GERİ DÖNÜŞÜM SEKTÖR RAPORU ARALIK-2019

(1)

GERİ

DÖNÜŞÜM SEKTÖR

RAPORU

ARALIK-2019

(2)

GERİ DÖNÜŞÜM SEKTÖR RAPORU

www.akademifinans.com

İÇİNDEKİLER

1-GERİ DÖNÜŞÜM NEDİR?

A- ATIK NEDİR?

B- ATIK YÖNETİMİ C- ATIK HİYERARŞİSİ

2- GERİ DÖNÜŞÜM YÖNTEMLERİ

3- GERİ DÖNÜŞÜMÜN AMACI VE FAYDALARI 4- DÜNYA’ DA VE TÜRKİYE’ DE GERİ DÖNÜŞÜM

A- DÜNYA’DA GERİ DÖNÜŞÜMÜN TARİHÇESİ B- TÜRKİYE’ DE GERİ DÖNÜŞÜMÜN TARİHÇESİ C- RAKAMLARLA DÜNYA’ DA GERİ DÖNÜŞÜM

1- Oluşan Atık ve Geri Dönüşüm Miktarları

2- Atık ve Geri Dönüşümde Ülkelere Genel Bakış

5- TÜRKİYEDE ATIK YÖNETİMİNİN UYGULANMASI VE ATIK İSTATİSTİKLERİ A- SON YILLARDA YAPILAN MEVZUATLARLA GERİ DÖNÜŞÜM

B- ATIK VERİLERİ

1- Atıkları işleyen Tesislerin Verileri

2- 2016 Atık, Bertaraf ve Geri Kazanım Tesis Verileri

(3)

3- Büyükşehir Belediyelerince Toplanan Atık Miktarları 4- TÜİK’ in Belediye Atık İstatistikleri

5- Sektör Bazında Atık Verileri C- SIFIR ATIK PROJESİ

6- GERİ DÖNÜŞÜMÜN DÜNYA TİCARETİNE ETKİSİ 7-GERİ DÖNÜŞÜMÜN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ 8- SWOT ANALİZİ

Raporun tüm hakları Akademifinans’a ait olup raporun kullanılması, Akademifinans’ın iznine tabidir. Rapor, kaynak olarak gösterilmeden rapordan alıntı ve kopyalama yapılamaz.

(4)

1- GERİ DÖ NÜ ŞÜ M NEDİ R?

ugün dünyadaki hemen hemen bütün ülkelerin kanun, yönetmelik veya mevzuatlarında yer alan geri dönüşüm, kullanılıp atılan katı atıkların çeşit, bileşen ve özelliklerine göre ayrıştırılarak fiziksel, kimyasal ve biyokimyasal yöntemlerle çok daha farklı ürünlere ya da enerjiye dönüştürülme işlemidir.

Ayrıca geri dönüşüm, yeşil ekonominin en önemli ayaklarından biridir.

(Yeşil Ekonomi: Hem kalkınmak hem de kalkınırken toprağı, havayı, suyu kirletmeden sürdürülebilir kalkınma ilkeleriyle insanın da sağlığını koruyarak ekonomik büyümeyi başarmaktır. Prof. Dr. Filiz Karaosmanoğlu)

Geri dönüşümün üçüncü bir tanımı, uzun vadede gerçekleştirilen verimli bir yatırımdır. Dünyamızda giderek azalan hammadde ve kıt kaynak gerçeği bilinirken biryandan da artarak devam eden üretim ve harcamalar sonucunda yakın gelecekte ekonomik problemler, enerji krizleri, kıtlık ve birçok daha farklı sorunla insanların yüzleşmesi kaçınılmazdır. Bu noktada geri dönüşüm hem yeni iş imkanları yaratırken hem de yeni bir sektör oluşturabilir ve çöp atıklarının azalmasında fayda sağlayabileceği gibi doğal kaynak kullanımını azaltacağı için gelecek kuşaklara doğal kaynakları kullanma fırsatı da verecektir.

Geri dönüşümün amacı, kıt kaynakların lüzumsuz kullanılmasını önlemek, doğaya daha az zarar vermek ve kaynak kullanımında farkındalık yaratmaktır.

Ayrıca oluşan atıkların, kaynağında ayrıştırılıp dönüştürülebilir hale getirilerek çöp miktarının azaltılmasını sağlamak da öncelikli bir amaçtır.

Geri dönüşümün ilk tanımında da söylendiği gibi geri dönüşüm, kullanılıp atılan katı atıkların çeşit, bileşen ve özelliklerine göre farklı yöntemlerle ayrıştırılarak ikincil bir ürün meydana getirilmesidir. Burada geri dönüşümün kaynağı olan atık ve bu atıkların geri dönüşüm sürecindeki yolculuğunun yani atık yönetim sisteminin bilinmesi şarttır.

B

(5)

A- ATIK NEDİR?

Üretim ve kullanım faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan, insan ve çevre sağlığına zarar verebilecek şekilde doğrudan ya da dolaylı olarak ortamda sakıncalı olan her türlü maddelerdir. Bu nedenle atıklar üzerinde yapılacak geri dönüşüm ve imha işlemleri insan ve çevre sağlığı için kaçınılmaz bir faaliyettir.

Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) atığı, ‘’sahibinin istemediği, ihtiyacının olmadığı, kullanmadığı uzaklaştırılması gereken maddeler’’ olarak tanımlar. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) ve Avrupa Birliği (AB) atık direktiflerine göre de benzer tanımlar yapılmıştır.

İTÜ Öğretim Üyesi Prof. Dr. Filiz Karaosmanoğlu ‘’Atıklar, ülkemizin ulusal serveti olan yeşil ekonominin de hammaddeleridir’’ diyerek atığı tanımlamış olup dünyada geri dönüştürülebilir atıklar, hava, su, kömür, petrol, doğal gaz ve minerallerden sonra 7. Doğal kaynak olarak kabul edilmektedir.

Çöpte yatan bu değerli kaynaklara dikkat çekmek için Küresel Dönüşüm Vakfı,

“18 Mart Dünya Geri Dönüşüm Günü ‘’ olarak kutlamıştır.

Ülkemizde son yıllarda atık ve geri dönüşümle ilgili ciddi adımlar atılmaya başlanmış olup bununla ilgili resmi olarak Atık Yönetimi Yönetmeliği, 02.04.2015 tarih ve 29314 sayı ile Resmi Gazete de yayımlanmıştır.

Çevre Mevzuatı kapsamında yayımlanan Atık Yönetimi Yönetmeliği, Avrupa Birliği (AB) mevzuatlarına uyum çerçevesinde 19.11.2008 tarihli ve 2008/98/AT sayılı atık hakkında

(6)

Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi, 3/5/2000 tarihli ve 2000/532/AT sayılı atık listesi oluşturulması hakkında Komisyon Kararı dikkate alınarak hazırlanmıştır. ( *)

(*) : (Atık yönetimi yönetmeliği: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/04/20150402-2.htm)

Genel itibariyle bu yönetmeliğin amacı, ilk olarak Çevre Kanunu olmak üzere çevre mevzuatını oluşturan bütün hukuki düzenlemelerde atıkların geri kazanılması, ikincil bir materyal ve enerji olarak geri dönüşümü öncelikli yönetim prensiplerinden birisi olarak ele alınmış olup geri dönüşüm faaliyetleri teşvik edilmiştir. Ayrıca geri kazanım tesislerinin teknik ve idari yeterliliklerinin arttırılması amacıyla kurallar oluşturulmuş, bu kuralları sağlayan tesisler lisanslandırılarak hem ekonomiye hem de çevreye katkıda bulunmaları sağlanmıştır.

Atığın içerisinde bulunan ayrılması ve bu maddelerin geri dönüşümünün kolay olması atığın değerini artırır. Atığın değeri, karışım derecesi ile ters orantılıdır.

Atık, çeşitlerine göre şu şekilde sınıflandırılabilir: Fiziki durumuna göre (katı, sıvı, gaz), içeriğindeki madde gurubuna göre (cam, plastik, kağıt, metal vb.), kaynağına göre (kentsel, kurumsal, zirai, inşaat, fabrika….) ya da emniyet seviyesine göre(tehlikeli, tehlikesiz) vb. çeşitlere göre bir çok kaynak sınıflandırmayı çeşitlendirmektedir. Ya da atıklar, katı, sıvı, gaz ve ambalaj atıkları olarak da sınıflandırılabilir.

