ISSN: 2146-264X E-ISSN: 2618-5695
ARAŞTIRMA MAKALESİ / RESEARCH ARTICLE
Amerika Osmanlı Diasporasında Müzik ve Kahvehaneler (1890 -1930’lu Yıllar)
Music and Coffee Houses in the Ottoman–American Diaspora (1890–1940s)
Mustafa AVCI1
DOI: 10.26650/CONS2021-998288
1Dr. Öğr. Üyesi, Altınbaş Üniversitesi, Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi, Sinema ve Televizyon Bölümü, İstanbul, Türkiye ORCID: M.A. 0000-0002-5802-8036 Sorumlu yazar/Corresponding author:
Mustafa AVCI,
Altınbaş Üniversitesi, Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi, Sinema ve Televizyon Bölümü, İstanbul, Türkiye
E-posta/E-mail: mavciefendi@gmail.com Başvuru/Submitted: 21.09.2021
İlk Revizyon/Revision Requested: 12.10.2021 Son Revizyon/Last Revision Requested:
24.10.2021
Kabul/Accepted: 02.11.2021
Online Yayın/Published Online: 05.11.2021 Atıf/Citation: Avci, M. (2021). Amerika Osmanlı diasporasında müzik ve kahvehaneler (1890 -1930’lu yıllar). Konservatoryum - Conservatorium, 8(2), 1-28.
https://doi.org/10.26650/CONS2021-998288 ÖZ
Osmanlı topraklarından Amerika’ya 1830’lu yıllarla başlayan göç dalgası özellikle 1890’larla birlikte ivme kazanmış ve 20. yüzyılın ilk çeyreğinde de hızlanarak devam etmiştir. Amerika’ya göç edenler arasında Ermeniler, Yunanlar, Araplar, Sefarad Yahudileri, Türkler ve Kürtler gibi farklı milletlerden insanlar yer almıştır. Göçmenler Amerika’ya mutfak, müzik, dans, eğlence kültürlerinin yanında; kilise, sinagog, kahvehane, café aman gibi kurumları da beraberlerinde götürmüşlerdir. Kahvehaneler Osmanlı coğrafyasından gelen göçmenlerin sosyalleşebildikleri en önemli mekânlar olmuştur. Bunun en temel sebeplerinden biri göçmenlerin çok ciddi bir çoğunluğunun bekâr erkeklerden oluşmasıdır. Ayrıca göçmenlerin geldikleri memleketlerde köklü bir kahvehane geleneğinin olması ve göçmenlerin, Amerika’daki göçmen karşıtlığı yüzünden kendi içlerine kapanması da bunda etkili olmuştur. Kahvehaneler göçmenler için sadece bir eğlence mekânı değil aynı zamanda göçmen hayatı hakkında bilmedikleri meseleleri öğrendikleri, memleketlerinden haber aldıkları, iş buldukları, kısacası sorunlarını çözdükleri birer sosyal destek merkezi gibi faaliyet göstermiştir. Kahvehaneler göçmen eğlence hayatında çok farklı alanlarda hizmet sunmuştur. Bunların başında da müzikli eğlence faaliyetleri gelmektedir. Bu makale temel olarak Amerika’daki kahvehane, café aman, café- restoran gibi mekânlardaki canlı müzik, karagöz gösterileri ve plak dinletileri gibi farklı eğlence türleriyle ilgilenmektedir. Bu mekânlarda dans da çok önemli bir yere sahip olmuştur, özellikle göbek dansı (oryantal dans) yapan kadın dansçılar göçmen mekânlarının en büyük atraksiyonlarından biri olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Amerika’da Osmanlı Müziği, Amane kahvehaneleri, Osmanlı Eğlence Müziği
ABSTRACT
Ottoman immigration to America, which started in the 1830s, gained momentum, especially in the 1890s and accelerated in the first quarter of the 20th century. People of different nationalities, such as Armenians, Greeks, Arabs, Sephardic Jews, and Turks, were among those who immigrated to America. In addition, immigrants brought with them their cuisine, music, dance, and entertainment cultures as well as their cultural institutions, such as churches, synagogues, coffee houses, and cafés. Coffee houses were the most crucial places where immigrants from the Ottoman geography could
EXTENDED ABSTRACT
Ottoman immigration to America, which started in the 1830s, gained momentum, especially in the 1890s and accelerated in the first quarter of the 20th century. People of different nationalities, such as Armenians, Greeks, Arabs, Sephardic Jews, and Turks, were among those who immigrated to America. In addition, immigrants brought with them their cuisine, music, dance, and entertainment cultures as well as their cultural institutions, such as churches, synagogues, coffee houses, and cafés.
