KÜLTÜR BAKANLlGI
HALK KÜLTÜRLERiNiARAŞTIRMA ve GELişTiRME
GENEL MÜDÜRLÜGÜ YAYıNLARı: 164 SEMiNER, KONGRE BiLDiRiLERi Dizisi:34
•
ıv. MILLETLERARASı
•• " •• t. •
TURK HALK KULTURU KONGRESI
•
• •
•
BILDIRILERI
•
I.
cn.r
Genel Konular
ANADOLU GöÇER KÜLTÜRÜ
Yrd. Doç. Dr. M. Muhtar KUTLU (Türkiye)
Toplumların kültürleri. daha darkapsamlı birtakımkültürlerden
oluşmaktadır.Ulusal kültürümüzden söz ettığımızde,onu oluşturan
birçok yerel, bölgesel ya da alt-kültür olarak nitelenen kültürlerle karşılaşmaktayız.Bunlar bir bütünün parçalarıdır.Ulusal sınırlar içinde alt-kültüradını verdığımizbufarklıbirimleri "birlik içinde çok-luk" olarak da değerlendırebılırız.Birbirlerinden bağımsızolmayan. bu farklı alt-kültür gelenekleri varlıklarınısürdürmekte ve ulusal kültür bütününekatkıda bulunmaktadır.ı
İştebunlardan birisi de. günümüzde. bir alt-kültür geleneğı ola-rak varlığınısürdüren "Anadolu göçer kültürüdür. Anadolu göçer kültürü, hayvancılığa dayalıbir ekonomirün belirledığı.kenar-göçer, yan-göçer veyaylacı topluluklarıngelenekselyaşamabiçimidir.
Konar-göçerlik; ülkemizde sayılarıve toplamnüfusları hakkında hiçbir zaman kesin bilgilere sahipolamadığırnız,günümüzdevarlıkla n giderek azalan, toprağave sabit bir konutabağlıolmadan sürekli çadır hayatı yaşayan.üyeleri arasmda birakrabalık baglarıolan. tek
geçım kaynağını hayvancılığın oluşturduğu,göçebe ya da konar-gö-çer olarak nitelenentopluluklarınyaşamabiçimidir.
Yarı göçerlık: yerleşikdüzende (köylerde) ekonomilerinin temelini göçer hayvancılığın oluşturduğu. göçebelikle-yerleşikarasındabir ara tip (uzlaşma)olarak beliren köy-yaylahayatını yarı-göçer nitelik-leriagırbasan biçimlerde sürdürentopluluklarınyaşamabiçimidir.
Yaylacılıkise, ziraatmyanı sıra hayvancılıkyapan, yaz aylannda hayvanlarıylabirlikte yaylalara çıkan dağ, orman ve ova köylülerinin ekonomik faaliyetidir. Yaylacılıkolarak nitelenen bu yaşamabiçimi, göçerhayvancılığınülkemizde sürdürülen en sonevresıen yaygm
ti-pidir.
Anadolu göçerkültürüyle. bu yaşamabiçimlerinin tümünü kas-tettığımızıbelirtmeyelim. Anadolu'dayaşadıklarıve bulundukları böl-gelere göre "Türkmen". "Yörük", "Göçer". ''Yaylacı'' adlanyla anılan topluluklar, bu kültürün temsılcılerıdır.Bugün DoğuAnadolu'nun büyük bir kesiminde. Akdenız'ın. Karadenız'ın.ve BatıAnadolu'nun belli kesimlerinde bu yaşamabiçimlerini degişik şekillerdesürdüren topluluklararastlamaktayız.Bu topluluklar göçerhayvancılık ekono-misi ile bütünleşmiş geleneksel topluluklardır.Anadolu göçer
toplu-1 Alt kültür konusunda bkz. : Bozkurt Güvenç, İnsanve Kültür, Ank. 1972. s. 116. Bozkurt Güvenç, KüıtürKonusu ve Sorunlanmız. İst. 1985, s. 125.