Çevre ve insan sorunu olarak katı atıklar; atık döngüsü içinde, üretildikleri andan, son uzaklaştırma aşamasına kadar çevre ve insanla birebir veya dolaylı etkileşim içindedir. Katı atıklar, gerek içeriklerindeki hastalık yapıcı veya bulaştırıcı maddelerle doğrudan; gerekse fare, sinek vb. diğer canlılar için beslenme ve üreme kaynağı olması nedeniyle dolaylı olarak çevre ve insan sağlığını olumsuz etkileyebilme riski taşımaktadırlar. (Güler ve Çobanoğlu, 1996;

Tokgöz ve Sarmaşık, 1982)

Yönetim sorunu olarak ise; kentsel çevre yönetiminin önemli bir parçası olan katı atık yönetim hizmetleri; özellikle geri kalmış veya kalkınmakta olan ülkelerde yerel yönetim bütçelerinin %10-40’ının ayrılmasına rağmen istenen düzeyde sunulamamaktadır (Bartone, 1991).

(7)

Katı atıkların çevre ve insan sağlığına yönelik oluşturduğu büyük risklerle birlikte ayrıca bir ülke yönetim sorunu olarak da ele alınması kaçınılmazdır.

Katı atıklar, oluştukları yere göre sınıflandırıldıklarında 8 alt bölüme ayrılmaktadır:

1- Evsel Katı Atıklar 2- Endüstriyel Atıklar 3- Tehlikeli Atıklar 4- Özel Atıklar

5- Tıbbi Atıklar 6- Tarımsal 7- Bahçe Atıkları

8- İnşaat Artığı Ve Moloz Atıkları Sıvı atıklar; hastane kaynaklı olan kan, dişçilik yıkama suları, diyaliz makineleri suları, evsel kaynaklı olan temizlik suları, kanalizasyon suları vs. atıkları ifade etmektedir (Karasu, 2013). Gaz atıklar ise; Nükleer enerji santralleri, sanayi tesis bacaları, yakma tesisleri, enerji amaçlı fosil yakıtların kullanımı, çöp depolama ve kompostlaştırma alanları vs. gaz atıkların kaynaklarını oluşturur(Karasu, 2013).

Ambalaj Atığı, Avrupa Birliği Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Direktifi’ne göre ambalaj; hammaddeden işlenmiş ürüne kadar, bir ürünün üreticiden kullanıcıya veya tüketiciye ulaştırılması aşamasında, taşınması, korunması, saklanması ve satışa sunumu için kullanılan herhangi bir malzemeden yapılmış geri dönüşümlü ve geri dönüşümü olmayan ürünlerin tümüdür. (Avrupa Birliği Ambalaj Atıkları Kontrolü Yönetmeliği, 2008).

Ambalaj atıkları; üretim artıkları hariç, ürünlerin veya herhangi bir malzemenin tüketiciye ya da nihai kullanıcıya ulaştırılması aşamasında ürünün sunumu için kullanılan ve ürünün kullanılmasından sonra oluşan kullanım ömrü dolmuş tekrar kullanılabilir ambalajlarda dâhil çevreye atılan veya bırakılan satış, ikincil ve nakliye ambalaj atığı olarak tanımlanmaktadır (Sayar, 2012)

.

B- ATIK YÖNETİMİ

tık Yönetimi, evsel, tıbbi, tehlikeli ve tehlikesiz atıkların en aza indirgenmesi, kaynağında ayrı toplanması, ara depolanması,

gerekli olduğu durumda atıklar için aktarma merkezleri oluşturulması, atıkların taşınması, geri kazanılması, bertaraf edilmesi, geri kazanım

A

(8)

ve bertaraf tesislerinin işletilmesi ile kapatma, kapatma sonrası bakım, izleme

kontrol süreçlerini içeren bir yönetim biçimidir.

Atık yönetimi, sistem yaklaşımı ile birlikte değerlendirildiğinde, katı atıkların sadece insan çevresinden uzaklaştırılmasını değil; çevre ve insan sağlığının korunarak geliştirilmesiyle birlikte ekonomik kalkınmanın sağlanmasına da olumlu katkılar sağlayan bir yönetim anlayışıdır. (Agrawal, 1990)

Entegre Atık Yönetimi: Atık Yönetiminin entegre olarak tüm atıklara beraber uygulanmasıdır. Entegre atık yönetimin temel amacı; bu sistemin içerisinde oluşan atıkların yok edilmesi işleminin çevreye ve ekonomiye olan etkisinin en aza indirilmesini sağlamaktır (Bozkurt, 2012).

Ülkemizde atık ve geri dönüşümle ilgili ciddi adımlar atılmaya başlanmış olduğu yukarıda da belirtilmiş olup bununla ilgili resmi olarak Atık Yönetimi Yönetmeliği, 02.04.2015 tarih ve 29314 sayı ile Resmi Gazete de yayımlanmıştır.

Atıkların oluşumundan bertaraf edilmesine giden süreçte, çevre ve insan sağlığına zarar vermeden yerel yönetimlerinin koordine halinde çalışmasına kadar açıklanan genel esasların belirtildiği bu yönetmelik aşağıdaki konuları kapsamaktadır.

 1- Planlama dönemine ilişkin olarak atığın kaynağı, miktarı ve türü

 2-Atık yönetimine ilişkin yasal düzenlemeler ve teknik şartlar

 3- Farklı şekilde yönetilmesi gereken atıklar için yapılacak özel düzenlemeler

 4-Uygun geri kazanım, ara depolama ve bertaraf tesisleri

 5-Lisans uygulamasından muaf tutulacak tesisler, atık türleri ve miktarları

 6- Atık yönetimi konusunda yetkilendirilmiş gerçek / tüzel kişiler

 7- Bertaraf ve geri kazanım tesislerinin tahmini yatırım ve işletme maliyetleri

(9)

C- ATIK HİYERARŞİSİ

Atık Hiyerarşisi: Belediyeler İçin Entegre Atık Yönetimi Planı Hazırlama Kılavuzu’na (2010) göre, atık yönetimi için başlıca 6 esas stratejinin uygulanması öngörülmektedir.

Öncelikli seçenek

En son seçenek

Kaynak: Çevresel Göstergeler Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ( https://cevreselgostergeler.csb.gov.tr/ )

Önleme/ Azaltım / Tekrar Kullanım: Ürünlerin/ malzemelerin kullanım ömürlerinin uzatılması, yeniden kullanımının sağlanması için gerekli tedbirlerin alınmasıdır. Böylelikle doğal kaynakların korunması, enerji tasarrufu, atıkların azaltılması, finansal tasarruf sağlanmış olacaktır.

Geri Dönüşüm: Atıkların işlenerek asıl kullanım amacı ya da diğer amaçlar doğrultusunda ürünlere, malzemelere ya da maddelere dönüştürülmesidir. Geri dönüşümde, ürün ve bileşenlerin özellik ve fonksiyonları kaybolmaktadır.

Geri Kazanım: Geri dönüşümden farklı olarak, geri kazanım atıklardan enerji edilmesini de kapsamaktadır.

Enerji Geri Kazanımı: Geri dönüştürülmesi mümkün olmayan atık malzemelerin; yakma, gaz haline getirme, piroliz (yüksek sıcaklıkta ve oksijensiz ortamda organik maddelerin termal kırılmaya uğradığı kimyasal süreç), havasız arıtma ve düzenli depolama sahası gazı elde edilmesi dahil olmak üzere çeşitli prosesler yoluyla kullanılabilir ısıya, elektriğe veya yakıta dönüştürülmesidir.

Enerji geri kazanım prosesleri uygulanırken olumsuz çevresel etkilerin önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması ve ilgili mevzuat kurallarına uygun hareket edilmesi önemlidir.

Bertaraf: Geri Kazanımı mümkün olmayan atıkların bertaraf edilmesidir.

Atıkların, Düzenli depolama sahalarına gönderilmeleri bilinen en güzel örnektir.

Yukarıda belirtilen yöntemlerin etkili bir şekilde uygulanmasının ilk basamağı, oluşan atıkların kaynağında ayrı toplanmasıdır.