Coffee houses have been the most crucial places where immigrants from the Ottoman geography could socialize. According to Frank Ahmed, this was because the overwhelming majority of immigrants were single men (Ahmed, 1993, s. 13). However, Macedonian writer Stoyan Christowe (1898–1995), who was also an Ottoman immigrant, emphasized two more reasons other than bachelorhood. First, the significance of coffee houses in immigrant life was closely related to immigrants having deep-rooted coffee-house traditions in their home countries. Second, according to Christowe, the anti-immigrant and hostile behavior against the Southeastern European and Anatolian immigrants was another reason (Christowe, 1930, s. 48).
In addition to these three factors, because the establishment costs of coffee houses as social centers were very low, in all immigrant colonies that have reached a specific size, Greek kaffenions/kafeneions (Frangos, 2014; Lewine, 1996), Armenian srjarans (Nagoski, 2021a), and Bulgarian kafenes (Carlson ve Allen, 1990, s. 74) were opened (Salutos, 1970, s. 181).
The coffee house served many different areas in immigrant life. First, it served as a social support network where the immigrants learned about life in America and solved their problems. Second, it served as an entertainment venue for immigrants. Moreover, music was one of the most popular types of entertainment. This article primarily deals with immigrant musical activities that were held in the coffee houses, café amans, and café restaurants. Such musical activities included Karaghiozis performances, listening to
socialize. Coffee houses served in many different areas in immigrant life. First, they served as a social support network where the immigrants learned about life in America and solved their problems. Second, they served as an entertainment venue for immigrants. Moreover, music was one of the most popular types of entertainment. This article primarily deals with immigrant musical activities that were held in coffee houses, café amans, and café restaurants. Such musical activities included Karaghiozis performances, listening to records, and live music performances. Similar to music, dance also had an indispensable place in these venues, particularly oriental belly dancing which was one of the principal attractions of immigrant venues.
Keywords: Ottoman–American music, Café aman, Coffee house
records, live music, and dance performances. Similar to music, dance also had an indispensable place in coffee houses, particularly oriental belly dancing which was one of the principal attractions of immigrant venues.
Toward the end of the 19th century, cafés called café amans emerged in the Eastern Mediterranean, Ottoman port cities, and Greece. Alaturka style, maqam-based, and predominantly Greek and Turkish music were performed in café amans. These cafés were called café amans, which probably distinguished them from café chantants with European-style music (Morris, 2018, s. 72–73). Another reason might have been the extensive use of the Turkish word “aman” in lyrics.
American café amans originated in the crowded Greek colonies to continue this Old World tradition of café amans. According to Sotirios Chianis, “[a]s early as 1910 the café-aman and its strong traditions sprang up in numerous large urban areas such as New York City, Boston, San Francisco, Baltimore, and Chicago” (Chianis, 1983, s. 3).
According to Steven Frangos, the number of café amans in America increased rapidly in a decade. By 1920, every Greek colony had at least one café aman and several coffee houses (Frangos, 1991, s. 11). In the café aman, Albanian, Armenian, Sephardic, Turkish, Greek, and Greek–American musicians performed a wide range of repertoire. This multi-ethnic repertoire coincided with the multi-ethnic audience of the café aman.
Café amans were also famous for their belly dancing. One such early example of belly dancing in American café amans is the kyotchek dance. Kyotcheks were immensely popular among Ottoman immigrants. Kyotchek troupes in America consisted of two female dancers and three male musicians playing the violin, clarinet, and xylophone.
According to Christowe, kyotchek troupes were formed and were first presented to the Greek audience in Chicago. These troupes signed a long-term contract to work on Halstead Street, Detroit, St. Louis, and other Midwest cities if their performance was appreciated (Christowe, 1930, s. 48, 74–75).
