Zhao Z, Yao S, L K, S ndermann C, Zhou F, Zhao W, et al. Real-t me nct onal connect v ty- nformed neurofeedback of amygdala-frontal pathways reduces anx ety. Psychother Psychosom. 2019;88(1); 5-15.
Ros T, Moseley MJ, Bloom PA, Benjam n L, Park nson LA, Gruzel er JH. Opt m z ng m crosurg cal sk lls w th EEG neurofeedback. BMC Neurosc ence. 2009;10(1):1-10.
Thurber MR, Bodenhamer-Dav s E, Johnson M, Chesky K, Chandler CK. E ects of heart rate var ab l ty coherence b ofeedback tra n ng and emot onal management techn ques to decrease mus c performance anx ety. B ofeedback. 2010;38(1):28-40.
Larsen S, Bern er F, Bo v n E, Mor n B, Rob llard G. Us ng b ofeedback wh le mmersed n a st- ress l v deogame ncreases the e ect veness of stress management sk lls n sold ers. PloS One. 2012;7(4): 1-11.
Fernandez F gueras J. Des gn of a wearable dev ce to detect the psycholog cal state of an ath- lete to ensure the best performance: an example n rugby. Pol tecn co D M lano Mec- han cal Eng neer ng Master's Degree. M lano: Pol tecn co D M lano; 2019.
Plews DJ, Laursen PB, Buchhe t M. Day-to-day heart-rate var ab l ty record ngs n world-cham- p on rowers: apprec at ng un que athlete character st cs. Int J Sports Phys ol Perform.
2017;12(5):697-703.
Grushkoa AI, Isaevb AV, Kam nskyc IV, Leonovd SV, Pol kanovae IS. Modern trends of sport psychology n Russ an psycholog cal soc ety. Papeles del Ps cólogo. 2019;40(1):64-73.
Zadkhosh SM, Zand HG, Hemayattalab R. Neurofeedback versus m nd lness on young foot- ball players anx ety and performance. Turk J K nes ol. 2018;4(4):132-41.
Dupee M, Werthner P. Manag ng the stress response: the use of b ofeedback and neurofeed- back w th Olymp c athletes. B ofeedback. 2011;39(3):92-4.
Pop-Jordanova N, Demerdz eva A. B ofeedback tra n ng for peak performance n sport-case study. Macedon J Med Sc .2010;3(2):113-8.
Za chkowsky LD. Combat ng stress: what about relaxat on tra n ng and b ofeedback.
Mouvement. 1975;1:309-12.
Wang D. The appl cat on of b ofeedback technology n men's badm nton athlete's psycholog cal tra n ng. J Huzhou Un v. 2015;(4):10.
Issur n VB. Tra n ng transfer: sc ent f c background and ns ghts for pract cal appl cat on.
Sports Med. 2013;43(8):675-94.
Edvardsson A, Ivarsson A, Johnson U. Is a cogn t ve-behav oural b ofeedback ntervent on use- l to reduce njury r sk n jun or football players? J Sports Sc Med. 2012;11(2):331-8.
Sch laty ND, Bates NA, Krych AJ, Hewett TE. How anter or cruc ate l gament njury was averted dur ng knee collapse n a NBA po nt guard. Ann Musculoskelet Med. 2017;1(1):8-12.
F rmansah A, Ray HRD. Quantum b ofeedback therapy for sport performance. IOP Conf Ser Mater Sc Eng. 2017;180(1):012187.
Aras D, Akça F, Akalan C. 50 m spr nt yüzmen n 13-14 yaşlarındak erkek yüzücülerde kalp hızı değ şkenl ğ ne etk s . Spormetre BE Spor B l m Derg. 2013;11(1):13-8.
Usalp S, Kemal HS, Akpınar O, Cer t L, Duygu H. Does prote n add ng to d et a ect sportsmen's card ovascular system? Çukurova Med J. 2020;45(4):1428-35.
Eser, C. Yüzey EMG Ölçümler sırasında kayded len MVC (max mum voluntary contract on) le kuvvet l şk s n n ncelenmes . Hacettepe Ün vers tes Sağlık B l mler Enst tüsü B yof zk Programı Yüksek L sans Tez. Ankara: Hacettepe Ün vers tes ; 2018.
Altıntaş A, Akalan C. Z h nsel antrenman ve yüksek performans. Spormetre BE Spor B - l m Derg. 2008;6(1):39-43.
Aktop A, Seferoğlu F. Sport f performans açısından nöro ger b ld r m. Spor Perf Araş Derg. 2014; 5(2):23-36.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