Önleme Azaltma Tekrar Kullanım

Geri Dönüşüm Enerji Geri Kazanım

Bertaraf

(10)

Günümüzde atıklar, artık bir üretim girdisi olarak düşünülmektedir. Atıkların kaynağında düzenli ve doğru bir şekilde zamanında toplanması, özellikle kaynağında ayrıştırılması önemlidir. Bu da Atık Yönetiminin ne kadar önemli olduğunun

kanıtıdır. Bu konuda hem vatandaşın hem özel teşebbüslerin hem de yerel yönetimin (devletin) sorumluluğu vardır. Yerel yönetimlerin atık yönetimi konusunda en önemli görevi, bu atıkları ayrıştırarak toplamasıdır.

Entegre atık sisteminin verimli olmasında ise atıkların geri dönüşüm ve geri kazanım işlemleri en önemli kıstaslardır. Geri kazanım/dönüşüm oranı ne kadar fazla olursa atık yönetim uygulaması da o kadar çok başarılıdır. Geri dönüşümü/kazanımı yapılamayan atıklar ise bertaraf edilir. Bertaraf yöntemlerinin bazıları çok maliyetli olduğundan daha çok düzenli depolama yapılmakta ancak düzenli depo için de yeterli alan bulmak sorun olabilmektedir.

Türkiye’ de günümüzde her ne kadar mevzuatlarda uyumlaştırma çalışmaları artarak yapılsa ve hukuki anlamda cezalar arttırılsa da yetkililer tarafından denetimlerin hiç aksatılmadan yapılması şarttır. Ayrıca atık konusunda halkın eğitilmesi ve bilinçlendirilmesi gerekmektedir. (Hande Uzunoğlu, İzmir,2017)

2- GERİ DÖ NÜ ŞÜ M YÖ NTEMLERİ

Her malzemenin ya da atığın sahip olduğu özelliklere göre uygulanacak geri dönüşüm yöntemi de farklılık göstermektedir.

Genel olarak geri dönüşüm işlemleri dört aşamaya indirgendiğinde:

1- Kaynakta Ayrıştırılması:

Değerlendirilebilir atıklar, oluştukları yerde çöplerden ayrılarak biriktirilir.

Örneğin bireylerin atığı en başta, evlerinde ayrıştırması ya da çöpe koyarken ayrıştırması gibi….

2- Sınıflama: Kaynağında ayrı toplanan atıklar, cam, metal-plastik ve kağıt bazında sınıflandırılır.

3- Değerlendirme: Atıklar, fiziksel ve kimyasal değişimler geçirerek yeni

(11)

bir malzeme olarak ekonomiye geri döner.

4- Yeni Ürünü Ekonomiye Kazandırma: Geri dönüştürülen

ürün, yeni bir malzeme olarak ekonomiye ve kullanıma sunulur.

Geri Dönüşebilen Maddeler:

 Kâğıt ve Karton: Gazete ve dergi, karton kutu, yumurta kartonları, ambalaj kutuları, ofis kağıtları, alışveriş kolileri.

 Camlar: Her türlü renkte ve özellikte cam ürünler.

 Plastikler: İçecek kutuları, poşetler, gıda ve temizlik malzemesi kutuları.

 Organik atıklar: Her türlü organik atık bu sınıfa girmektedir; meyve ve sebze, çay posası, kahve telvesi vb. (kompost veya solucan gübresi üretiminde kullanılabilirler)

 Lastikler: her türlü araç lastiği;

otomobil, kamyon, traktör, uçak, motosiklet.

 Pil ve aküler: günlük hayatta kullandığımız tek kullanımlık ya da şarj edilebilir piller ve araç aküleri.

 Metaller: Alüminyum içecek kutuları, alüminyum folyo, çelik

gıda kutuları, inşaat demirleri, bakır kablolar

 Lambalar: Eski tip ampuller ve led lambalar.

 Elektronik cihazlar: Cep telefonu, bilgisayar, televizyon, ütü gibi günlük hayatta kullandığımız tüm elektronik aletler.

 Tekstil ürünleri: Kullanılabilir olsun olmasın, her iki şekilde de geri dönüştürülerek farklı bireyler için elbise ya da yeni bir ürün için ham madde olarak kullanımları mümkündür.

 Motor ve yemek yağları: Araçların kullanımı ve yemek pişirme sonucunda ortaya çıkan atık yağlar.

 Beton: Kentsel dönüşümle beraber çok fazla beton atığı çıkıyor, bunların da geri dönüştürülmesi ile tekrardan faydalı hale gelmeleri sağlanıyor.

(12)

 Ahşap: Birinci sınıf malzemelerin daha alt kademe işlerde kullanılması ya da ahşap palet gibi malzemelerin tekrardan farklı ve

faydalı bir şekilde kullanıma sokulması.

 Solvent Bazlı Atıklar

(Kaynak: cevrebilinci.com)

(Kaynak grafik: TRT Haber)

Geri Dönüştürülemeyen Maddeler:

 Karton bardaklar: İsmi karton bardak olabilir fakat sıvıyla temas eden iç kısmında petrol türevi bir plastik malzeme ile kaplı oldukları için geri dönüşümleri yok diyebiliriz.

 Ampuller ve floresan lambalar: Özel geri dönüşüm sistemleri kullanılamadığında farklı yöntemlerle ortadan kaldırılır.

 Abur cubur atıştırmalık ambalajları

 Strafor/köpük malzemeler: İçecek ve yiyecek tüketmek için kullandığımız köpük bardak ve tabak gibi malzemeler.

 Tıbbi ve tehlikeli atıkları: Çok yüksek miktarda zehirli madde içerdikleri için genellikle yüksek sıcaklıklı yakma fırınlarında kontrollü olarak yakılarak bertaraf edilirler. (Kaynak: cevrebilinci.com)

Geri dönüşen atıkların içeriğindeki malzemelere göre sınıflandırarak

bu atıkların geri dönüşüm yolculuğu ve bu yolculukta geri dönüşüm

yöntemi; bazı temel malzemeler bazında aşağıda anlatılmaktadır:

(13)

Cam:

Camın bileşimine giren 3 grup madde vardır:

1- Bunlar cam haline gelebilen oksitler 2- Eriticiler

3- Stabilizatörler denilen maddelerdir.

Şişe, kavanoz, cam bardak, vazo ve diğer cam atıklar toplama kutularında veya atığın oluştuğu yerlerde ayrı toplanır ve bu atıklar renklerine göre ayrılarak geri dönüşüm tesislerine verilir.

Burada atık ve katkı maddelerinden ayrılır. Cam maddeler kırılır ve hammadde karışımına karıştırılarak eritme ocaklarına dökülür.

Kırılan cam, beton katkısı ve cam asfalt olarak da kullanılmaktadır.

Cam asfalta %30 civarında geri dönüşmüş cam katılmaktadır.

Kullandığımız her üç cam ambalajdan en az biri, geri kazanılan camdan yapılmıştır. Cam ambalaj üretiminde atık cam şişe ve kavanozlar kullanılır. Diğer cam çeşitleri, içerdikleri hammaddenin farklı olması nedeniyle bu işleme dâhil edilmez.

(Kaynak: Foto, Belçikalı fotoğrafçı Paul Bulteel, Avrupa’ da bir cam geri dönüşüm fabrikası)

(14)

Alüminyum: Atık alüminyum, küçük parçacıklar halinde doğranır daha sonra bu parçalar büyük ocaklarda eritilerek, dökme alüminyum üretilir. Bu sayede atık alüminyum, saf alüminyum ile neredeyse aynı hale gelir ve ikincil bir üretim için tekrar üretimde kullanılabilir.

Metal: Kaynakta ayrı ayrı toplanan metal ambalaj atıkları ilk önce toplama- ayırma tesislerinde içeriğindeki malzemeye göre ayrılır. Bu işlem, büyük mıknatıs sistemleri yardımı ile yığın içerisindeki alüminyum, çelik benzer malzemeleri birbirinden ayırma amaçlıdır.

Toplanan ambalaj atıkları taşıma ve depolama kolaylığı bakımından preslenir ve böylelikle hacim küçültülür. Metal ambalajlar, preslenmiş olarak işlenecekleri tesise getirilirler.

Burada ilk önce fiziksel öğütme işlemi yapılır. Öğütülme işleminin ardından yüksek dereceli fırınlarda eriyik hale getirilir. Eriyik kalıba dökülerek metal bloklar oluşturulur. Oluşturulan bu metal bloklar preslenerek istenilen kalınlığa getirilir. Aerosol (katının hava veya gaz ortamında heterojen olarak dağılması sonucu oluşan karışımdır. Sprey, sis vb. gibi…) içecek kutusu, boya tenekesi gibi her türlü ambalaja uygun biçimlendirme sonrasında doluma hazır hale gelir.