During the prohibition (1920–1933), some café amans functioned as ethnic speakeasies.
One such café aman was New York’s first café aman, Marika’s, which opened in 1925.
Marika Papagika, one of the early immigrant music stars, opened this café with their musician husband, Gus Papagika. Although it had a short life and closed in 1929, Marika’s paved the way for other cafés and nightclubs on the eighth Avenue. The eighth Avenue scene was a significant element in New York’s nightlife until the end of the 1970s.
Giriş
Etnomüzikolog John Baily, göç konusuyla her zaman yakından ilgilenen etnomüzikolo- jinin, 1990’lı yılların ortalarından itibaren göç ve diaspora konusuyla daha sistematik bir şekilde ilgilenmeye başladığından bahseder (Baily ve Collyer, 2006, s. 167). Bu ilginin ortaya çıkmasında 1990’lı yıllarla birlikte sosyal bilimlerde başlayan göç merkezli çalış- maların büyük etkisi vardır (Baily ve Collyer, 2006, s. 167). Müzik çalışmalarının müzik ve göç konusuna ilgisi sosyal evrimci ve difüzyonist teorilerin etkisinde kalan karşılaş- tırmalı müzikolojiyle başlamıştır. Müzik çalışmalarının, göç dalgaları ve müziksel hare- ketlilik konularıyla başlayan bu ilgisi, zaman içerisinde antropolojinin etkisinde kültür;
“kültürlenme, kültürel değişim ve kültürel yenilik” odaklı bir noktaya doğru evrilmiştir (Baily ve Collyer, 2006, s. 169; Stokes, 2020, s.3). Bu noktada antropolog Melville Her- skovits’in, zorunlu göçe tabi tutulan siyahlara ait blues, caz ve gospel gibi türlerin kö- kenlerini incelediği, 1941 yılında yayımlanan The Myth of the Negro Past adlı kitabının etnomüzikoloji üzerindeki etkisi önemlidir (Baily ve Collyer, 2006, s. 169). Hersko- vits’in öğrencilerinden ve etnomüzikoloji alanının önemli isimlerinden Alan Merriam da etnomüzikoloji disiplinini derinden etkileyen ve kültürü temel alan bir müzik tanımı yapmıştır (Baily ve Collyer, 2006, s. 169). Baily’e göre, Merriam’ın müzik üretimi, mü- ziksel değişim ile kültürlenmede göç olgusunun önemini kabul etmesi oldukça mühim- dir (Baily ve Collyer, 2006, s. 169).
Etnomüzikologlar müzik ve göç ilişkisinde şarkı sözlerine, müzikal ögelere (Baily ve Collyer, 2006, s. 168), müziğe, müzisyenlere, çalgılara, mekanlara, müziğin kültürel an- lamları, göçmenlerin müziksel üretim ve tüketim ilişkileri gibi oldukça farklı konulara odaklanmışlardır (Baily ve Collyer, 2006; Bohlman, 2001; Stokes, 2020). Diyaspora konusunun ağırlıklı olarak çalışıldığı göç ve müzik çalışmalarında, ulusaşırı göç, transit göç, mülteciler ve mülteci kampları, sürgün gibi konular başta olmak üzere çok farklı hareketlilik türleri çalışılmıştır (Öğüt, 2015, s. 274-276). Baily’ye göre müzik ve göç meselesi “göçün türü, kalkış ve varış noktalarının kültürel ve uzamsal yakınlığı, incelen- mekte olan müzik kültürünün özellikleri, göçmenlerin bilinçli değişiklik yapma ve deği- şiklik yapmama [tercihleri], müziğin dinleyicileri, birleştirici ve ayrıştırıcı sonuçlar” gibi faktörler tarafından belirlenen oldukça karmaşık bir ilişkiler ağı içerisinde şekillenir (Baily ve Collyer, 2006, s. 172). Stokes’a göre göçle ilgili meseleler bir şekilde ırk ve etnisite, kültürel kayıplar (ve kültürel kazanımlar) ve şehir gibi konularla da ilgili mese- lelerdir (Stokes, 2020, s. 4-5). Stokes göç çalışmalarında ortaya çıkan temel yönelimlerin
üç tane olduğu belirtmiştir, bunlar: Göçmenlik ve yaratıcılık ilişkisi ve yaratıcılıktan müziğin gündelik hayatta kalma mücadelesindeki rolüne doğru bir yönelim; mobilite ve motilite ayrımının ortaya çıkması ve son olarak kimlikten yurttaşlık temelli bir analize geçiştir (Stokes, 2020, s. 9-15).
