KÜLTÜR BAKANLlGI
HALK KÜLTÜRLERiNiARAŞTIRMA ve GELişTiRME GENEL MÜDÜRLÜGÜ YAYıNLARı: 164 SEMiNER, KONGRE BiLDiRiLERi Dizisi:34
•
ıv. MILLETLERARASı
•• " •• t. •
TURK HALK KULTURU KONGRESI
•
• •
•
BILDIRILERI
•
I.
cn.r
Genel Konular
Mustafa GERCALIU (Arnavutluk)
Bugün yaşam ve toplum yalnızulusal çapta değıl, uluslararası
çapta da yüksekhızla gelişmektedir.Teknik-bilimsel devrim ve çeşitli budunlar. uluslar ve halklar arasında ilişkilerin demokratikleşmesi dahil olmak üzere bütün demokratikleşmesüreçleri. genişlikve de-rinlikte. yatay ve dikey planda devam etmektedir. Bu koşullarda kül-türün de bu süreçlerden etkilenmemesi olanaksızdır.Kültür her za-man bu gelişmeyetepki gösterir. Birbirlerinin gerçek kültürdeğerle
rinin daha geniş ölçüde tanınmasını,daha iyi kavranmasını ve bu
değerlerdenyararlanmayeteneğınıkapsayan olumlu tepkilerinyanı
sıra. olumlu olmayan olgularlaeşlikedilen tepkiler de var. Örneğın kültürün anonimizm ve kozmopolitizmine yönelik eğılım. Buna insa-nınkendisinin anonimizm ve kozmopolitizminin eşlikettikleri anla-şılıyor. Düşüncemizegöre. bu durumda folklor insanınve kültürü-nün budunsal ulusal benliginin korunmasıve sağlamlaşmasında
önemli bir roloynayabilir. Deneyingösterdığıgibi, ekonomik. toplum-sal, kültürel, sanatsal ve egitimsel kalkınmanın koşullarında.folklor bazı yönlerde eski rolü ve işlevini yitirmektedir. Şimdifolklor, antik toplumsal sistemlerde ya da feodalizmin ilk döneminde oldugu gibi ulusal ya da insani kültürünbaşlıca alanıolamaz. Ama folklorkapalı ve koruyucu nitelikte olmasına karşın. gelişmeyikabul eder. gerçekle yeni iletişim yollarıve araçları bulmaya. bazı şeyleribertaraf etmeye. bazılarınıdüzeltmeye ya da yeni bir gelenek olarak kabul etmeyeçalı şır. Bu koşullarda:folklor bazı alanlarda önemsiz olmayan düzeyde kaybediyor. Örneğın, edebiyat, müzik ya da koreografya folkloru in-sanların düşünsel-sanatsalihtiyaçlarınıntümünü olmazsa da. en büyük bölümünü karşılamışunsur degildirartık.Eski kahramanlara ilişkinefsanevi destanlar, (Yunan-Bizans "DıgenısAkritas" destarıla n, Güney Islavlanndestanları. Köroğlu Destanı,Türkdestanları,
Ar-navut kreşnıklertdestanlan, Fransa'da "Jestlerin Türkülerı" adıyla tanınan "Roland'ınTürkülert", İspanya'da "Sıd'ınTürküleri", Alman-ya'da "NıbelunglarınTürkülert", Finlandiya'da "Kalevale destanları",
ya da antik döneminyaşamsal olgularınaait olan törensel danslar ya da düşselmasallar gibi türlerınbugün de yaratılması düşünülemez. Ama yine de bu türler az da olsa sanatsal yorumlama yoluyla yeni-denkullanılır,çünküyaratılmış olduklarıdöneminfelsefevıve estetik mesajını yansıtır.Böylece folklorbazıyönlerde birşeykaybederse de. bazı diger yönlerde yeni bir şey, yeni bir potansiyel. yeni olanaklar kazanır.
Bu süreç, hem geleneksel biçimde hem de kendılığınden gelişebi lir. Bu olgu toplu bir iletişimiçin ihtiyaca. her kişininkendi sanat
30 MUSTAFA GERCALIU
potansiyelini gerçekleştirmek,sanatsal açıdan kendini göstennek, kendi yaşamöyküsünü yazmak için ihtiyacına bağlıdır,Ama bu sü-reç her ülkenin toplumu ve devletinin dikkatiyle düzenlenip teşvik
edilebilir. Bunu gerçekleştirebilmekiçin, hatalıbir anlayıştan vazge-çilmek zorunludur. Bu anlayışagöre, folklor geçmişe bakıyonnuş,
bugün bir müze eşyasıve ilgi çeken egzotik bir türden başkabir şey değılmtş,ancak ticari-turistik amaçlar için kullanılabilirmiş,doğaya
< . yakın yaşayan halkların özelltğıymış.Gerçekte ise bugün de folklor
zamana uymaya, onunla birliktegelişmeye,etkin toplumsal ve sanat-salişlevleryürütmeye yetenekli olancanlıbir kültürdür.