Alüminyumun geri kazanımıyla;

• Enerji tüketiminde azalma

%95, hava kirliliğinde azalma

%90, su kirliliğinde azalma %97, baca gazı kirletici emisyonunda azalma %99 oranında olur ve boksit cevheri de korunmuş olur.

• Bir kilogram alüminyum kutu geri kazanıldığında; 8 kg boksit madeni, 4 kg kimyasal madde, 14 kW/sa. elektrik enerjisi kullanımı korunmuş olur.

• On adet alüminyum içecek

kutusu geri kazanıldığında, 100

kW/sa. bir lambanın 35 saatte

veya bir TV’ nin 30 saatte

(15)

harcadığı elektrik enerjisi korunmuş olur.

• Bir ton kullanılmış alüminyumdan alüminyum üretilirse; 1300 kg boksit

bakiyesi, 15000 litre soğutma suyu, 860 litre proses suyu, 2000 kg CO2 ve 11 kg SO2 emisyonu daha az oluşur.

(Kaynak veriler: PAGÇEV)

)

Beton: Beton parçalar, yıkım alanlarından toplanır ve kırma makinalarının olduğu yere getirilir. Kırıldıktan sonra parçalar, çakıl taşı olarak veya içerisinde farklı bir katkı maddesi yoksa kuru harç olarak kullanılabilmektedir.

Plastik: Plastik atıklar, öncelikle cinslerine göre ayrılarak geri dönüşüm işlemine tabi tutulur.

Cinslerine göre ayrılan geri dönüşebilir plastik atıklar, kırma makinelerinde kırılıp küçük parçalara ayrılır. İşletmeler bu parçaları direkt olarak belli oranlarda, orijinal hammadde ile karıştırarak üretim işleminde kullanabildiği gibi tekrar eritip katkı maddeleri katarak ikinci sınıf hammadde olarak da kullanabilir.

Kullanılmış plastikler geri kazanılıp tekrar üretime sokulduğunda; yeni montlar, endüstriyel fiberler, iş şapkası, bakkal arabası sapları, okul ve işyeri parçaları, golf ve tenis malzemeleri, bahçe mobilyası köşe taşları, çöp toplama kutuları, saksı, bank, oto yedek parçaları, su metre kutusu, kovalar, halı malzemesi ve dren boruları gibi yeni plastik ürünleri elde etmek mümkün olmaktadır.

(16)

adece pet şişenin geri dönüşümünden bile şu ürünler elde edilmektedir:

Halı tabanları, uyku torbaları, giysilerdeki yalıtım maddesi, oto parçaları, boya fırçaları, can

kurtarma yastıkları, torbalar, posta kutuları, piknik masaları, çitler, yürüyüş botları, çift bölmeli kovalar, lazer toner kartuşu, kayışlar …….

Kaynak: Grafik, plasmaksan.com

Ülkemizde, Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği, 1 Ocak 2018 tarihi itibariyle T.C Şehir ve Çevrecilik Bakanlığı tarafından yürürlüğe konulmuştur.

Yeni yönetmelik, sanayi sektörüne getirdiği yeni yükümlülüklerin yanında, sektördeki paydaşlara da sistemin gelişmesi ve sürdürülebilirlik adına çeşitli sorumluluklar yüklemiştir.

Bu yönetmelik kapsamında ambalaj üreticileri, ambalajların tasarımı aşamasından başlayarak, üretim ve kullanım sonrası en az atık üretecektir. Geri dönüşümü en kolay ve çevreye en az zarar verecek şekilde ambalajlar üretmekle ve bu üretim süreçlerine konu girdiler için de yine yönetmelikte net olarak belirlenmiş oranlarda yurt içinden toplanan atıklardan geri dönüştürülmüş malzeme kullanmakla keskin bir yükümlülük altına girmişlerdir.

S

(17)

Dünya ekonomileri günümüzde artık kullandığı ürünleri ekonomiye ve kullanıma tekrar kazandırmak için her yolu denemeye başlamış olup bu eyleme en iyi örneklerden biri de şu şekildedir:

Giysi ve aksesuar satışında Dünya 3 üncüsü olan Adidas markası yaptığı açıklamada, 2024 yılında giyim ve ayakkabı üretiminin tamamını geri dönüştürülmüş plastikten yapacağını açıklamıştır. (Kaynak: Sabah Gazetesi, Temmuz 2019)

Ve yine pek çok Dünya çapında marka da bu akımı takip etmeye başlamıştır.

(18)

(Kaynak: Foto, Belçikalı fotoğrafçı Paul Bulteel, Avrupa’ da bir lastik geri dönüşüm fabrikası)

Lastikler:

Lastikler araç altından söküldükten sonra "kullanılmış lastik" ya da "ömrünü tamamlamış lastik" olurlar. Çevrede zor ayrışır olmaları, atık lastiklerin önemli bir çevre problemi olmalarının asıl nedeni değildir. Ne kadar zor ayrışsalar da atıklar tabiatta sonunda ortadan kaldırılabilmektedir. Buna yakma ile destek de olunabilmektedir. Ancak, üretilen atık lastiklerin çok önemli miktarlarda olması bu atıkların giderilmesindeki en önemli sorunu oluşturmaktadır. Atık lastikler yeniden kaplama, geri kazanma, enerji elde edilmesi, atık deposunda depolama ve ihracat yöntemleri ile bertaraf edilmektedir. Hurda lastiklerin yığıldığı yerlerde önemli iki çevre zararı söz konusu olmaktadır. Bunlar: Bu yığınlarda meydana gelen şiddetli yangınlar ve bu yığınlarda rahatça çoğalma fırsatı bulan böcekler nedeniyle toplum için oldukça tehdit edici hastalıkların yayılma ihtimalleridir. Özellikle kamyon ve iş makinesi lastikleri kaplama yolu ile geri dönüştürülmektedir.(cevreonline.com)

Kompozit:

Toplanan kompozit ambalajlar (iki veya daha fazla sayıdaki aynı tür ya da farklı tür malzemelerin birleşmesinden oluşan malzeme) birçok malzemenin birlikte kullanılmasıyla elde edildiği için geri dönüşüm prosesi de kompleks aşamalardan oluşur. Öğütme ve ayrıştırma işlemlerinden sonra kâğıt ve alüminyum/polietilen kısım birbirinden ayrılır. Geri kazanılan kâğıt bir nevi kâğıt

(19)

geri dönüşüm işlemlerinden geçirilerek, kâğıt mendil, tuvalet kâğıdı ve oluklu mukavva gibi ürünlerin üretiminde kullanılabilir. Kâğıt kısmı ayrıldıktan sonra geri kalan kısım (Alüminyum ve Polietilen veya başka bir malzeme) çimento fabrikalarında kalori değerleri yüksek olduğu için ilave yakıt olarak kullanılabilir. Yine aynı şekilde enerji amaçlı yakarak geri kazanılabilir. Bir diğer uygulama da ülkemizde yekpan adıyla üretilen ürünlerdir. Kompozit ambalajlar kırpılıp öğütüldükten sonra preslerde sıkıştırılarak sunta benzeri bir malzeme üretilir.

Oluşan ürün bahçe mobilyası yapımında kullanılabilecek derecede suya ve neme dayanıklı bir malzemedir.

Röntgen Sularından Gümüş Geri Dönüşümü:

Resmi ve özel hastanelerde kullanılan röntgen makinelerinden çıkan röntgen suları ve matbaalardan, fotoğrafçılardan kaynaklı atık fotografik banyo sularının (röntgen suları) gümüş geri kazanımı mümkündür. Bu işyerlerinden yıllardır büyük miktarlarda kanalizasyon sularına karıştırılan bu sular, son yılarda Çevre Ve Orman Bakanlığı’ndan lisans almış firmalar tarafından toplanmaktadır.