Bu makalenin temel araştırma problemi Osmanlı coğrafyasından Amerika’ya göç eden göçmenlerin hayatında çok önemli bir yer tutan kahvehane, kafe ve restoran gibi mekan- ların göçmenlerin müzik hayatındaki öneminin araştırılmasıdır. Göçmen kültüründe ol- dukça önemli bir yer tutan bu mekânlar ve bunların müzikle ilişkisi akademik olarak ça- lışılmamış bir konudur. Dolayısıyla bu makalenin amacı Amerika’da güçlü kahvehane geleneklerini sürdürmüş olan göçmenlerin hayatında, özellikle bu göçmenlerin ağırlıklı olarak bekâr oldukları ilk dönemlerde (yaklaşık 1890-1930’lu yıllar arasında), çok önem- li bir rol oynayan başta kahvehaneler olmak üzere café amanlar ve restoranların incelen- mesi ve bu mekânların göçmen müzik hayatındaki önemlerinin ortaya konulmasıdır. Ta- rihsel etnomüzikoloji perspektifiyle yapılan ve nitel araştırma yöntemlerinin kullanıldığı bu araştırmada öncelikle literatür taraması yapılmış ve ardından literatürdeki eksiklerin arşiv taraması yapılmıştır. Arşiv araştırması sırasında göçmenler hakkında 20. yüzyılın ilk çeyreğinde yazılmış kaynaklar, göçmen rehberleri, iş katalogları ve kitaplar incelenmiştir ve bunlar üzerinde belge analizi yapılmıştır. Karma nitel kodlama yönteminin kullanıldığı analizde, kodlar temel olarak betimsel, kategorik ve analitik olarak sınıflandırılmıştır.
Belge analizi sırasında, literatür taramasında önemli bulunan kavramlardan faydalanıla- rak, kavram odaklı kodlama (concept-driven coding) yöntemi ile metin analizine başlan- mış ve metinlerin analizi sırasında karşılaşılan yeni kavramlar dolayısıyla veri odaklı kod- lama (data-driven coding) yöntemi de kullanılmıştır (Gibbs, 2007, s. 44-46).
Osmanlı topraklarından Amerika’ya 1830’lu yıllarda başlayan seyrek göç hareketliliği özellikle 1890’larla birlikte ivme kazanmış ve 20. yüzyılın ilk çeyreğinde de hızlanarak devam etmiştir. Farklı göçmen grupları için farklı olmakla birlikte, 1820’lerde başlayan göçlerde ekonomik, siyasi ve eğitim gibi sebepler ağır basmaktadır1 (Burgess, 1913, s.
17-18; Mirak, 1983, s. 25-26). Özellikle ekonomik sebeple Amerika’ya gidenlerin önem- li bir çoğunluğu belli bir birikim yaptıktan sonra geri dönmek üzere gitmiş ve bunlar büyük ölçüde geri dönmüştür. Bu seyrek ve düzensiz göç dalgasının ardından 19. yüzyı- lın sonlarında Osmanlı topraklarında 1890’lı yıllardan sonra yaşanan savaşlar, felaketler
1 Frank Ahmed’e göre göçler 1820 yılında başlamıştır. Daha detaylı bilgi için bkz. (Ahmed, 1993, s. 95-96).
ile birlikte gayrimüslimlere yönelik şiddetin giderek artması sonucu Osmanlı toprakla- rından Amerika’ya göç etmek zorunda kalan gayrimüslim nüfusu 20. yüzyılın ilk çeyre- ğine kadar artarak devam etmiştir.