60 M. MUHTAR KUTLU
lukları. geçmişin hayvancıtoplum özelliklerinden izlertaşıyanve bu-nabağlıyerel yaşamabiçimlerini çarpıcıözellikleriyle dışavuran ge-leneksel bir çevreyi oluşturmaktadırlar.Bu yönüyle, Anadolu göçer kültürü (konar-göeer, yan-göçer ve yaylacılık gelenekleriyle) Türk halk kültürünün kurumlaşmıştemel dinamiklerinden biri olmuştur. Bu kültürün sürekliligini kuşaktan kuşağaaktanlan kültürmirası, alışkanlıklar.bilgi ve beceriler. inançlar ve davranış kalıpları, kısaca
sıgeleneklersağlamıştır.
Bildirimizde, Anadolu göçer kültürünün dayandığıtemeller ve
et-kıleridığıkaynaklardankısacasöz edilecek; Türk halk kültürü içinde-ki yeri ve önemine, kültürümüzdeyaşayanizlerine değınılecek.son olarak. bu konudayapılacakhalkbilimaraştırmalarıylailgili görüşle rimizi aktarmayaçalışacağız.
Anadolu göçer kültürünün dayandığıtarihi temelOrtaasya Türk
göçebelığıdır. GeçmişteOrtaasyabozkırlarındayaşayanTürk toplu-luklarının yaşamabiçimi. coğrafiçevreye uyurnungereğıve
hayvan-cılığa bağlıekonominin belirledığıbir göçebelığe dayanıyordu. Orta-asya Türkgöçebelığlkonusunda ileri sürülengörüşlerin çoğu, bu gö-çebelığın nıtelığıüzerine olmuştur.Bu yaşamabiçimini "step kültü-rü". "atlıgöçebe kültürü", "bozkırkültürü" gibi tanımlamaların teme-linde de, Türk göçebeligininnıtelığını açıklayabilmegayretlerivardır.
Göçebelik her ne kadar, "Belirli bir yerde sürekliyaşamayan, çe-şıtlıdönemlerde ya da düzenli aralıklarlayerdegiştiren toplulukların yaşamabiçimi" olarak tanımlanabiliyorsada. kendi içinde degişik türlerınde belirleyicisi olmuştur. Avcı-toplayıcıgöçebeler. hayvancı (otlatıcı)göçebeler. gezgıncı(ticari) göçebeler gibi. Böyle bir sınıflama içerisinde, Türktopluluklarınınyaşamabiçimi evcil hayvanlarına ot-lak bulmakamacıylakendi sürüleriyle beraberdolaşan,göçebe hay-van besleyıcılığı şeklindekibir ekonomik faaliyete dayanmaktadır.2 Hayvancılığa dayalı sosyo-ekonomik yapı, göçebelığın kışıak ve yay-laklararasındayanyerleşikbir düzende sürdürülmesınıgerektırmiş tir.3 Göçebelığın bu türü, Türk göçebeliginin tanmcılıktançok daha önce geçirilen bir kültürel evre ya da evrımleşememışbir göçebelik
olmadığınıgöstermektedir.
X ve XI. yy.'dan itibaren uzun süren göç dalgalarıylaAnadolu'ya gelmeye ve yurt edinmeyebaşlayanTürklerin (Oğuzlarınlbir bölümü buyaşamabiçimini Anadolu'da da sürdürmüşlerdır.Yeni bir mekan ve zaman içinde Anadolu'da yenidenşekillenengöçer kültürü
kayna-ğını, iştebu köklügeçmişten almaktadır.
Anadolu göçer kültürünün dayandığıtemellerden biri de Anadolu coğrafyasıdır. Coğrafya,bu kültürün Anadolu'dakivarlığınıve
sürdü-rülmesınıetkileyen bir kaynakolmuştur. Coğrafyahep aynı coğrafya
dırama, Türklerden önce Anadolu'da hayvancılığa dayalıbir göçebe-lik yoktur.4 Ortaasya steplerinde gelişenbu kültürün, Anadolu'nun
2 Z. Gökalp. Türk Medeniyeti Tarihi.İst. 1976.s. 27; B. Ögel, TürkKüıtür
Tari-hi~~ GinşI. Arık. 1978.s. 5-38. .
