D A N L Y O N S
KURUMSAL KOBAYLAR
İş Hayatında Mutsuzluk
Uygulamaları
Mundi Kitap
Kurumsal Kobaylar: İş Hayatında Mutsuzluk Uygulamaları, Dan Lyons İngilizce aslından çeviren: Alain Matalon
Lab Rats: How Silicon Valley Made Work Miserable for the Rest of Us İlk baskı (çeviride kaynak alınan baskı): Hachette Book Group, Inc., 2018
© 2018, Dan Lyons
© 2019, Can Sanat Yayınları A.Ş.
Bu eserin Türkçe yayın hakları C. Fletcher and Company ve Kayı Telif Hakları ajansı aracılığıyla alınmıştır
Tüm hakları saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.
1. basım: 2019
2. basım: Mart 2020, istanbul
Bu kitabın 2. baskısı 1000 adet yapılmıştır.
Yönetici editör: Özlem Alkan K Düzelti: Mert Tokur
Mizanpaj: Atahan Sıralar
Sanat yönetmeni: Utku Lomlu / Lom Creative (www.lom.com.tr) Kapak tasarım: Seda Yüksel
İç görsel: Samuel Bennet
Baskı ve cilt: Yıldız Mücellit Matbaacılık ve Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş.
Maltepe Mah., Gümüşsuyu Cad., Dalgıç Çarşısı, No: 3/4 Zeytinburnu/İstanbul
Sertifika No: 46025 ISBN 978-975-07-4109-8
MUNDİ KİTAP
Hay ri ye Cad de si No: 2, 34430 Ga la ta sa ray, İstan bul
Te le fon: (0212) 252 56 75 / 252 59 88 / 252 59 89 Faks: (0212) 252 72 33 mundikitap.com/9789750741098
bilgi@mundikitap.com
Mundi Kitap, Can Sanat Yayınları Yapım ve Dağıtım Tic. ve San. A.Ş.’nin tescilli markasıdır.
Sertifika No: 43514
D A N L Y O N S
KURUMSAL KOBAYLAR
İş Hayatında Mutsuzluk Uygulamaları
İŞ DÜNYASI
DAN LYONS, 1960’ta Massachusetts’te doğdu. Disrupted (Altüst Olmuş) adlı çok- satar kitabı yazdı. Emmy Ödüllü Silikon Vadisi dizisinin ilk iki sezonunda senaristlik yaptı. Bir dönem Newsweek dergisinin teknoloji editörlüğünü yürüttü. The New York Times, GQ, Vanity Fair ve Wired gibi dergilere de yazılar yazdı. Halen gazeteci- lik ve senaristlik yapmaktadır.
ALAIN MATALON, 1971’de İstanbul’da doğdu. 1989’da İstanbul Üniversitesi İngi- lizce İktisat Bölümü’nü bitirdikten sonra çeşitli bankalarda broker’lık yaptı. 1997’de New York’a taşınarak 12 yıl uluslararası piyasalarda borsacı olarak çalıştı. New York’ta bulunduğu sürede başta klasik müzik olmak üzere çeşitli yayınlar için kon- ser ve albüm yorumları yazdı. 2008’de finans sektöründen ayrılarak Türkiye’ye döndü. Halen yerli ve uluslararası yayınlara konser, müzik ve kitap yazıları yazıyor.
“Bir kez daha, en iyi üç arkadaşım Sasha, Sonya ve Paul’a bütün sevgimle.”