Amerika’ya göç edenler aşina oldukları çok kültürlü dünyalarını Amerika’ya da taşımış, Osmanlı coğrafyasında büyük ölçüde yok edilen bu kültürü Amerika’da devam ettirmiş- lerdir. Amerika’daki göçmenlerin dünyasında ortak yeme içme, eğlence, dans ve müzik kültürü çok mühim bir yer tutmuştur. Bahsi geçen eğlence kültüründe kamusal etkinlik- lerin, kurumların ve mekânların özel bir önemi vardır. Amerika’da Ermenice, Yunanca, Türkçe, Ladino, Bulgarca, Arapça gibi dillerde yapılan müziklerin icra edildiği kamusal mekânların başında kahvehaneler, restoranlar ve café aman’lar gelmektedir. Bu makale- de Osmanlı coğrafyasından Amerika’ya göç eden Yunan, Ermeni, Suriyeli ve Türk göç- menlerin müzik hayatları, başta New York olmak üzere, yoğun olarak yaşadıkları şehir- lerdeki kahvehaneler üzerinden anlatılacaktır2.
Göçmen Nüfusu
Amerika’ya göçenler arasında Yunanlar, Ermeniler, Bulgarlar, Türkler, Kürtler, Sefarad Yahudileri, Araplar, genel olarak Suriyeliler (Ahmed, 1993, s. 10, 12, 66-67), özel olarak Suriye ve civarından Suriye Yahudileri, Suriye Ortodoksları, Lübnan Marunileri, Erme- niler, Suriyeli Müslümanlar, Süryaniler ve Yakubiler (Feldman, 1975, s. 20-21) ile Arna- vutlar bulunmaktadır (Frangos, 1998, s. 14). Osmanlı’dan ABD’ye göç edenler (Türk, Ermeni, Yunan, ya da Bulgar), 1898 yılına kadar etnisitelerine bakılmadan ABD yetkili- lerince “from Turkey”, yani ‘Türkiye’den’ notuyla kaydedildiği için göçmenlerin farklı milletlere göre sayılarını kesin olarak belirlemek mümkün olmamaktadır (Malcom, 1919, s. 63).
Frank Ahmed’in aktardığı ABD göçmen kayıtlarına göre 1900-1920 yılları arasında Os- manlı topraklarından göç eden Türk, Kürt, Ermeni ve Rum göçmen sayısı 291,435’tir (Ahmed, 1993, s. 10-11). Frank Ahmed’e göre Türklerin sayısı 45-65 bin kişi arasında- dır. Kemal Karpat’ın yayınladığı ABD ticaret ve çalışma bakanlığı verilerine göre Os- manlı’nın Asya’daki topraklarından 1869-1915 tarihleri arasında 178,712 kişi göç etmiş- tir. 1895-1924 yılları arasında Türkiye’den göç eden 318,945 göçmenin; 140,833’ü
2 Osmanlı coğrafyası derken, Osmanlı’nın çok kültürlü müziksel yapısının bir şekilde devam ettiği ya da bu etkinin bir şekilde devam ettiği yerler kastedilmektedir. Örneğin bağımsızlığını 1829 senesinde kazanan Yunanistan’da bu etki 20. yüzyılın ortalarına kadar devam etmiştir.
Türkiye’nin Avrupa’daki topraklarından, 178,112’si ise Türkiye’nin Asya’daki toprakla- rından Amerika’ya göç etmiştir. Bu göçmenler arasında 65,756 Ermeni, 18,848 Türk bulunmaktadır (Karpat, 1985, s. 195-196).
1926 senesinde ABD’deki toplam Sefarad Yahudi’si sayısı 60,000 dolaylarındadır. Pek çoğu Osmanlı topraklarından göç etmiş Sefarad Yahudilerinin üçte ikisi New York’ta yaşamaktadır. I. Dünya Savaşı’ndan sonra başlayan büyük göç dalgası neticesinde aldığı göçle yaklaşık olarak 40,000 Sefarad’a ev sahipliği yapan New York, böylece İstanbul ve Selanik’ten sonra Osmanlı Yahudilerinin yaşadığı üçüncü büyük şehir olmuştur (Toktaş ve Kılınç, 2018, s. 39).