3 B.Ogel,TürkKüıtürTarihineGirişI, Arık. 1978.s. 38.
4 S. Ertnç, 'Türkiye. İnsanve Ortam".
t.ü.
cotrafyaEnstitüııüDergisi. 10 (18-e19).ıst. 1973.s. 24.farklı coğrafyasında sürdürülmesiçelişkiligörünebilir. Oysa Anado-lu'nun topografik özellikleri, etkisi altında bulunduğuiklim ve bitki örtüsü bu kültürün ekolojik temellerini hazırlamıştır.Özellikle, ova-lar ve yaylaova-larda aynı andayaşananiki farklı iklim katı, göçebelik için uygun bir ortamolmuştur.Türkler bunu en iyi şekilde değerlerı dirmişlerdir. Nitekim, Anadolu'da Türk göçebe hayvancılığından son-ragelişen, insan ve hayvanların düzenli yer değıştırmelerıne dayalı "transhumans" faaliyetleri de "Akdeniz evreninin güçlüçızgılerınden'' biri halinegelmiştir.5
Bu kültürün günümüzdeki temsilcileri de benzer bir coğrafya üzerinde yer almaktadır.Göçerhayvancılıkve yaylacılıkfaaliyetlerini
Doğu'nunyüksekyaylaları,Akdeniz'inTorosları,Ege'nin ve Karade-niz'in dikyamaçlı dağlıkkesimlerinde sürdürmektedirler.
Coğrafya,bir yandan böyle biryaşamabiçimininsürdürülmesıne zeminhazırlarken,öte yandan göçer hayvancılıkfaaliyetlerinin çeşit lenmesini ve yerleşikhayatta ara tiplerinindoğmasınıyakından etki-lemiştir.
Anadolu göçer kültürünün sosyal temellerini "aşiret"halindeki toplumsal örgütlenme biçiminde aramak gerekir. Türklerin Ana-dolu'ya girmelerinden itibarengöçebelığın asıl gelişmeyeri olan Do-ğu'da Türkmen, Batı'daise Yörük adı altındatoplanan grupları ko-nar-göçer aşiretler oluşturmaktaydı.GerekOsmanlılardanönce, ge-rekse Osmanlı İmparatorluğudöneminde konar-göçer topluluklann
tümümün il ya da ulus adı altında toplandıklarınıve kendi içinde boy, aşiret,oymak, cemaat gibi bölümlere ayrıldıklarınıbiliyoruz. Ya-kın zamana kadarvarlıklarınıhissettirenaşıretler.bu tarihsel
geçmi-şin günümüzdeki uzantılandır.Sosyolojik anlamıylakan bağınave geniş akrabalık tabanına dayalı, gelenekçi, kapalı, cemaat tipi top-lum özellikleriyle tanımlanan aşıretler. aynı zamanda göçebe hay-vancılıkekonomisiyle bütünleşmiş topluluklardır. Aşiret tipi örgüt-lenme biçiminintaşıdığıbu özellikler göçebe kültürün korunup sak-lanmasındave fazla bir değışıklığe uğramadansürdürülmesinde önemli bir etkenolmuştur.Nitekim, konar-göçeraşiretleryerleşıklığe geçtikten sonra da büyük ölçüde bu yaşamabiçiminisürdürmüşler dir.
Günümüzde Anadolu göçer kültürünün, yaşanan hızlı değışım süreçleri karşısında -aşıret yapısındagörülen çözülmelere rağmen
bir alt-kültürgeleneğıolarakvarlığınısürdürmesi büyük ölçüde bu etkene bağlıdır. Bu geleneğın,Anadolu'nun öteki bölgelerine baka-rak, daha büyük çapta gelenekçi, cemaat tipi ve kapalı biryapıya sa-hip olan DoğuAnadolu'da canlıbir biçimde sürdürülmesinin de ne-deni budur.
Anadolu göçer kültürünün halk kültürümüzdekıyeri ve önemini, günümüzde yaşayanIzlertyle. seçilmiş bazı konu başlıkları altında göstermeye çalışacağız.
