Soruların
Sınıftaki Gücü
Sokratik Sorgulama Yöntemi Kavramsal Tanımı ve Uygulama Örnekleri
Dr. Sanem BÜLBÜL HÜNER
Dr. Sanem BÜLBÜL HÜNER SORULARIN SINIFTAKİ GÜCÜ
Sokratik Sorgulama Yöntemi Kavramsal Tanımı ve Uygulama Örnekleri
ISBN 978-625-8044-48-5
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2022, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Bu kitap, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır.
Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Şubat 2022, Ankara Yayın-Proje: Zeynep Güler Dizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kaplan
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi
Baskı: Sonçağ Yayıncılık Matbaacılık Reklam San Tic. Ltd. Şti.
İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı 48/48 İskitler/Ankara Tel: (0312) 341 36 67
Yayıncı Sertifika No: 51818 Matbaa Sertifika No: 47865
İletişim
Macun Mah. 204. Cad. No: 141/A-33 Yenimahalle/ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50
Dağıtım: 0312 434 54 24 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
Aklıma gelen ilk soruyu sorduğum günden bu yana iyi bir insan daha çok da cesur bir kadın olabilmem için
öğrettiği her şey için anneme ve
sordukları soruların peşini bırakmayan tüm çocuklar adına Zeynep ve Mahir’e ithafımdır.
Dr. Sanem BÜLBÜL HÜNER
1978 yılında Burdur’da doğdu. Burdur Cumhuriyet Lisesi’nden mezun olduk- tan sonra, Süleyman Demirel Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği bö- lümünü bitirdi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Eğitim Yöne- timi, Teftiş, Planlama Ekonomisi programında “İlköğretim Okulu Müdürlerinin Yönetsel Yeterliklerinin Liderlik Standartları İnanç Boyutu Açısından İncelenmesi (Gaziantep İli Örneği)” konusu üzerine yüksek lisans yaptı. İstanbul Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü’nde Sınıf Öğretmenliği programında “Sokratik Sorgu- lama Temelli Etkinliklerin Hayat Bilgisi Dersinde Başarı ve Kalıcılığa Etkisinin İncelenmesi: Bir Eylem Araştırması” konulu doktora çalışmasını yaptı. 2001 yılın- dan bu yana çeşitli devlet, özel ve vakıf okullarında öğretmenlik ve yöneticilik gö- revlerinde bulundu. Halen Okan Üniversitesi Eğitim Fakültesinde lisans ve yüksek lisans dersleri vermektedir.
ORCID No: 0000-0001-8757-9374
ÖN SÖZ
En son ne zaman bir soru sordunuz ve bu soru neyle ilgiliydi? “Yarın hava nasıl olacak?”, “İşe yürüyerek mi gideyim yoksa bir otobüse mi bineyim?”, “Akşama ne pi- şirsem?”, “Ölümden sonra yaşam var mı?”, “Acaba 5D teknolojisi doğuştan ya da son- radan oluşan ortapedik sorunlara daha dayanıklı protezler veya implantlarla çözümler üretebilir mi?”, “İdam cezası idam edilen insanlar açısından değerlendirildiğinde temel insan haklarından yaşam hakkına aykırı mı?” gibi pek çok soruyu hatta daha fazlasını her gün çoğu zaman da farkına varmadan sorarız. Her insan sık sık ya da nadiren, basit ya da karmaşık sorular sorar. Soru sormak tüm insanlara özgü bir eylem olsa da belirli bir gruba, mesleğe özgüymüş gibi düşünülür. Örneğin soru sormak denilin- ce ilk akla filozoflar gelir. Yaşamda anlam arayışı içindeki filozoflar Antik Yunan’dan bu yana “Mutluluk nedir?” ,”Özgürlük nedir?”, “İçinde yaşadığımız evren gerçek mi?”,
“Nesnelerin kendisi ile zihnimizdeki fikri arasında bir ilişki var mıdır?” gibi pek çok soru sormuşlardır ve bu soruları nitelikli bir düşünme sistematiği ile yanıtlamaya ça- lışmışlardır.