İÇİNDEKİLER
Yeni İşine Hoş Geldin ... 15 Giriş: Hadi Bir Ördek Yap ... 17 Birinci Kısım: Labirent’teki Sefalet
1. Bölüm: Cennette Mutsuz Olmak ... 31 2. Bölüm: Yeni Oligarklar ... 45 3. Bölüm: Yönetim Biliminin Kısa Tarihi
(ve Ona Neden Güvenilemez) ... 67 4. Bölüm: Kim Korkar Silikon Vadisi’nden?... 85
İkinci Kısım: İşyerindeki Çaresizliğin Dört Nedeni
5. Bölüm: Geleceğin İşgücünü Yaratmak (ya da: Maalesef
Yaşlısınız ve Burayı Terk Etmenizi Rica Ediyoruz) ... 97 6. Bölüm: Para: “Işık Hızında Çöp” ... 105 7. Bölüm: Güvencesizlik: “Biz Bir Takımız, Aile Değil” ... 123
8. Bölüm:Değişim: “Hiç Bitmeyen Bir Kasırganın İçinde
Yaşarsanız Ne Olur?” ... 141
9. Bölüm: İnsandışılaştırma: “Kendinizi Bir Makinenin İçindeki Makine Gibi Hayal Edin” ... 161
Üçüncü Kısım: “Deme ya!” Yöneticilik Ekolü 10. Bölüm:İşin Ruhu İçin Savaş ... 183
11. Bölüm: Basecamp: Özüne Dönme ... 191
12. Bölüm: Managed By Q: “Herkes Temizlik Yapacak” ... 205
13. Bölüm: Kapor Capital: Bilinçli Kapitalistler ... 217
14. Bölüm: Sosyal Girişim Hareketi ... 233
Epilog: Tek Boynuzlu Atların Kırdığını Zebralar Onarabilir mi? ... 243
Teşekkür ... 251
Kaynakça ... 253
“Her çağın kendine özgü çılgınlığı olur: Kazanma sev- dası, heyecan duyma ihtiyacı ya da öykünmenin verdi- ği baskıyla kendini bir entrika, proje ya da fantazinin içine atıverir.”
Charles Mackay, Olağanüstü Kitlesel Yanılgılar ve Kalabalıkların Çılgınlığı, 1841
Ö
ncelikle burada olduğun için şanslısın. Ayrıca umurumuzda de- ğilsin. Sana iş güvencesi vaat etmiyoruz. Bu bir kariyer değil.Kısa süreli bir görev sadece. Eğitim ya da kariyer geliştirme hizmeti vermiyoruz. Eğer becerebilirsek, seni gerçekten istihdam etmek yeri- ne, sözleşmeli çalıştırmayı tercih ederiz ki, sağlık sigortası ya da emeklilik planların bizim sorunumuz olmasın. Sana mümkün oldu- ğu kadar az para vereceğiz. Çeşitlilik de umurumuzda değil: Afrikalı- Ame rikalı ya da Latin kökenliysen hiç başvurma bile. İş bayağı stres- li. Uzun saatler boyunca sürekli baskı altında ve mahremiyetin olma- dan çalışacaksın. Sürekli izlenecek ve gözetim altında olacaksın.
E-postalarını ve sohbet mesajlarını okuyacağız ve performansını izle- mek için bu verileri kullanacağız. Zaten uzun süre dayanmanı bekle- miyoruz. Amacımız seni bezdirmek ve psikolojik olarak yıpratmak.
Müdürlerin ne yaptıklarının farkında bile olmayabilirler. Seni istis- mar da edebilirler. Eğer kadınsan, cinsel tacize maruz kalma ihtima- lin yüksek. “İnsan Kaynakları”ndan medet umma. Resmî bir şikâyet- te bulunursan kovulabilirsin. Eğer hamile kalırsan ya da 40 yaşına gelirsen, gene kovulabilirsin. İyi iş çıkarsan bile kovulabilirsin. Hiç sebepsiz kovulabilirsin. Kreş hizmetimiz yok. Ama istersen masateni- simiz var. Mutfakta da atıştırmalıklar ve bira bulabilirsin.
YENİ İŞİNE HOŞ GELDİN
H
aziran 2017’de bir çarşamba sabahı kendimi Menlo Park, Ca- lifornia’da Avrupa özentisi bir kafedeki küçük bir masayı adı- na Julia diyeceğim bir kadınla paylaşırken buluyorum ve o esnada legodan bir ördek yapmaya uğraşıyorum.Dışarıda hava güneşli ve sıcak. Kuşluk vakti esen rüzgâr mey- dandaki masaların üzerindeki parlak renkli şemsiyeleri sallıyor. İçe- rideki genç teknoloji kurtlarının bir kısmı kasanın üzerindeki kara- tahtaya yazılı menüyü inceliyorlar, bir kısmı ise masalara oturmuş dizüstü bilgisayarlarına tıklıyorlar. Gizli hoparlörlerden Django Rein hardt’ın gitarının sesleri geliyor. Pencerenin yanındaki bir ma- sada, ellerinde plastik oyuncaklarla oturan iki kır saçlı insan kimse- nin dikkatini çekmiyor.