62 M. MUHTAR KUTLU
YERLEŞME(GelenekselYerleşimTürleri)
Göçer kültürünün mekan üzerindeki en önemli etkisi. Anadolu yerleşmedokusunun oluşumundagörülmektedir. Anadolu yerleşme tarihi içinde göçebelik faaliyetleri kır yerleşmeleridüzeniniyakından
etkilemiş.göçebeliktenyerleşıklığe geçiş.birçok toplu ve dağınık yer-leşmebirimlerinin oluşumunu hazırlamıştır.Bu gelenekselyerleşme biçimlerinin başındageçici yerleşmelergelmektedir. Önceleri konar göçertopluluklarınkışlaklarıolan yerler(dağlarınaltyamaçları.vadi Içlerı,sahil bölgeler. ovalar) giderek yeniyerleşimbirimlerine ve köy-lere dönüşmüştür.Yaylalar ve yaylayerleşmeleriise önemini bugüne kadarkorumuştur.Göçebelik ve gelişen boyutlarıTürkiye kır yerleş mesini etkileyen faktörlerden biri. hatta denilebilir ki. en önemlisi-dır."
Yerleşme coğrafyasınınköy-altıya da köyebağlıgeçiciyerleşmeler olarak nıteledığıbirçok yerleşmetürü bu yaşamabiçiminin gereğı
olarak ortaya çıkmıştır.Yay la (yaylak), kışlalkışlakl,güzlelgüzlekl, oba, zom, zoma, kom, ağıl, koz. banı, bargah gibi yerleşim birimleri-nin. göçer hayvancılıkfaaliyetlerinin sürdürüldüğü,bu kültürün et-kili oldugu yörelerde yoğunlaştığınıgörmekteyiz. DoğuAnadolu bu-nun en güzelörneğıdır.
Önemini bugün de koruduğunu söyledığımız yaylalar, gerek gö-çerlerin gerekse.•köylülerin göçerhayvancılıkfaaliyetlerini gerçekleş tırdığıvazgeçilmezalanlardır.Yaylalar ve kışlaklar, köyler arasındaki
iniş çıkışlar doğalve kaçınılmaz bir zorunluluktur. Yaylanınönem kazanmasınınekonomik nedeni "hayvan otlağı'' olmasından. yerleş me açısındanise. "yazınoturulan yer" olmasındanileri gelmektedir. Yaylahayatınınbu topluluklarda öteden beri bir tutku ve önüne ge-çilmez bir alışkanlığa dönüştügünüde söyleyebiliriz. B. Ögel, yayla tutkusunu "mantıkile açıklanamayacak derin bir istek ve tçgüdü" olarak nitelerken. Antalya yöresinden derlenmiş "Yörüğegöç demek-ten ise. bir göç çekme (=göçü başlatma)daha yeterlidir"şeklindekibir sözle bu tutkuyu açıklamaktadır.?
İlginçtir.F. Braudel'de yaylacılıkta coğrafizorunluluklardan çok geleneksel etkilere uyulmasınıbazen bir tutkuyla göstermektedir. Yayla teriminin Türk dilinde ve ruhunda ifade ettığıanlam içinde te-miz hava. tazelik. serinlık. soğuksular. akarsular. bol otlu otlak kav-ramlarıile. "cennet"e çok benzeyen imgelertaşımasıbu tutkuyu ve yaylanın çekiciligini açıklargörünümdedir." Braudel'in bir Türk ata-sözü diye bahsettığı(yukanda sözü edılenle,belki de aynı anlamı
ta-6 N. Tunçdilek. "Kır Yerleşmeleri: Köy-altı Şekilleri",Türkiye eolrali ve Sosyal Ar~tırmalar, ıst. 1971, s. 17-54.