(cevreonline.com) Solvent Bazlı Atıklar:

Solvent bazlı atıkların kaynama noktaları farkından yararlanılarak geri dönüşümleri sağlanmaktadır. Kirletici maddelerden solventi temizlemek için kaynama noktasına kadar solvent içeren kirleticili madde ısıtılarak solvent buharlaştırılır ve buhar tekrar soğutularak sıvı hâle getirilir. Bu sayede solvent kirletici diğer maddelerden temizlenmiş olur. İmalat sırasında açığa çıkan bu atık solventlerin geri dönüşümü sonsuz bir şekilde devam etmektedir. Çünkü arıtılıp temizlenen solventler eski özelliklerinden ayrılmadan tekrar saf hâllerine

geri dönmektedirler. (Kaynak: enerjiportali.com) Kağıt:

Kağıt, öncelikle kağıt çamurunun hazırlanması için su içerisinde liflerine ayrılır. Eğer gerekirse içinde lif olmayan yabancı maddeler için temizleme işlemine tabi

(20)

tutulur. Mürekkep ayırıcı olarak, sodyum hidroksit veya sodyum karbonat kullanılır. Daha sonra hazır olan kâğıt lifleri, geri dönüşmüş kağıt üretiminde kullanılır.

Atık kâğıt, sürekli olarak geri kazanılamaz.

Her geri kazanımda, liflerin boyu kısalır ve liflerin yapışması için yardımcı maddeler ilave edilmeden yeni kâğıt üretilemez.

(Kaynak: PAGEV)

(Kaynak: Grafik, Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma Vakfı)

(21)

dönüştürüldüğü zaman:

• Sera gazı olan karbon dioksitin havadan 12400 m3’ünün bertaraf edilmesi,

• 12400 m3 oksijen gazının üretilmeye devam etmesi,

• 34 kişinin oksijen ihtiyacını sağlayan 17 yetişkin ağacın korunması,

su tasarrufu,

• Kış aylarında ısınma amacı ile iki ailenin tüketeceği 1750 litre fuel-oil tasarrufu,-2,4 m3 çöp depolama alanından tasarruf,

• 20 ailenin bir ay süreyle tüketeceği 4100 kW/sa elektrik enerjisinden tasarruf edilebilmesi mümkündür

.

(Kaynak veriler: PAGEV)

1 ton kullanılmış kâğıt atığının geri dönüşümü sonucunda, 16 adet yetişmiş çam ağacı ve 85 metrekarelik ormanlık alan tahrip edilmekten kurtuluyor. Örneğin; Türkiye genelinde düşünecek olursak, bunun, yılda 80 milyon çam ağacı ve 40.000 hektar ormanlık araziyi korumak anlamına geldiği sivil toplum örgütü PAGEV tarafından dile getirilmektedir.

Not: Türk Plastik Sanayicileri Ar-Ge Eğitim Vakfı(PAGEV), geri dönüşüm adına önde gelen sivil toplum örgütlerindedir.

(22)

3- GERİ DÖ NÜ ŞÜ MÜ N AMACİ VE FAYDALARİ

Geri dönüşümün amacını ifade etmek gerekirse, öncelikle kaynakların gereksiz kullanılmasını önlemek ve atıkların kaynağında ayrıştırılarak atık çöp miktarının azaltılması olarak düşünülmelidir. Demir, çelik, bakır, kurşun, kağıt, plastik, kauçuk, cam, elektronik atıklar gibi maddelerin geri dönüşüm ve tekrar kullanılması, tabii kaynakların tükenmesini önleyecektir.

Bu durum, ülkelerin ihtiyaçlarını karşılayabilmek için ithal edilen hurda malzemeye ödenen döviz miktarını da azaltacak, kullanılan enerjiden büyük ölçüde tasarruf sağlamasına da yardımcı olacaktır.

Diğer yandan ise yukarıda bahsedildiği gibi geri dönüşümün amaçlarından biri de bertaraf edilecek katı atık miktarlarının azaltılması nedeni ile çevre kirliliğinin önemli ölçüde önlenmesidir. Özellikle katı atıkları düzenli bir şekilde bertaraf edebilmek için yeterli alanı bulunmayan ülkeler için katı atık miktarının ve hacminin azaltılması büyük bir avantaj sağlamaktadır.

(23)

Geri Dönüşümün Faydaları:

1- Atık miktarı azalırken doğal

kaynaklarımız da

korunmaktadır.

2- Enerji tasarrufu sağlanır. Geri dönüşüm ile elde edilen malzemede endüstriyel işlem sayısı azaldığı için enerji tasarrufu sağlanır. Metal içecek kutularının geri dönüşüm işlemlerinde metal doğrudan eritilerek yeni ürün haline dönüştürülür.

Böylelikle hem üretim için kullanılan maden cevherine hem de madenin saflaştırması için uygulanan işlemlere gerek duyulmaz. Bu şekilde bir alüminyum kutunun geri dönüşümünden %96 oranında

enerji tasarrufu

sağlanabilmektedir. (PAGEV)

3- Ekonomiye katkı sağlarken parasal olarak yeni girdilere de imkân tanıdığı gibi ekonomik büyümeye de katkı sağlamaktadır.

4- Gelecek için yatırım olarak değerlendirilirken ekonomiye yeni sektör, yeni tesisler ve yeni iş gücü imkânı yaratma potansiyeli yüksektir.

5- Depolama alanlarına olan ihtiyacı azaltır.

6- Çevre bilincinin oluşmasında katkıda bulunur.

7- İnsan sağlına zararlı çöp yığınlarının geri dönüşebilecek kısmı ayrıştırılırken kalan faydası olmayan kısımlar bertaraf edilerek yok edilirler.

Böylece hastalık riskleri de azaltır.

4- DÜ NYA’ DA VE TÜ RKİ YE’ DE GERİ DÖ NÜ ŞÜ M

A- DÜNYA’ DA GERİ DÖNÜŞÜMÜN TARİHÇESİ:

eri dönüşüm, insanlık tarihi için en yaygın uygulamalardan biri olmuştur.

Kayıta geçmiş savunucularından ilkinin, tarihte geriye gidildiğinde, M.Ö 400 yılında Platon olduğu görülür.

Dünyada giderek artan hızlı endüstriyelleşme ve savaşlar nedeniyle kaynak yani ham maddeye olan ihtiyacın artması sonucunda atılan atıkların geri dönüşüm süreci de hızlanmıştır. Çünkü ham madde satın almak yerine daha ucuza mal edilen demir hurda metaller, yıpranmış kumaş artıkları vb. maddelerin geri

G

(24)

dönüşümü ile ham madde elde etmenin sanayiye ekonomik açıdan büyük yarar sağladığı görülmüştür. Bu sebeple sanayi devriminden önceki zamanlarda bile Avrupa’ da bronz hurdalar ve diğer metaller toplanıp eritilerek sürekli bir kullanım sağlanması amaçlanmıştır^.

Örneğin İngiltere’ de orman ve ağaç yangınları sonrasında meydana gelen kül ve tozlar kullanılarak tuğla yapıldığı pek çok kaynakta yazmaktadır.

İngiltere ve İrlanda’ da içeceklere depozito uygulaması yapılmış olup buna en iyi örneklerden biri Schweppestir. Bu gibi içecek ürünleri daha 1800’lü yıllarda depozitolu bir sistemle satışa sunularak geri dönüşümü sağlanmıştır. 1982’lerde İçecek şişeleri için geri dönüşüm konteynırlarının kurulması yine aynı dönemde sağlanmıştır. Kullanılan geri dönüşüm ürününe göre %84 ile %99 arasında verimlilik sağlanmış ve geri dönüşüm şişesi tekrar dolumla 20 kez kullanılmıştır.

1813’ te Benjamin Law isimli bir İngiliz, eski yıpranmış kumaş artıklarını geri dönüştürecek bir sistem geliştirerek eski kıyafet ve kumaş artıklarından saf pamuk elde etmiştir. Endüstriyel firmalar da uygun fiyatlı malzemelerin geri dönüşümünü desteklemiştir.

Geri dönüşümün en parlak olduğu ve sürecin hızlanmaya başladığı dönem 2. Dünya Savaşı dönemidir. Savaşın da etkisiyle hızla azalan kaynaklar nedeniyle ham madde ve malzeme

arayışı artmış bu da insanları eskimiş kullanılmayan ürünleri ya da atıkları tekrar kullanılabilir hale getirmeye mecbur bırakmıştır.

(25)

Bu ihtiyaç nedeniyle ülkeler, kaynak sıkıntıları neticesinde vatandaşları çeşitli kampanyalar, reklamlar, ilan ve afişler ile geri dönüşüme teşvik etmişlerdir. Bu çalışmalar ile vatandaşların evsel atıklarını ve eski metal türü gibi eşyalarını geri dönüştürerek sürekli bir kullanım yapmaları gerektiği amaçlanmıştır. Hatta savaşı kazanmakla ve vatan severlik duygusuyla geri dönüşüm yapma arasında düz bir bağlantı kurma fikrini esas alan ülke yönetimleri, savaşın kazanılmasında geri dönüşümün önemi insanlara anlatılmaya çalışılarak bu çalışmalar ile insanlara vatan severlik bilinci de aşılamıştır.