Çeşitli ülkeler ve halklarda folklorun yeri ve durumu farklıdır.
Bunlar ülkeler ve halkların gelişmesinin yolu ve düzeyinden
belirle-,inır. Balkan ülkelerinin ve benim ülkernın.Arnavutluk'un deneyi
gös-termiştirki, folklora dikkat, folkloru tanıtmakiçin yeni yöntemlerden yararlanma; folkloru körelme ve solmadan korur, canlılıkve dina-mizm dolu duruma getirir. Bu deney halkın insanlarınayeteneklerini gösterme ve yaratıcıpotansiyellerinigerçekleştirmeolanaklarını yara-tan ve folklorla ilgili bazı ayırırncıve dızgınleyıcı anlayışlarla mücade-leye ve bunların kaldırılmasına yardım eden koşullardan yararlan-manınoldukça etkin oldugunu doğrularmştır. Aynı zamanda bu de-ney radyo, televizyon, videolar, kasetler, kasetçalar, folklor yayınları
gibi çağdaş iletişiminyeni teknikaraçlarındanyararlanmanında ne kadaryararlı olduğunıı göstermiştir.Son olarak bu deneyin doğrula
dığı gibi, bölgesel ve ulusal folklor festivallerıve yarışmaları, halk
gruplarının kurulmasıve sanatçıların belirli kıstaslaradayanarak folklora yaptıkları işlemelergibi sanat yaşamınınbirçok yeni biçimi-nin kullanılmasıfolklorunyaşayabilmesive canlılığını koruyabilmesi sürecineyardımcıolur.
Dünyanıngeneldeneyi ve yukarıdasöz ettığımız Balkanların de-neyi bu koşullardafolklorun bazı yönlerde bazı şeylerinkar ettığını ve bazı diger yönlerde kabul ettığını doğrularmştır.Ama nasılolursa olsun, folkloryaşayabilir, yenılesırve daha da gelişir. Geçmişte folk-lorsanatının yaratılıp yaşadığı gelenekselortamlarıngenişlemeside, bunu gösteriyor. Nüfusun iç hareketleri, kentle köyarasındakarşıtlı gın yumuşaması,bir ülkede bölgelerarasındaya da ülkelerarasında temasların çoğalması yalnızcalehçeler arasında yakınlaşmaya yol. açar, dahasıfolklorun köy, aile, dar bir yöre gibi küçük ve kapalı ge-lenekselortamların dışına çıkmasınıdasağlar.Bütün bunlar folklora daha büyük bir potansiyel, dahagenişkitlesel iletişimve yayılış
ola-nakları kazandırır,etnografya özelliklerinin billurlaşmasınayardım
eder, bölgesel nitelikleri daha belirgin duruma getirir, kültürün ulu-sal biriminin birligini güçlendirir. Ote yanda, nüfusun köyden kente hareketi folkloru kente getirir, onun kent ve işçiçevrelerine gırmesıne
izin verir. Halkıntoplu halde öğrenımgörmesi yeni koşullarda folklo-rungelışmesınıetkiler. Folkloru dızgınleyen anlayışlarbertaraf edilir-se ~ toplum folklorun değerlerıne btlınçlenırse. geniş halk kitleleri-nin öğrenimgörmesi folklorun gelışmesıiçin olumsuz etkiden çok olumlu etki yapabilir, çünkü öğrenımlıinsanlardan pekçoğufolkloru pasif ve aktif biçimde izleyebilir, dahasıyeni folklor değerlerinın
me-zunlarınında halkın nabzınıhissedebilirse halkşarkılarıve oyunları
nızevkle izlediklerini,bunların yorumlanmasınakatıldıklarını, daha-sıIolklordeğerlerıyaratmakamacıyla girişimdebulunabildiklerini de gösteren birçok örnek var olduğunu düşünüyorum. Gerçeğin doğru
ladığıgibi, genel toplumsal gelişme koşullarında,folklor ile işlenmiş
sanatarasında temaslarıngenişlemesiuygun ölçü ve yönde
gerçekle-şirsene folklora ne de işlenmiş sanata zarar verir, tersine her ikisine
yardımeder. İşlenmişsanat kendi kabuğunagırmemek.dahaanlaşı