7 B. Ogel,Türk Kültür Tarihine Giri, I, Ank. 1978, s. 74.
8 Kur'an-ıKerim'in pek çok suresinde cennettanımıve tasvirleri yeralmaktadır.
Cennet, altlarındanve içlerindenırmaklarakan; akan kaynaklann, pınarbaşları nın, fışkıran pınarların,temiz suırmaklarıvetadıbozulmayan sütırmaklarının,
güzel kokulu otlannbulunduğu; genişliğiyerlegöğün genişliğikadar olan;yakıcı sıcağınve dondurucu soğuğun görülmedığı:nziklamlan,yağvekatıkveren;
fe-rahlıkla aydınlıkiçinde; dınlentlecekyerşeklindebir mekan olarak tasvir edil-mektedir. Günümüzdeyaylanınifadeettiğianlamlar ile benzer imgelertaşıması
dikkat çekicidir. Bkz.: Kurtin-t Kerim, TürkçeAnlamı(Meal), Diyanetİşleri Baş
şıyan)bir özlü sözde bu alışkanlığınizlerivardır; "Bir yörük herhangi:rl
bir yere gitmek zorunda degildir, kıpırdasın yeter."? Bu açıklamalar,' yayla tutkusunun halkkültürümüzdekıönemini göstermektedir.
Günümüzde ise, bu alışkanlığı başkabiçimlerdeyaşıyoruz.Köylü ya da kentli insanlarımızınkışlıkevlerininyanısıra yazlıkev ihtiyacı duymaları: bazı büyük kentlerimizin yakınındakiyaylalarm, yapılan modern yayla evleriyle sayfiye amaçlıtatil köylerine dönüşmesi;bir yayla turizminden sözeder olmamızı.bu tutkunun, bu alışkanlığın. kısacası bu yaşamabiçiminin kültürümüzdekıizleridir şeklindeki
açıklamamızsanırımpekyanlış olmayacaktır, BARıNAK·KONUT (Halk Mlmarisl]
Göçer kültürün yapı alanındakien önemli unsuru çadır olmuş tur. Çadırdansöz etmeksizin göçer yaşantıyı tanımlayabilmekpek mümkün degildir. Biçimi ve türü ne olursa olsun. kısasürede kuru-lup. sökülebılırve kolaylıkla taşınabilir oluşu. gerek hammaddesinin sağlarup dokunması,gerekse iklimşartlarınauygunlugu ve çok yön-lü yararlanma biçimleri çadınyaratan en önemli faktörler olarak gö-rülmektedir. Çadır, göçertoplulukların dayandıklarıkaynaklara ve sürdürdükleriyaşamabiçimine uygun bir konut türü olarak ortaya çıkmaktadır.
Bugün Anadolu göçer topluluklannda görülen enyaygın çadır ti-pi "karaçadır"dır.Bundanbaşka alaçık (alayçık),topak ev, ak ev (ke-çe ev), derim evi, turluk gibi degişikadlarla bilinen çadırtipleri bu-lunmaktadır.LO Karaçadırın dışındaki çadır tipleri, Ortaasya Türk
topluluklarının"yurt" adınıverdikleri çadırlarınbirdevamıdır. Göçe-be çadırlarınengeltşmtşıolarak kabul edilen, çadırdançok"çadır-ev"
olarak nitelenen yurtların.Anadolu'daki bu tür çadırlarınorijini ol-dugu bilinmektedir. Karaçadırlarınise. Türk boylanna dayanan
bag-lannın olmadığı,eski Türk göçebe geleneklerinden hiçbirine
uzanma-dıgıilerisürülmektedır.ı ı OysaTürklerin (Oğuzların)Anadolu'ya gel-mesinden çok daha önce ve sonrasında, göçebelerin. yerleşikkültürle sürekli ilişkiiçinde oluşu, komşukültürlerin etkileri. iklim ve çevre koşullarıgibi nedenlerle, konutta başlayan tasarım farklılaşmasının ve malzeme kullanımındaki çeşıtlılığınilk örnekleri çadırda yaşan mıştır. Bulunduklarıbölgenin özelliklerine bağlıolarak bu türçadır lar yerlerinikıl çadırlara bırakmıştır.Bu nedenle, karaçadırolgusuna sadece yapım teknığıve kullanılan malzeme açısındançok, fonksi-yonlan açısından baktığımızdaTürklerdeki çadırkültürünün bir de-vamıolduguaçıkçagörülebilir.
9 F. Braudel,Akdeniz ve AkdenizDünyası,Birinci Ctlt,ıst. 1989, s. 49. 10 Bkz.:A.R.Yalgın,Cenupta TürkmenOynıaJdan,Cilt.ı.Ank. 1977, s.245-246
U.Johansen "Alacyq",ReşitRahmeti Arat Için, Türk KültürünüAraştırma Ens-titüsü, s.286-305.