Julia’yla daha önce hiç tanışmadım. 50’li yaşlarında, neşeli, yu- varlak suratlı kadının dostça bir gülümseyişi ve rahatlatan kahkaha- ları var. Julia kafeye geldiğinde elinde lego parçalarıyla dolu bezden bir çanta vardı. Şimdi bütün o legolar masanın üzerine dağılmış du- rumda. Biz havadan sudan konuşurken, o eline aldığı legoları öylesi- ne birleştirip ayırıyor. Bense bir yandan americano kahvemi içip, ne- fis bademli kruvasanımı ısırırken legolarla oynamaya başlıyorum.
GİRİŞ
HADİ BİR ÖRDEK YAP
18 KURUMSAL KOBAYLAR
Bundan birkaç sene önce, HBO komedi dizisi Silikon Vadisi’nin yazarlarından biri olmadan önce, Boston’daki Silikon Vadisi tarzı bir girişim şirketinde feci bir iş tecrübem olmuştu ki bu tecrübeleri- mi bir önceki kitabımda yazmıştım. Bugün yeniden, gerçek bir yer olduğu kadar kendi başına bir haletiruhiye de olan o dizinin ortamı- na geri döndüm – eğlence için değil, araştırma amaçlı. Son iki sene- dir kendime şöyle bir misyon belirledim: Mümkün olduğunca çok insanla konuşup modern işyerlerini ve günümüzün iş yaşamının neden bu kadar çok insanı mutsuz ettiğini daha iyi anlamaya çalış- mak. Teorim şu ki, bence insanların işleriyle ilgili mutsuzluklarının en azından bir kısmı, şirketlerin onları sürüklediği saçma sapan, yapmacık duygusallıklarla dolu kişisel gelişim ve dönüşüm atölye- lerinden kaynaklanıyor.
İşte böylece bu kahve buluşmasına geldim. Julia hayatımda duyduğum en garip kurumsal atölye çalışmalarından birini yürütü- yor. Atölyelerinde benim eski halimi andıran çalışanlara lego oyna- tıyor. Bu gerçekten yapılıyor ve bu eğitimi verenler de işlerini gayet ciddiye alıyorlar. Metodolojinin adı Lego Serious Play (LSP) ve Julia LSP atölyesi düzenleme yetkisine sahip binlerce eğitmenden biri.
Unilever, Johnson &Johnson, Google ve benzer dev şirketler bu eği- time kucak açmış durumdalar.
Lego atölyelerini ilk duyduğumda birinin benimle dalga geçti- ğini sandım. Adına Edward diyeceğim bir şirket eğitmeni bana,
“Aslında lego eğitimi konusunda sertifika almış olan arkadaşlarım- la konuşman lazım,” demişti.
“Efendim?” diye cevapladım onu.
“Ciddiyim,” dedi. Lego eğitimi alan çalışanların işlerinde daha iyi olduklarını öne sürdü. “Çok kuvvetli bir metot,” dedi Edward.
“Legolar malzeme sadece. İnsanların ne hissettikleri hakkında filt- resiz konuşabilmelerini sağlıyor. Aynı tacize uğramış çocukların duygularını bir oyuncak bebekle konuşarak dışa vurmaları gibi. İn- sanlar lego yoluyla iletişim kuruyorlar.”
Aman Allahım. Gözlerimi kapadım ve zavallı Jim’leri ve Pam’le- ri lego aracılığıyla en derin duygularını New Age şarlatanlarına dö- kerken hayal ettim. Bu ya hayatımda duyduğum en kötü fikirdi ya da en iyi fikir. Hatta belki ikisi birden.
Dan Lyons 19
Edward bana bir isim ve telefon numarası verdi. Bir anda ken- dimi bu işin en iyilerinden, Güney California’da yaşayan biriyle ko- nuşurken buldum. O da beni Silikon Vadisi’nde, benden sadece bir- kaç kilometre uzakta yaşayan Julia’yla temasa soktu.