labilir olmak için folklorun estetik deneyinden yararlanır. İşlenmiş sanatınhalksanatınındeneyine dayanmasıulusal çehre ve nitelikli güzel bir demokratiksanatın yaratılmasınınbaşlıcayoludur. Folklor sanatınınbir dizi yeri doldurulmaz üstünlüğüvar. Folklor gözlemci ve bıreşımcı güç. düşünce içtenliğive dertnlığı. etkileyici dil. mecaz esneklığı.kompozisyonel sadelik ve büyükiletişim yeteneği açısından öneçıkıyor.Folklor hiçbir asalak ve biçimsel şeykabul etmez. Dolayı
sıyla. halksanatınınestetik deneyinin işlenmişsanatlabütünleşme
sini ustalık.biçim ve biçimden yararlanmaya ya da birşiir dızesmı, bir halk oyunundanmotıfıya dabazıhareketlerialmaya yarayan bir olgu olarak ele almalıyız. Sorun daha ilkeli. daha derin biçimde kav-ranmalıdır.Halk sanatındanher şeydenönce sosyal-estetik ülküler. genel halkesmlemesı.yasalar ve zengin konularyaratıcıbiçimde be-nimsenmelidirler. Ama folklor da kendi toplumsal. sanatsalişlevlerini
bugünkü koşullarda gerçekleştirmek.yeni anlatımbiçimleri bulmak için işlenmiş sanatınbilinen üstünlüklerinden yararlanmalıdır. An-cak belirtmeliyiz ki. sanatın bu iki alanı birbiriyle mekanik biçimde
karışırsa. şu ya da bu alana ayrıcalık tanınırsa,bu olgu ya işlenmiş
sanatın folklorlaşmasınaya da folklorun özürıürı değtştırtlrnesıneve onun türlü türlü biçimsel denemelerinyapılacağıbir alanadönüşme
sine yol açacaktı. Sonuç olarak. sanatın en demokratik alanı olan folklor, kendi üstünlükleri ve sırıırlarrıalanyla, işlenmiş sanatınyerini alamaz. Ancakişlenmişsanat da folklorun yerini alamaz. Günümüz-de Iolklorsanatı. profesyonel sanat ve amatör sanat. kültüre ve bü-tün topluma yarayan üç sanat biçimi olarak birarada yaşamakta.
birbiriyle faaliyet göstermekte. birbirinden bir şeyalmaktave birbiri-ne birşeyvermektedir. Özellikle. folklor değerlertnın işlendiği durum-lara, ayrıbir özen gösterilmelidir. Geleneksel folklorla genetik ve
ya-pısal baglarıkabul ederek. folklorun yalnızca"sera" larda yada esas olarak kısır zeminde gelişemediğinikabul etmeliyiz. Aksi taktirde folklor taşılhaline gelecekti. Kural olarak. folklorungelişmesisüreci folklorun konusu ve öznesi.yazarıve seyircısı olan halkınkendisi ta-rafından doğal biçimde devam eder. Bu, en doğruyoldur. Folklorun
gelişmesisürecini teşviketmeyi sürdürmek gerekir. Estetiğin
kural-larıve ilkeleri içerisindeyapılan,ölçülü olan, özelliğinizedelemeyen. mekanik biçimde aşılamalarıve yapay müdahaleleri kabul etmeyen. ticari hedeflerden hareket etmeyen folklorun gelişmesive işlenmesi
folklorunözünü değıstirmek anlamınagelmez. Tam tersine. folklorun pek çok özelliginin işlenmesive düzeltılmest folkloru yaşatır. iletişim potansiyelini çoğalur.folkloru yaygınlaştırır. Dolayısıyla.yenigelişme
ve yenileşme süreçlerinin yapay dızgınlenmesızararlı olacaktı;
zama-nın akışına, yaşamın dmamızmıne,yeni estetik taleplerle beğenile re.yenıpsikoloji ve zihniyetlere ters düşecekti. Sonuç olarak şunu
32 MUSTAFA GERCAL1U
söyleyebiliriz: Ekonomi. kültür. bilim ve eğıtımınçokyanlı gelişmesi koşullarında,toplumun gelişmesive demokratikleşmesinin sürekli süreci koşullanndafolklor kendi kapalıbölgesel nıtelığındenbir şey kaybeder. ama bazılannıileri sürmeye çalıştığımızaraçlar ve yollarla kendi canlılığınıkoruyabilir. dahasıkendibudunsal-bütünleştırtcıve budunsal-ayırıcı işlevleri aracılığıyla bir ülkenin kültürünün ulusal benligininkorunmasınabaşanylayardımedebilir.