A.Erden,"BatıAnadolu TürkmenÇadırları",Antropoloji Dergisi,Sayı.II (1978-1979),Arık, 1982, s.73-89.
N.Eren,"YörüklerdeKaraçadır",Folklor ve EtnografyaAraştırmaları.1984, lst.1984, s.6ı.
II U.Johansen"GüneydoğuAnadolu'nun GöçmenÇadırları",AtlDTCF Dergisi. 24 (1-2, 1966), s.44.
A.Erden, "BatıAnadolu TürkmenÇadırlan",Antropoloji Dergisi, 11(1978-1979), Ank. 1982, s.82.
64 M. MUHTAR KUTLU
Çadınn kültürümüzdekıizleri konusunda şunlarısöyleyebiliriz: Herşeydenönce çadırformunun, kendisinden sonraki İslamive sivil mimaridekümbet, kubbe, eyvan gibi mimari biçimlerine esinkaynağı
oldugumimarlıkve sanat tarihiuzmanlarıncaileri sürülmüştür. Ay-nca, çadırdakitek mekan anlayışımn,geleneksel köy mimarisinde evin en önemli bölümünün oturulan .yemek yenilen, yatılanhatta
ocağında içeride yer aldığıbir kullamm şeklininve alışkanlığının
kaynağı oldugu düşünülebilir. Çadırdamimari bezerne ya da çadır donanımıolarakkullanılantüm dokuma ve keçe.yaygıları, hiçbir
de-ğışıklığe uğramadan aynı fonksiyonlarıylageleneksel konuUarımızda
da görmekteyiz. Anadolu göçer topluluklarındaçadıra ilişkinbirçok inancın, adetıngelenekselkültürümüzde eve ilişkin ınançlarla yaşa
dığını söyleyebiliriz.
EKONOMİTÜRÜ (GelenekselHayvancılık)
Bu topluluklar için hayvancılıkönce bir ekonomi türüdür ama, aynızamanda bu kültüre öz bir biçim veren bir gelenekler bütünü-dür. Anadolu göçer topluluklanmn yaşayankültürlerinde hayvancı toplum olma özelliklerinin en canlıörnekleri geleneksel hayvancılık uygulamalarıylakarşımıza çıkar. Nitekim, hayvanların bakımı, bes-lenmesi ve korunması, hayvanhastalıklarınınteşhisve tedavisi, ço-ban ve çobanlık hayatı, hayvan ürünlerinin elde edilişi, hayvancılıkla ilgili araç-gereçler konusundaki tüm uygulamalar, bu kültürün bilgi, beceri, yaratıve deneyimlerledolu zengin bir görünümünü vermekte-dir.
Bunlar, Türk halk kültüründe hayvancılıkgeleneklerinin temelini ve saf "folklorik" kaynaklarım oluşturmaktadırlar.Göçer toplulukla-rınbu alandaki tüm maddi ve manevi kültür ürünleri, bugünle geç-miş arasında bağlantılarkurmak, birçok terım, kavram ve kültürel özlü olaylarıtarihsel uzantısına bağlayarak açıklamak bakımından da kaynaknıtelığındedır.
Ayrıca, ülkemizin degişikyörelerindeki göçer topluluklar
(örne-ğın, Doğu'dakı göçerlerle-Güney'dekıYörükler) farklıiklim ve coğraf
yaya rağmen,benzer gelenekleri paylaşmaktadır.Gerek kültür
bü-tünlüğümüz,gerekse kültürün sürekliliginde geleneğıngücünü ka-nıtlayan,gelenekselhayvancılık uygulamalarıbize bu konuda önemli ipuçlarınısergilemektedir.
Göçer topluluklarda sadece hayvanadlarıve hayvanların adlandı nlışıyla ilgili sayısız terimin varlığı dikkat çekicidir. Bugünbırçoğu yazıdiline girmemişolsa da yerel ağızlarda yaşayan hayvancılıkla il-gili termınolojınınTürk dili içindeki zengin birikimi bu kültürün Izle-riyleaçıklanabilir.