Biraz hayal kırıklığı yaşadım, zira kendimi gerçek bir kaçık ya da düzenbazla tanışmaya hazırlamıştım. Ne yazık ki Julia bunlardan hiçbiri değil. Tam tersine oldukça akıllı ve samimi biri. Mühendislik yüksek lisansı yapmış ve 20 yıl boyunca ciddi şirketlere yazılımlar kurmuş. Dahası, onu sevdim. Dalga geçmek istemiyorum, ama so- nuçta ikimiz işte burada, bir kafede oturmuş legolarla oynuyoruz.
“İnsanları konuşmaya itiyor,” diyor Julia. LSP’nin nasıl çalıştı- ğının –farz edilen– bilimsel açıklamasını yapıyor. Gerçekten de et- rafta LSP’yi inceleyen, limbik sistem ve beyin zarıyla olan bağlantı- sını araştıran akademik çalışmalar var. Julia’ya göre LSP, özellikle genelde içine kapanık insanlar olan yazılımcılar için oldukça fayda- lı olabiliyor. Zira bu oyun onlara kendilerini güvende hissedebile- cekleri bir konuşma ortamı sağlıyor. Lego atölyeleri aynı zamanda küstah ve dallama A-tipi üst düzey yöneticilerde işe yarıyor. Hatta, Julia’ya göre LSP’nin bütün bir işletmeyi evirme potansiyeli bile var. Demek ki insan kaynakları departmanlarının bu atölyeleri bu kadar çok sevmelerine şaşmamak lazım. İnsan kaynakları çalışanla- rı eskiden gözümüzde büyüttüğümüz sıradan ofis çalışanlarıyken, şimdi işletme yönetimi yüksek lisansı yapmış C-seviye yöneticiler oldular. “Kurumsal değişimi yönlendiren” ve “geleceğin işgücünü yaratan” “stratejik yetenek direktörleri”. Popüler nöroloji bilimine meraklılar ve çoğu Amigdala’yı anal siğilden ayırt edemezken çalı- şanlarının beyin devrelerini yeniden yapılandırabileceğine inandık- ları her metodu denemeden duramıyorlar. Kendisini meşrulaştıra- cak kadar bilimsel görünümlü kaynakla sarıp sarmalanmış Lego Serious Play de işte tam bunu yaptığını iddia ediyor.
Bu LSP seansları bana kâbus gibi geliyor. Bir EST1 seminerini grup terapisiyle birleştirin, üzerine bir de oyuncaklarla kırılan onu-
1. Erhard Seminars Training. 1971’de Werner Erhard tarafından kurulan ve katılımcıların hayat deneyimini dönüştürmeyi hedefleyen organizasyon. (Y.N.)
20 KURUMSAL KOBAYLAR
runuzu ekleyin, tam öyle bir şey benim için. Julia öyle olmadığına yemin ediyor. İlk başta şüpheyle yaklaşanlar bile kısa sürede LSP’ye inanır hale geliyorlarmış.
Son birkaç yıl içinde LSP dev gibi büyüyen bir endüstri halini aldı. LSP danışmanları, konferansları gırla. LSP kitapları ve resmî ra- porları yazanlar mı istersiniz, LSP web sitelerinde konuyla ilgili ma- kale yazanlar mı… Hatta Global Federation of LSP Master Trainers [Usta LSP Eğitmenleri Dünya Federasyonu] diye bir kuruluş bile var.
Temelleri psikoloji ve eğitimsel teoriye dayanan konsept 1990’lı yıl- larda İsviçre’deki iki işletme profesörü tarafından ortaya atılmış. Za- man içerisinde diğerleri LSP’nin içine beyin biliminden de bir şeyler katmışlar. Tahminlere göre dünyada 10 binin üzerinde yetkili lego eğitmeni ve 100 binin üzerinde lego atölyesi katılımcısı var.