Benim de uzun zamandır üzerinde düşündüğüm “Bir öğretmen olarak iyi sorular soruyor muyum? Sorduğum sorular öğrencilerimi düşünmeye, keşfetmeye en önemli- si de bana yeni sorular sormaya teşvik ediyor mu? Sorduğum sorular kendi yanıtlarını bulmak için fırsatlar veriyor mu yoksa aklımdan geçen yanıtları tahmin etmelerini mi istiyorum? Öğrencilerim bana soru soruyorlar mı?” gibi sorularım vardı. Bu sorular beni sınıfta öğrencilerin hem iyi sorular duyabilecekleri hem de iyi sorular üretebile- cekleri Sokratik sorgulama yöntemi ile buluşturdu. Sokratik sorgulama yöntemi üze- rine on yılı aşkın bir süredir yaptığım uygulamalar bu buluşmanın doğru bir buluşma olduğunu her seferinde bana kanıtladı. Uygulama öncesi ve sonrası öğrencilerle ilgili yaptığım gözlemler gerçekten bir eğitimci olarak mutluluk vericiydi. Özellikle öğren- cilerin düşüncelerini “Çünkü……” ile başlayan cümlelerle nedenlendirmeye başla- maları, ders sırasında birbirlerinin düşüncelerini etkin dinledikten sonra kendi dü- şüncelerini gözden geçirmeleri, düşüncelerini kanıtlarla ya da örneklerle destekleme çabaları, daha karmaşık ve zor düşünceleri diğerlerinden ayırt edebilmeleri, “Bakalım bu söylediğinizin doğru olduğunu nereden biliyoruz?” ya da “Bu bizim konumuzla ilgili değil” gibi sunulan bilgiye dair seçici ve ayırt edici tavırlar sergilemeleri düşünme becerilerinin geliştiğinin net kanıtlarıydı.
Bu kitap bir eğitimcinin zihninde oluşan bir soru fırtınası ile başlayan öğrenci- lerim ve benim çok kıymetli öğrenme deneyimlerinin bir ürünüdür. Şimdi bu dene- yimleri daha çok kişi ile paylaşma heyecanının teşvik edici gücü ile bu kitap sizlerin huzurunuzda.
Her bir sınıf kendi atmosferi ile yeniden kendi, özgün öğrenme deneyimlerini yaratır. Bu kitapta anlatılanlar öğrencilerinizle yeni öğrenme deneyimleri yaşamanız için başlangıç noktasını işaret eden küçücük bir noktadır.
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ...v
1. BÖLÜM DÜŞÜNME VE SORULAR Düşünme ...1
Üst Düzey Düşünme Becerileri ...3
Sorular ...5
Öğretmen Soruları ...7
Öğretmen Soruları ve Sınıf İçi Etkileşim ...11
Öğrenci Soruları ...17
Öğrenci Soruları ve Merak İlişkisi ...19
2. BÖLÜM SOKRATİK SORGULAMA Sokratik Sorgulamanın Tarihsel Kökeni ...21
Sınıfta Sokratik Sorgulama Yönteminin Uygulanması ...29
3. BÖLÜM PAUL VE ELDER’IN SOKRATİK SORGULAMA MODELİ Eleştirel Düşünmenin Elementlerine Odaklanarak Soru Sormak ...31
Düşünmeyi Analiz Etmek İçin Sorular Sormak ...32
Düşünmeyi Değerlendirmek İçin Sorular Sormak ...36
Yanıtlara Odaklanarak Sorular Hazırlamak ...40
“Bir Önceki” Sorulara Odaklanarak Sorular Hazırlamak ...41
Soru Kapsamına Odaklanarak Sorular Hazırlamak ...43
Sokratik Sorgulama Yönteminde Ders Örüntüsü ...44
Paul ve Elder'in Sokratik Sorgulama Modeli Ders Planı Örneği ...45
4. BÖLÜM LİPMAN’NIN ÇOCUKLAR İÇİN SOKRATİK SORGULAMA İLE FELSEFE MODELİ Lipman’ın Modelinde Eleştirel Düşünme Becerisi ...56
Lipman’ın Modelinde Yaratıcı Düşünme Becerisi...59
viii Soruların Sınıftaki Gücü
Lipman’ın Modelinde Özenli Düşünme Becerisi ...60
Lipman’ın Modelinde Sorgulama Toplulukları ...61
Lipman’ın modelinden McCall’un Felsefi Sorgulama Topluluklarına...62
Sokratik Sorgulama Yöntemi ile Çocuklar İçin Felsefe Uygulama Örneği ...66