BESLENME (HalkMutfağı)
iı Anadolu göçertopluluklarınınkendilerine has beslenme alışkan-lıklarıve yemektürlerıyle.tipik "göçermutfağı'tnınsahibiolduklarım söyleyebiliriz. Hemen her toplumda oldugu gibi, bu topluluklarda da ekonomıtürü beslenme kültürünün belirleyicisi olmuştur. Türkle-rin, Grtaasya'dan başlayarakAnadolu'ya uzanan çizgide hayvancı
toplum özellikleri. ekinci toplum özelliklerinden çok daha eski ve köklüdür. Bu köklügeçmişinen güzel örneklerini Anadolu göçer top-luluklannınmutfak(beslenme-yemek)larındada görmekteyiz.
Göçermutfağınınenayırıcı özellığı hayvancıile tarımcıyiyecekleri arasındakifarktan gelmektedir. Göçer mutfağınıntemel yapısını be-lirleyen hakim tür et ve süte dayalı besınlerdır.Bu ürünler için hay-van sürüleri her zaman yararlanabilecekleri birkaynaktır.Ne var ki.
toprağa bağlıolmayan göçertopluluklarınçoğundaet tüketimisanıl dığıkadarçok ve yaygındegildir. Bu topluluklar için hayvan sürüleri tüketimden çokyatırım kaynaklandır.Bu nedenle etin besin olarak tüketimi sınırlıdır.Ancak. özel gün ve törenlerde (kurban ve adak). önemli konukların ağrrlanmasında.ölmek üzere olan ve hastalık ne-deniyle kesilen hayvanlarıneti. besin olarak tüketilmektedir. Bu du-rum. göçer mutfağındaetin önemini arttırdığıgibi. kurutularak ve kavurmayapılarakkorunup saklanmasınada yol açmaktadır.
Göçermutfağındaktetli ve hamurlu yiyeceklerin varlığı, yerleşik
düzende köylü-yaylacıtopluluklarıngeliştirdikleribirmutfağın sonu-cudur. Bu ikili ekonomik yapıgöçermutfağınıdaha da zenginleştir miştir.
Göçer mutfağındayiyecekler çeşitli, sağlıklıve hava koşullanna
daha azbağımlı olmalarıyladikkatiçekmektedırler.Hatta. bu mutfa-ğın, onlan yerleşiklerebakarak daha sağlıklı kılan özelligi. kirli su kaynaklanndan temizlerinegıdebılme yeteneğiile açıklanabilir.
Göçermutfağınıntaşıdığıtüm bu özellikler. Türkmutfağı kavramı içinde yerel ve geleneksel nitelikleriyle beliren halkmutfağınıntemel özelliklerinden biri olmuştur.Bugün de bu özellikler yaşamaktadır. Dünyanın sayılı mutfaklarındanolan Türkmutfağına,bu kültürün katkılaninkar edilemez. Aksi halde. süt ve süte dayalıürünlerin bes-lenmemizdeki yerini. ayrıcaet ve süt ürünleriyle yapılanyemeklerin Türkmutfağıiçindeki insanı şaşırtanzenginligini nasıl açıklayabili
riz.
Buraya kadar. yerleşme. barınma. hayvancılıkve beslenme gibi
seçtığırnızönemli konu başlıkları altındabu alt kültür geleneğmın.
Türk halk kültürü içindeki yeri ve öneminiayrıca.kültürümüzde
ya-şayanizlerini göstermeye çalıştık.Türk halk kültürünün inançlar. tö-re ve törenler. edebiyat ve sanat gibi daha birçok alanındaAnadolu göçer kültürünün etkilerinden ve yaşayan izlerinden söz etmek mümkündür. Özellikle. halk edebiyatımızve halk sanatlarımızbu kültürün zengin birikimleri ile doludur. Özetle. bu alt kültürgeleneği çevresinde gelişenmaddi ve manevi kültür unsurları.halk kültürü-müzün ve onunla hemen aynı şeyolanulusal kültürümüzün besleyi-cikaynağını oluşturmaktadır.