Lego Serious Play başarısını bir ölçüde sırtını dayadığı bir baş- ka kurumsal eğitim çılgınlığı olan Agile’e borçlu. Agile iş dünyasın- da o kadar popüler ki, neredeyse bir din haline gelmiş. Konferansla- rı, danışmanlıkları, eğitimcileri, guruları ve hakkında yayımlanan binlerce kitapla beraber dev bir endüstri. Son birkaç yıldır Agile eğitimcileri Lego Serious Play sertifikaları da almaya başladılar, zira iki metodun birbirini birçok açıdan tamamladığı düşünülüyor. Julia da LSP’ye böyle giriş yapmış. Kariyerine bilgisayar mühendisi ola- rak başlamış, ama on sene önce programlama koçu olmuş, yani bil- gisayar programcılarına programlama öğretmeye başlamış. Bunun için de Agile sertifikası alması gerekmiş. Ardından marifetlerine legoyu da eklemiş.
Julia’nın marifetleri arasında Nörolinguistik Programlama (NLP) sertifikası da var. NLP 1970’li yıllarda Santa Cruz’daki Cali- fornia Üniversitesi’nde, Gestalt seven bir avuç hippi terapist tarafın- dan geliştirilmiş bir New Age psikoterapi yöntemi. Her ne kadar muhalifleri bir sözde bilim olduğunu ileri sürse de NLP’nin hipnoz gibi beyin yıkama için kullanılabileceğine inananlar da var. Konuş- ma dilinizi anahtar kelimelerle doldurup karşınızdakinin göz hare- ketlerini takip ediyor ve çapalama tabir edilen bir teknik kullanıyor- sunuz. Denildiğine göre Tony Robbins NLP’den faydalanıyor. Bir İngiliz hipnozcusu olan ve Derren Brown: Mind Control TV progra-
Dan Lyons 21
mının yıldızı Derren Brown da insanları sadece konuşarak manipü- le ettiği videolar çekiyor.
Julia, Agile, lego ve NLP dışında hipnoz da çalıştığını söylüyor.
Mutluluktan havalara uçuyorum. Lisede öğrenciyken, bir hipnozcu dört sınıf arkadaşımı sahneye çıkarıp tavuk gibi gıdaklatmıştı. Ben de nasıl bir his olduğunu merak ettiğimden hep hipnoz edilmeyi istemişimdir.
“Beni şimdi hipnotize edebilir misin? Hemen şu anda bu masa- da otururken?”
“Tabii ki,” diye cevaplıyor Julia. “İnsanlar sürekli trans haline geçerler. Her araba kullandığında transtasındır.”
“Doğru, haklısın. Ama ben hipnoz derken şu anda uyutmanı, üçten geriye doğru saydıktan sonra parmaklarını şaklatmanı ya da gözümün önünde zincirli bir saat sallandırmanı kastediyorum.”
Julia o kadar dramatik bir şey yapmasına gerek olmadığını an- latıyor. Benimle konuşması yeterliymiş. “Dizi kanadığı için ağlayan bir çocuğu ve onu teselli eden annesini düşün. Anne o anda dünya- daki en etkili hipnotik tabirlerden birisini tekrar eder aslında. Çocu- ğuna sıkı sıkı sarılır, kısık bir sesle, “Geçecek. Geçecek,” der. Çocu- ğun da ağrısı yok olur gider.
“Bu mu hipnoz?”
Julia evet anlamında başını sallıyor. Üzüntümü belli etmemeye çalışıyorum. Yüzlerimiz birbirine yaklaşmış küçücük masada otur- maya devam ediyoruz. “Geçecek,” diyor tekrar. “Geçecek.” Sesi bu- ğulu, temposu teskin edici. Bu kelimeyi her tekrar edişinde ses to- nunu hafifçe değiştiriyor. “Geçecek.” Bakışlarımı kaçırmama rağ- men Julia aynı sözcüğü tekrar etmeye devam ediyor. Sesi giderek yumuşuyor. “Geçecek,” diyor. “Geçecek.”
“Tamam, peki!” diyorum, sesimi istemeden yükselterek. Ben kolay etki altında kalan biriyim ve 30 saniye daha devam ederse beni masanın üstüne çıkarıp gıdaklatmasından korkuyorum. Eğer kalabalık bir kafede oturuyor olmasak, ikimiz yalnız olsak, büyük ihtimalle beni hipnotize etmesine izin verirdim. Ama tırsıyorum.
“Anladım,” diyorum ona. Gözlerimi birkaç defa kırpıştırıyorum, sanki bana yaptığı büyüden böyle kurtulabilirmişim gibi.