5. BÖLÜM PADEİA SOKRATİK SEMİNER MODELİ Padeia Sokratik Seminer Modeli Uygulama Aşamaları ...76
Ön Hazırlık Aşamasında Dikkat Edilmesi Gerekenler ...76
Uygulama Aşamasında Dikkat Edilmesi Gerekenler ...77
Padeia Sokratik Seminer Modeli Uygulama Örneği ...79
6. BÖLÜM SOKRATİK SORGULAMA BİÇİMLERİ Planlanmamış Sokratik Sorgulama Biçimi ...86
Keşif Amaçlı Sokratik Sorgulama Biçimi ...89
Odaklanılmış Sokratik Sorgulama Biçimi ...90
7. BÖLÜM SOKRATİK SORGULAMANIN ETKİLİLİĞİ Sokratik Sorgulama ile İlgili Sınıf İçinde Yapılan Araştırmalar ...91
Sınıfta Öğrencilerin Soru Sorma Alışkanlıklarını Desteklemek İçin Yapılabilecek Diğer Uygulamalar ...93
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ...95
KAYNAKÇA ...97
EKLER ... 103
Düşüncenin Elementlerine Odaklanan Soru Örnekler ... 103
Sokratik Sorgulama Biçimleri ile İlgili Soru Örnekleri ... 107
Padeia Sokratik Sorgulama Seminer Modeli Uygulamasında Kullanılan Örnek Metin ... 111
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Eleştirel Düşünmenin Özellikleri ...5
Şekil 2. Bloom’un Bilişsel Alan Taksonomisi ve Örnek Sorular ...10
Şekil 3. Sınıfta Soru Sorma ve Yanıt Bulma Süreci ...12
Şekil 4. Bekleme Süresi ...15
Şekil 5. Öğrenci Sorularının Sınıflandırılması ...18
Şekil 6. Sokrates’in Sokratik Sorgulama Aşamaları ...23
Şekil 7. Düşünmenin Elementleri ...33
Şekil 8. Düşünmeyi Değerlendirme Araçları ...36
Şekil 9. Soru Listesi Hazırlama Adımları ...42
Şekil 10. Bir Önceki Sorular Listesi Örneği ...42
Şekil 11. Disiplinlere Göre Soru Alanları ...43
Şekil 12. Ders Örüntüsü ...44
Şekil 13. Sokratik Sorgulama ile Çocuklar İçin Felsefe Modelinin Geliştirdiği Beceriler ...56
Şekil 14. Eleştirel Düşünmenin Öğeleri ...57
Şekil 15. Yaratıcı Düşünmenin Öğeleri ...59
Şekil 16. Özenli Düşünmenin Boyutları ...60
Şekil 17. Sokratik Sorgulama ile Çocuklar İçin Felsefe Modeli Oturumlarının Adımları ...63
Şekil 18. Sokratik Çemberler Oluşturma ...77
Şekil 19. Sokratik Sorgulama Biçimlerinin Karşılaştırılması ...86
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Öğretme Stratejilerinin Sınıfta Sorulan Sorular, Geribildirimler ve Öğretmen-Öğrenci Etkileşimine Etkileri ...12
Tablo 2. Sokratik Sorgulama Modellerinin Karşılaştırılması ...30
Tablo 3. Soru Tipleri ve Örnekler ...41
Tablo 4. Sorgulama Öncesi Hazırlık Egzersizi Örneği ...58
“Öyleyse ben neyim? Ben düşünen bir şeyim. Peki, düşünen bir şey nedir? Şüp- he eden, tasdik ve inkâr eden, pek az şey bilen, pek çok şey bilmeyen, seven, nefret eden, isteyen, istemeyen, tahayyül de eden ve hisseden bir şey. Düşünen bir şey olduğumdan katiyetle eminim. Bütün özü veya doğası sadece düşün- mekten ibaret olan, var olabilmesi için bir yere gerek duymadığı gibi madde- sel bir şeye de bağımlı olmayan bir töz olduğum sonucuna vardım.” (Öktem, 2020)
Düşünme
“Cogito Ergo Sum” yani “Düşünüyorum öyleyse varım!” Descartes’ın yukarı- daki alıntıda metodik şüphecilik anlayışıyla ulaştığı bir önermedir. Şüphe duyduğu her şeyi dışarıda tutarak sorgulamaya başlayan Descartes, şüphelerin altında açık seçik, güvenilir, kesin bilginin olduğunu savunur. Kendisinde mevcut olan tüm bilgilerden şüphe ederek en sonunda şüphe ettiğinden şüphe etmediği Cogito’ya yani “Ben” e ulaşır. Çünkü her şeyden şüphe ettiğini düşünen birinin düşündükle- ri şüpheli olsa bile düşünüyor olduğu kesin bilgidir.