Örneğin ABD’de geri dönüşüm işlemi bu dönemdeki yurtseverlik anlayışında çok önemli bir yer edinmiştir. Hatta, savaş sırasında oluşturulan kaynak koruma programları, doğal kaynakları kısıtlı bazı ülkelerde (Japonya gibi), savaş sonrası da devam ettirildi. Çünkü fark ettiler ki, hem işlevli hem de her açıdan kazançlı bir şeyi keşfetmişlerdi.

Bununla birlikte bütün bu geri dönüşüm olgularına rağmen Avrupa Birliği’nin çok eskiye dayanan çevre politikaları yoktur. Birliğin kurucu antlaşması olan Roma Antlaşması’nda doğrudan çevreyle ilgili bir hükme yer verilmemiştir.

1960’lı yıllara gelindiğinde ekonomik büyümenin çevreye verdiği zararın boyutları anlaşılmış ekonomik büyümenin iyi bir çevreyle oluşabileceği algısı oluşmuştur. Avrupa Birliği’nin yönetsel politikalarında çevreye yer vermesi 1972

(26)

yılında Stockholm Konferansı’ndan sonra gerçekleşmiştir (Yıldırım ve Budak, 2005:3-4 - Özer Çelik ve Aysun Barıt, dergipark.com)

B- TÜRKİYE’ DE GERİ DÖNÜŞÜMÜN TARİHÇESİ

1930 yılında yürürlüğe giren 1580 sayılı Belediye Kanunu ve 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu ile başlamıştır. Bu kanunlar atıkların, toplanması depolanması ile çevre ve insan sağlığının korunmasına ilişkin düzenlemeleri kapsamış olup 1930’lu yıllardan sonra yapılan yasal düzenlemelerde atık yönetimine ilişkin doğrudan, çevre ve insan sağlığı konuları açısından ise dolaylı hükümler yer almıştır (Sayıştay, 2007:9).

1982 Anayasası’nda çevrenin korunmasına yönelik hedefler konmuştur.

Anayasanın Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler bölümünde yer alan 56.

maddesinde, insanların, sağlıklı ve sürdürülebilir bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğundan bahsedilmiştir. Ayrıca çevreyi geliştirmek ve çevreyi korumak devletin ve vatandaşların görevidir hükümlerine yer verilmiştir (T.C. 1982 Anayasası, 56.md.)

Katı atıklarla ilgili doğrudan ilk yönetmelik, 1991 yılında Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile birlikte katı atıkların kontrolünün genel çerçevesi ortaya konmuştur (Sayıştay, 2007:12) Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği 1991 yılında yürürlüğe girmiştir. Yönetmelikte; 1991, 1992, 1994, 1998, 1999, 2000, 2002 ve 2005 yıllarında pek çok değişiklik yapılmıştır.

(27)

1993 yılında Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği yürürlüğe girmiştir.

Yönetmelik hastanelerden ve sağlık kurumlarından çıkan tıbbi atıkların oluşumundan bertaraf edilmesine kadar olan aşamaları içermektedir (Neyim, 2009:3)

1995 yılında Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği yürürlüğe girmiş 2005 yılında AB Müktesebatı ile uyumlaştırılarak yeniden düzenlenmiştir (Sayıştay, 2007:12-13).

Son yıllarda ise atık ve geri dönüşümle ilgili ciddi adımlar atılmaya başlanmış olup bununla ilgili resmi olarak 2872 sayılı Çevre kanununa istinaden Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik 05.07.2018 ve 26927 saylı Resmi Gazete ile ve sonrasında Atık Yönetimi Yönetmeliği 02.04.2015 tarih ve 29314 sayı ile Resmi Gazete de yayımlanmıştır.

(Atık yönetimi yönetmeliği: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/04/20150402-2.htm )

Çevre Mevzuatı kapsamında yayımlanan bu Yönetmelik, Avrupa Birliği (AB) mevzuatlarına uyum çerçevesinde 19.11.2008 tarihli ve 2008/98/AT sayılı atık hakkında Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi, 3/5/2000 tarihli ve 2000/532/AT sayılı atık listesi oluşturulması hakkında Komisyon Kararı dikkate alınarak hazırlanmıştır.

Çok yakın tarihte ise “Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği”, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından 27 Aralık 2017 tarihinde yayımlanmıştır. 1 Ocak 2018 tarihinde yürürlüğe giren yeni yönetmeliğimiz, sanayiye “Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu” kapsamında yeni yükümlülükler getirdiği gibi birçok paydaşa da sistemin gelişmesine ve sürdürülebilir olmasına daha fazla fayda sağlamak şeklinde çeşitli sorumluluklar yüklemektedir.

(Kaynak: Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği ,30283 sayılı Resmi Gazete, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/12/20171227-12.htm)

Bugün ülkemizde, geri dönüşüm terimi ve faydaları insanlara anlatılmaya ve benimsetilmeye çalışılırken devletin çıkardığı ve çıkarmakta olduğu yasal mevzuatlar, yerel yönetimlerin geri dönüşüme dair uygulamaları ve özel sektörün de katkılarıyla Türkiye, atık ve geri dönüşüm sektöründe 3 milyar € ciroluk bir paya sahiptir. İleriki zamanlarda da bu payın hızlanarak aratacağı İlgili kurum ve kişiler tarafından sıklıkla dile getirilmektedir.

( Kaynak: Özer Çelik ve Aysun Barıt, dergipark.com)

(28)

C- RAKAMLARLA DÜNYA’ DA GERİ DÖNÜŞÜM

Dünya’ da ve Türkiye’ de geri dönüşüm faaliyetlerini anlamak için öncesinde oluşan atık durumunun analiz edilmesi gerekir.

1- Oluşan Atık ve Geri Dönüşüm Miktarları:

“AB Atık Önleme ve Geri Dönüşüm Tematik Stratejisi’nde yer alan 7 temel eylem şöyle sıralanmaktadır (EC, 2012):

 Mevcut AB atık mevzuatının uygulanması,

 Yapının basitleştirilmesi ve modernleştirilmesi,

 Atık politikasına “yaşam boyu” yaklaşımının eklenmesi,

 Atığın kaynakta önlenmesinin sağlanması,

 Bilgi altyapısının geliştirilmesi,

 Geri dönüşüm standartlarının geliştirilmesi,

 AB geri dönüşüm politikasının detaylandırılması.

Bu Stratejiye istinaden, AB üyesi ülkeler, atığın cinsi, miktarı, kaynağı ve toplama sistemini kapsayacak şekilde atık yönetim planı hazırlamakla yükümlüdür. Ayrıca, atık önleme planlarını da, ekonomik büyüme ve atık üretimi arasındaki bağı dikkate alarak ortaya koymak durumundadırlar. (EC, 2011)

AB’nin ilk üyeleri ve Norveç, belediye atıklarının geri dönüşüm oranını hem ağırlık hem de yüzde olarak son 10 yılda önemli ölçüde artırmıştır. Fakat eski ve yeni AB üyeleri arasında geri dönüşüm istatistikleri açısından hala ciddi fark bulunmaktadır. Geri dönüşüm oranı genel olarak AB’nin ilk üyelerinde yüksektir. AB’nin ilk üyeleri ve Norveç için belediye atıklarının geri dönüşümüne ilişkin gelişmelerin takip edilmesine yönelik AB ülkeleri bazında, farklı gruplar belirlenmiş ve ülkeler buna göre sınıflandırılmıştır (Tojo ve Fischer, 2011):

Verilere Göre:

 Çok Yüksek orana sahip %50 fazlası geri dönüşüm oranı olan ve bu oranlarda düşükte olsa yıllık artış görülen ülkeler (%25 ten fazla): Almanya, Belçika, Hollanda

 Yüksek (%40-%50) geri dönüşüm oranı olan ve 2000 yılından itibaren bu oranlarda düşükte olsa yıllık artış görülen ülkeler (%0,5 ten fazla): Avusturya, Danimarka, Lüksemburg, Norveç, İsviçre

(29)

 Ortalama (%25-%40) geri dönüşüm oranı olan ve bu oranlarda çok yüksek yıllık artış görülen ülkeler (% 0,75 ten fazla)): İrlanda, İngiltere

 Düşük (%10-25%) geri dönüşüm oranı olan ve 2000 yılından itibaren bu oranlarda çok yüksek ortalama yıllık artış görülen ülkeler ( %0,75 ten fazla): İtalya, Portekiz

 Düşük (%10-25%) geri dönüşüm oranı olan ve 2000 yılından itibaren bu oranlarda düşük yıllık artış görülen ülkeler (%0,75 ten az): Yunanistan, İspanya.