Köklü birgeçmişi. yaşayanözellikleri ve izleriyle ulusal kültürü-müzün besleyici birkaynağıolan bu kültürün. davranışlarımız üze-rindeki etkilerinden de söz etmemiz mümkündür.
Tebdili mekandaferahlık (hayır) arayan; tek başınaseyahat et-mekten çok. topluca hareket etet-mekten hoşlanan;gittigi yeni yerde topluca yaşamayı yeğleyen: son kırk yıldırköyden kente. kentten.
66 M. MUHTAR KUTLU
büyük kente hatta köyden Avrupa'ya yönelen o büyük göçü gerçek-lestıren insanımızınbu türdavranışlarında,çevreyi ve dünyayı algıla yışlarında göçebe karakterinin hiç mi payıyoktur? Ömeğın.köyden kente göç olgusunu inceleyen sosyoloğumuzbu olayı, "nüfus artışı", "tarım alanlarının azlığı'', "tarımda makinalaşma","kentin cazıbesı"
gibi dünyanınhemen her yerindeki topluma uygulanabilir kavram-larla incelerken, bunlara "Türk kültürünün dinamikleri". "geleneksel kültürümüz" ve "kültürel değerlertmızı" katmalarıgerekir. Ancak bu takdirde, kültürel-kişilik kavramının katkılarıyla insanımızınbu olaydaki göçme tutkusunu, göçebe karakterinin payınıanlayabiliriz
sanırım.Bu ise, ülkemizde şimdiyekadardenenmişbiryaklaşım de-gildir.
Türk kültürünün temel dinamiklerinden biri olan göçebelik ve gö-çer kültürüyle ilgili yapılacak disiplinlerarası bir çalışmada, halkbi-limaraştırmalarıönemliipuçlarısergileyebilir. Bu nedenle, bu konu-dayapılacakhalkbilim araştırmalarındaizlenmesi gereken metodolo-jikyaklaşıma bağlıolarakgeliştirilenbir araştırma planınıöneri ha-linde sunmak istiyorum.
ı.Derleme ve Sınıflandırma
İsteren ufak birim, isterse yerel, bölgesel ölçeklerde olsun; araş tırmanınilk basamağıderleme ve sınıflandırma aşaması olmalıdır. Bu aşama,halkbilim ürünlerinin sınıflandırılmışkadrolarınıkonuya özgü geliştirerek;'sistematik bir kültürel muhteva içinde veri topla-mayı, yani etnografya çalışmalarıyladerlenen verilerin sınıflandırıl
masınıiçermektedir.
Ülkemizdeyapılmışderlernelerin bırçoğu-dikkatle ve özenle tara-narak- bu aşamada değerlendırılebtlır. Çalışmanınsadece bu bölü-mü, konuyla ilgili arşiv, belgelik hatta halkbilim atlası ve müzesi
imkanlarınıda sağlayabılecektır.
2. Çözümleme ve Yorumlama
Bu aşamada, baştaetnolojik ve antropolojikgözlemlerden. tarih, coğrafya,sosyoloji ve benzeri disiplinlerin yöntem ve bulgularından yararlanarak elde edilen verilerin çözümlenmesi ve yorumlanması ge-rekir. Bu bölüm, araştırmalarda önemli, önemli oldugu kadar zor bir çabayıgerektirmektedir. Disiplinlerarasıyaklaşımın,halkbilimin bir-çok konusunda oldugu gibi bu konuda da başkabilim dallarıyla
or-taklaşa araştırılacağıanlayışınınönemiburadadır.
3. Sentez
Araştırmalarınson amacısentez olmalıdır. Sonuçta elde edilen halkbilimsel verilerin ulusal kültürümüz içindeki yerini, bütüne olan katkıların!göstermek gerekir. Bu bölüme araştırmanınbütün içinde
yorumlanması, değerlendırtlmesıde diyebiliriz.
Anadolu göçer kültürü ya da göçer topluluklarıüzerine yapılacak tVhalkbilimselçalışmalar,öncelikle böyle bir plan içindegerçekleştığın de bir anlam kazanabilecektir. Halkbilimaraştırmalarındanelde edi-leceksonuçlarınkültür bütünlüğümüziçinde yorumlanmasıda bu-nabağlıdır.