Cogito, Descartes’ın uzun ve dolambaçlı bir şüphe yolunun sonunda, zihinsel sezgiyle, varmış olduğu mutlak, kesin, doğru, apaçık, zorunlu ve artık sarsılmaz olan ilk hakikattir (Öktem, 2020). Cogito aynı zamanda kesin, açık, seçik bilgiye taşıyacak olan “şey”dir. Peki Cogito yani ben kesin, açık, seçik bilgiye nasıl ulaşır?
Yani Cogito’nun işlevi nedir? Descartes’e göre Cogito’nun işlevi düşünmektir (Yıl- dızdöken, 2017). Düşünmek insanı kesin, açık, seçik bilgiye taşıyacak tek şeydir.
Düşünmek, Descartes’tan bu yana üzerine oldukça çok düşünülen bir kav- ramdır. Yapılan araştırmalar ve çalışmalar sonucunda düşünme farklı dönemlerde farklı şekillerde tanımlanmıştır.
Platon’a göre düşünme gerçeği meydana getiren idealardır. Locke’a göre dü- şünme deneyimdir (Küken, 2003). Düşünmeyi içinde bulunduğumuz durumu
1. BÖLÜM
DÜŞÜNME VE SORULAR
idrak etmek için kavrama, karar verme, plan yapma, yargılama, problem çözme gibi aşamalardan geçerek belirsiz bir durumdan daha belirgin bir düzeye doğru ilerlediğimiz aşamaları ile açıklayan De Bono (1978) düşünmenin bu aşamalardan oluşan zihinsel bir süreç olduğunu belirtmiştir (Akt. Cüceloğlu, 1995). Düşünme bilişsel ve duyuşsal davranışları kapsayan zihnin en alt davranışlarından (hatırla- ma, kavrama, uygulama), en üst düzeydeki davranışlarına (analiz etme, değerlen- dirme ve yaratma) kadar kendini gösteren çok yönlü bir süreçtir (Semerci, 2003).
Düşünme her insan için doğal bir eylem olmakla beraber “iyi”, “nitelikli” “tam”,
“ön yargısız” gibi “doğru” düşünebilmek için belirli becerileri edinmiş olmak ge- rekir. Örneğin Özden (2005) “doğru” düşünebilmek için problem çözme, bilim- sel düşünme, okuduğunu anlama, yazma, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme ve yaratıcı problem çözme gibi bazı becerilerin edinilmiş olması gerektiğine dikkat çeker.
“Doğru” düşünmek için hangi becerilere sahip olmalıyız? Öğrencilerimize hangi doğru düşünme becerilerini nasıl kazandırmalıyız? Düşünme kavramında olduğu gibi hangi düşünme becerilerine sahip olunması gerekliliği konusunda da birbirinden farklı beceri listeleri bulunmaktadır. Yapılan sınıflamalarda becerinin kapsayıcılığı ya da öğrenilmiş olup olmaması, kendini tekrarlayıp tekrarlamaması, mantıklı olup olmaması gibi bir takım ölçütler göz önüne alındığı görülmektedir.
Diğer yandan 2019 yılında yayımlanan Partnership for 21st Century Skills (P21) gibi önemli pek çok çalışmada 21. yüzyılda öğrencilerin mesleklerinde ve yaşam- larında gerekli olan temel beceriler sıralanmıştır. Öğrencilerin hem okul hem de iş yaşamlarında ihtiyaç duyacakları beceriler arasında iş birliği, iletişim, yaratıcı ve eleştirel düşünme becerisi yer almıştır (Partnership For 21st Century Learning, 2019). Gelecekte nesillerin bu becerilere sahip olması toplumsal ve bireysel refaha katkı sunacaktır. O nedenle biz öğretmenler bu becerileri kazandırmak için sınıf- larımızda farklı uygulamalar, yöntem ve yaklaşımlar kullanmalıyız.
Aynı zamanda üst düzey düşünme becerisi olan yaratıcı ve eleştirel düşünme becerisi önemini geçmişten bugüne koruduğu gibi gelecekte de korumaya devam edecektir. Bunun yanı sıra yine üst düzey düşünme becerileri arasındaki bir bece- ride özenli düşünmedir. Eleştirel ve yaratıcı düşünme becerisini destekleyen, bir- likte kullanıldığında düşünmenin niteliğini geliştiren bir beceridir.
2 Soruların Sınıftaki Gücü