(Kaynak: T.C BİLİM, SANAYİ VE TEKNOLOJİ BAKANLIĞI, Ulusal Geri Dönüşüm Strateji Belgesi ve Eylem Planı-2017)

Dünyadaki atık oranları konusunda günümüze ait güncel verileri içeren BBC News 3 Temmuz 2019 tarihli haber incelendiğinde:

Küresel risk analizleri yapan Verisk Maplecroft adlı şirkete ait araştırmada, şirket bu yıl atık üretimi ve geri dönüşüm konusunda iki endeks yayımladı.

Endeksler ülkelerin başta plastik olmak üzere artan çöp kriziyle nasıl baş ettiklerini gösterecek bir tablo ortaya koymak amacıyla hazırlanmıştır. Bu verilere göre:

ABD, yüksek oranlarda tüketim toplumu olmasına rağmen çöplerin geri dönüştürülmesinde çok iyi oranlarda verileri bulunmuyor.

(Kaynak: Verisk Maplecroft)

Dünya genelinde her yıl 800 bin Olimpik yüzme havuzunu dolduracak kadar; 2 milyar tondan fazla çöp üreten ABD'de, plastik ve yiyecek dahil kişi başına üretilen katı atık miktarı, küresel ortalamanın 3 katıdır. Tüketim ve çıkan atık miktarına oranla ülke çöplerin sadece %35'i yeniden kullanıma kazandırıyor. (Kaynak: Verisk Maplecroft)

(30)

Endekse göre, dünya genelinde ortalama olarak her yıl 2,1 milyar ton çöp üretiliyor ve bunların sadece

%16'sı geri dönüştürülüyor. Çöplerin

%46'sı ise geri dönüştürülemeyecek şekilde atılıyor.

Çin ve Hindistan'ın toplam nüfusu küresel nüfusun yüzde 36'sını oluşturuyorken 2 ülkenin ürettiği toplam çöp oranı ise %27.

Amerika Birleşik Devletleri'nde 1 kişi her yıl ortalama 773 kg çöp üretiyor. Buna göre, bir Amerikalının ürettiği çöp miktarı bir

Çinlininkinden 3, bir

Etiyopyalınınkinden 7 kat fazla olarak belirlenmiştir.

ABD ile ilgili diğer bir dikkat çeken gösterge ise:

ABD, tek başına dünyadaki çöplerin yüzde 12'sinden sorumlu olmasına rağmen ABD‘nin siyasi iradesi ve altyapının işlevselliği nedeniyle

dünyada geri dönüşüm

kapasitesinden daha fazla çöp üreten tek zengin ülke de ABD olarak gösterilmiştir.

Asya’ da bulunan Çin, Tayland, Vietnam ve Malezya'nın çöp ithalatını yasaklama kararları, küresel dinamikleri değiştirmişken bu kararlarının nedeni bu ülkelerin artık Dünya’nın çöplüğü konumunda olmak istemedikleri olarak yorumlanmaktadır. Ayrıca Asya ülkelerinin bu kararı neticesinde çöplerini ihraç edemeyen ABD ve Avrupa ülkeleri yeni bir karar ile geri dönüştürülemeyen plastiklerin üretimine yasak getirmeye başlamışlardır.

2- Atık ve Geri Dönüşümde Ülkelere Genel Bakış

Almanya, günümüzde %68 ile en fazla geri dönüşüm oranına sahip

yani en yüksek oranda çöpü geri dönüştüren ülke unvanını elinde

tutmaktadır.

(Kaynak: Verisk Maplecroft)

(31)

vrupa Çevre Ajansı’nın (EEA) verilerine göre, diğer Avrupa ülkeleri de çöp konusunda en az Almanya kadar gayretli görünüyor. Avusturya, Galler, Belçika, İsviçre, Hollanda ve İsveç çöplerinin en az %50’sini geri dönüştürüyor ve büyük bir kısmı yeniden kullanılıyor. Güney Kore, GSYİH’ sinin

%2’ sini ‘Yeşil Büyüme’ programına ayırmakta iken Amerika da yukarıda belirtildiği gibi ise %35’lik bir oranla gelişmiş ülkelerin ortalamasının biraz üzerinde yer almaktadır.

Asya ülkesinde insanlar ürettikleri atıkların hacmi kadar para ödüyor. Bu da halkı israfı azaltma ve geri dönüşüm için çöpleri daha çok ayrıştırma konusunda teşvik ediyor.

OECD’ ye göre Avrupa Komisyonu geçtiğimiz yıl eylül ayında, geri dönüşümde 14 üyenin AB’nin 2020 beklentilerinin gerisinde kaldığını ve bu listeye giren Bulgaristan, Hırvatistan, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, Estonya, Finlandiya, Yunanistan, Macaristan, Letonya, Malta, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya ve İspanya için eylem planı sunmuştu. Avrupa Birliği ülkelerinin 2030 hedefi, atıklardan yüzde 65 geri dönüşüm elde edebilmektir.

A

(32)

Türkiye ise evsel atıkların %1’ ini geri dönüştürürken, geri kalanı depolama alanlarına göndermektedir.

(Kaynak : www.independentturkish.com, 4 Ocak 2019))

Özellikle lider ülkelerin başarısının önemli nedenlerinden biri kanun ve mevzuat olarak olmasa da geri dönüşüm zihniyetinin 1800’lü yıllardan beri insanların zihinlerinde yer edinmesidir. Diğer önemli sebep ise ülkelerin hepsi vatandaşlarının evlerindeki atıkları geri dönüşüme göndermesine teşvik eden ortak hükümet politikalarına sahipler. Vatandaşlarına finansal teşvikler sağlarken yerel yönetimler ise vatandaşlar için net performans hedefleri ve politika hedefleri belirlemektedir

Lider olan Almanya’nın bu alandaki başarısının en önemli sebeplerinden biri ise çöp ve geri dönüşüm kutularının Otobüs durakları, tren istasyonları, okullar, parklar, şehir merkezleri ve hatta

stadyumlar gibi pek çok noktada ulaşılabilir olması yanında plastik şişe karşılığında sakız, para, bilet vb. gibi kampanyalar da yaparak geri dönüşüm için uygun ve eğlenceli ortamlar yaratmasıdır.

Günümüzde geri dönüşümle ilgili 2014 yılı itibariyle Avrupa Birliği, 24 milyar € ciro ile 500.000 kişiye istihdam sağlamaktadır. Ayrıca 60.000 den fazla firma ile atık ve geri dönüşüm sanayisi üzerinde çalışarak dünya payının yaklaşık %50sine sahiptir.

AB’ de plastik geri dönüşüm sektörü 162.068 adet istihdam sağlamaktadır. AB atık yönetmeliklerinin tam olarak yerine getirilmesi ile 2020 yılı itibariyle 42 milyar €’ luk 400.000 insanın çalıştığı geri dönüşüm sektörünün oluşması planlanmaktadır. (taycet.org)

(33)

Döngüsel ekonomiye geçişin hızlanmasıyla AB, yeniden istihdam yaratmaya başlamıştır. 2016’da döngüsel ekonomi ile ilgili sektörler 2012’ye kıyasla %6 artışla 4 milyondan fazla işçi istihdam etti.

Aynı zamanda bu döngüsellik yeni iş olanaklarına da ortam hazırlamıştır. Bu yeni ortaya çıkan iş modelleri hem AB içinde hem de dışında yeni pazarların gelişmesine de etkendir. 2016’da tamir, yeniden kullanım veya geri dönüşüm gibi döngüsel faaliyetler yaklaşık 147 milyar € katma değer ve yaklaşık 17.5 milyar € yatırım yarattığı son AB eylem raporunda belirtilmiştir.

(Kaynak: Çevko Dergisi ,Mayıs 2019)

Dünya Genelinde Plastik Atıkların Oranları İncelendiğinde,

luslararası çevre örgütü Greenpeace'in Malezya Proje Koordinatörü Heng Kiah Chun,’ un AA haber Ajansına verdiği bilgilere göre :

Plastik atık üretiminin sebep olduğu kötü sonuçlara değinen Heng,

"1950-2017 arasında dünya genelinde toplam 8 milyon 300 bin ton plastik atık üretilmiştir. Son 60 yılda ise dünyadaki yıllık plastik üretimi 200 kat artmış olup öyle ki

2015 itibarıyla dünyada yaşayan her kişi başına 1 tondan fazla plastik üretilmiş durumda.”

“Yaptığımız incelemelere göre 2015'ten bu yana dünya genelinde mevcut plastik atıkların sadece yüzde 9'u geri dönüştürülebiliyor. Bu atıkların yüzde 12'si depolama alanlarında sıkıştırılırken yüzde 79'u ise doğaya kalıyor."

(Kaynak: AA Haber Ajansı, 27.06.2019 tarihli yayını)

5- TÜ RKİ YE’ DE ATİK YÖ NETİ Mİ Nİ N ÜYGÜLANMASİ

A- SON YILLARDA YAPILAN MEVZUATLARLA GERİ DÖNÜŞÜM

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından 02.04.2015 tarih ve 29314 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Yönetimi Yönetmeliği (AYY) Madde – 5 e) bendinde de belirtildiği üzere “farklı türdeki atıkların kaynağında/

üretildikleri yerde diğer atıklarla karıştırılmaksızın, sınıflandırılarak ayrı

U

(34)

toplanması esastır.” ilkesine dayanarak tüm atıkların kaynağında ayrı olarak toplanması esastır.

Aynı yönetmeliğin Ek – IV’ ünde ayrı olarak toplanması gereken atıklar, sektör ve alt sektörler için 6 basamaklı atık kodları verilerek sınıflandırılmıştır. Atıkların kaynağında ayrı toplanması için bu kodlara göre sınıflandırılması gerekmektedir.

Atıkların tehlikeli mi tehlikesiz mi olduğuna dair analizler ise Ek 3B analizi olarak tanımlanmakta ve sadece TÜBİTAK tarafından yapılmaktadır. Atıkların depolamaya uygun olup olmadığına dair analizler, bakanlıktan konuya ilişkin yetki almış akredite laboratuvarlarca yapılabilmektedir.

Ülkemizde T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan,

a- Ulusal Atık Yönetimi ve Eylem Planı 2023 Raporunda orta ve uzun vadeli hedefler arasında yer alan bazı maddeler aşağıda verilmektedir:

 2023 yılında oluşacak atığın %35’inin geri kazanımının ve %65’inin düzenli depolama ile bertaraf edilmesinin sağlanması,

 Vahşi döküm sahalarının rehabilitasyonunun sağlanması,

 İnşaat atıkları ve hafriyat toprağı yönetiminin yaygınlaştırılmasının sağlanması,

 Özel atıkların yönetiminde toplama ve geri kazanımının artırılmasının sağlanması,

 Tehlikeli atıklar için geri kazanım ve bertaraf için tesis yatırımlarının sağlanması bulunmaktadır

Kaynak : (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2017)

b- Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından verilen 2016 senesine ait verilere Türkiye’de atık miktarlarına göre:

 31,58 milyon ton belediye atığı oluşmuş ve bunların %41,8’ i kompostlaştırma (çöp içindeki organik maddeleri biyokimyasal yollarla ayrıştırmak) işlemlerine tabi tutulmuştur.

 Tehlikeli Atık Beyan Sistemi (TABS) üzerinden 60.233 adet firma (maden sektörü dahil değildir) beyanına göre 1.363.227 ton tehlikeli atık oluşmuştur.

Bu atıkların %79,94 geri kazanım ve %16,3 bertaraf işlemleri görmüştür. %3 oranında atık stoklanmış iken %0,75’ i ihraç edilmiştir.

(35)

 TABS üzerinden beyan yapan 13.430 adet tesisten 98.376 ton tıbbi atık oluşmuştur. Bu atıklar ülke genelinde bulunan 56 adet sterilizasyon tesisi ve 2 adet yakma tesisinde işleme tabi tutulmuştur.

 Atık yağ 82.681 ton, bitkisel atık yağ 27.565 ton, atık pil 718 ton, atık akümülatör 66.400 ton, atık elektrikli ve elektronik eşya 55.000 ton, ömrünü tamamlamış lastikler 144.000 ton, hurdaya ayrılan araç sayısı 15.541 adettir.

Ambalaj atıkları için değerlendirme verileri 2014 :

 Plastik ambalaj 1.144.285 ton piyasaya sürülmüş ve %44 geri kazanım gerçekleştirilmiştir.

 Metal ambalaj 160.975 ton piyasaya sürülmüş ve %50 geri kazanım gerçekleştirilmiştir.

 Kompozit ambalaj 107.721 ton piyasaya sürülmüş ve %70 geri kazanım gerçekleştirilmiştir.

 Kağıt karton ambalaj 1.335.603 ton piyasaya sürülmüş ve %114 geri kazanım gerçekleştirilmiştir.

 Cam ambalaj 637.045 ton piyasaya sürülmüş ve %24 geri kazanım gerçekleştirilmiştir.

 Ahşap ambalaj 562.678 ton piyasaya sürülmüş ve %14 geri kazanım gerçekleştirilmiştir^.

Kaynak: Çevresel Göstergeler Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ( https://cevreselgostergeler.csb.gov.tr/ )

T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan, Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmenliğin, 1 Ocak 2018'de yürürlüğe girmesiyle:

24 Ağustos 2011 tarihli "Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği"

yürürlükten kalkmış olup ambalaj atıklarının kaynağında ayrı toplanması çalışmalarının verim ve etkinliğinin artırılmasını sağlamak için hazırlanmış olan bu yönetmelikte:

 Yönetmelikte, tüm dünyada üzerinde hassasiyetle durulan plastik alışveriş poşetlerinin kullanımı sonucu oluşan görsel ve çevresel kirliliğinin

önlenmesi ve gereksiz plastik poşet kullanımının önüne geçilmesi amacıyla 1 Ocak 2019'dan itibaren plastik poşetlerin satış noktalarında kullanıcılara ücreti karşılığı

(36)

verilmesine yönelik

düzenleme yapıldı.

Düzenlemeyle, ülke genelinde 31 Aralık 2019'a kadar kişi başı yıllık plastik torba kullanımının 90'ı, 31 Aralık 2025'e kadar ise 40'ı aşmayacak şekilde azaltılması esas alındı.

 Evsel kaynaklı ambalaj atıklarının (cam, plastik, metal, kağıt-karton) etkin ve verimli bir şekilde toplanmasının sağlanmasına yönelik düzenleme de yapıldı.

Bu kapsamda, toplama altyapısının geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmasını temin etmek ve evsel kaynaklı ambalaj atığının toplama miktarını artırmak amacıyla yetkilendirilmiş kuruluşlara hedeflerinin yüzde 80'ini belediyelerin kaynakta ayrı

toplama sistemi ile toplanan evsel ambalaj atıklarından sağlama zorunluluğu getirildi.

 Toplama sisteminin altyapısının güçlendirilmesi kapsamında yetkilendirilmiş kuruluşlara "biriktirme ekipmanları, toplama araçları, eğitim ve bilinçlendirme çalışmaları ile makine ve ekipman" desteğinin sağlanması için genel yönetim giderleri dışında kalan miktarının en az yüzde 25'ini belediyelere altyapı desteği sağlama yükümlülüğü getirildi.

 Yurt içinde piyasaya sürülecek cam, metal, plastik, kağıt/karton, ambalajlarının belirli oranlarda yurt içinde toplanan atıklardan üretilme zorunluluğu da getirilmiştir.

(Kaynak: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı)

B- ATIK VERİLERİ

1-Atıkları İşleyen Tesislerin Verileri:

TÜİK(Türkiye İstatistik Kurumu) verilerine göre 2016 yılında 1698 tane atık bertaraf ve geri kazanım tesisi bulunmaktadır (Tablo 1).2014 yılına kıyasla 2016 yılında sadece beraber yakma tesisleri sayısı düşmüştür, fakat işlem gören atık miktarında artış gözlenmiştir. 2016 yılında atık geri kazanım tesisi sayısı 2014 yılındakinin yaklaşık 2 katıdır. Ayrıca, 2014 yılında atık geri kazanım tesislerinde