Anadili Arapça olan göçmen sayılarıyla ilgili de kesin sayılara ulaşmak mümkün değil- dir. Mesela “Osmanlı konsolosluk raporlarına göre 1893 yılında Kuzey ve Güney Ame- rika’da yaşayan ve ‘Arapça konuşan Osmanlı’ [göçmeni] sayısı 200,000’e yakındır”
(Karpat, 1985, s. 208). New York Times gazetesine göre 1895 yılı itibariyle 10,000’i New York’ta olmak üzere ABD’de toplam 150,000 Suriyeli yaşamaktadır (Karpat, 1985, s. 208). Karpat’a göre, 1860-1914 yılları arasında “Suriye ve Lübnan Dağı’ndan anadili Arapça olan yaklaşık 600,000” kişi Kuzey ve Güney Amerika’ya göç etmiştir (Karpat, 1985, s. 185). Philip Hitti’nin (1924) aktardığına göre, göçmenlik genel komiserinin ra- poruna göre 1899-1919 yılları arasında 89,971 Suriyeli göçmen ABD’ye giriş yapmıştır.
Hitti’ye göre ABD’ye 1899 öncesinde göç edenler, bu ülkede yeni doğan Suriyeli göç- men çocuklarıyla birlikte ölenler ve Suriye’ye kesin dönüş yapanlar da hesaba katıldı- ğında 1924 yılı itibariyle ABD’de yaklaşık 200,000 Suriyeli yaşamaktadır3 (Hitti, 1924, s. 62-65).
Yunan parlamentosu tarafından oluşturulan bir komiteye göre 1899 ve 1911 yılları ara- sında Amerika’ya giden Yunan göçmen sayısı toplam 253,983’tür. Bunlardan 199,055’i Yunanistan’dan göç ederken, 54,928’i Türkiye’den göç etmiştir (Saloutos, 1956, s. 10).
Xenides, 1920 Nüfus sayımında Amerika dışında doğan Yunan sayısının 175,972 oldu- ğunu belirtmiş ve Amerika’daki toplam Yunan nüfusunun Massachusetts Göçmen Büro- su’nun tahminlerine göre 350,000 olduğunu belirtmiştir4 (Xenides, 1922, s. 73).
3 Kemal Karpat’a göre, Kuzey ve Güney Amerika’ya göç eden Osmanlıların üçte biri memleketlerine geri dönmüştür, bu hesaba göre 1914 senesine kadar 200,000 Suriyeli Amerika kıtasından Suriye’ye geri dönmüştür (Karpat, 1985, s. 185).
4 Amerika’ya göç eden Yunanlılarla birlikte, Amerika’dan Yunanistan’a geri dönen göçmen sayısı da oldukça yüksektir. Theodore Saloutos’a göre 1908-1931 tarihleri arasında 197,088 Yunan göçmen kesin dönüş yapmıştır.
Amerika’ya göç dalgasının başlarında gelen Hıristiyanlar, Araplar, Yunanlar, Ermeniler ve Türkler, bekâr erkekler olarak gelmişlerdi (Ahmed, 1993, s. 13). Theodore Saloutos’a göre 1880-1920 yılları arasında Kuzey Amerika’da yaşayan Yunan erkeklerinin yarısı hiç evlenmemişlerdir (Frangos, 2014b, s. 7). Charles C. Moskos’a göre I. Dünya Savaşı öncesinde Amerika’daki Yunan göçmenlerin yüzde 90’ı erkekti ve aralarında Amerikalı kadınlarla evlenenler olsa da erken dönem Yunan topluluğu ağırlıklı olarak bekâr erkek- lerden oluşmaktaydı (Moskos, 1990, s. 30).
Kahvehaneler ve Restoranlar
Kahvehaneler Osmanlı coğrafyasından gelen göçmenlerin sosyalleşebildikleri en önem- li mekânlar olmuştur. Frank Ahmed’e göre bunun sebebi göçmenlerin ezici çoğunluğu- nun bekâr erkeklerden oluşmasıdır (Ahmed, 1993, s. 13). Kendisi de bir göçmen olan Makedon yazar Stoyan Christowe (1898-1995) ise bekârlık faktörüne ek olarak iki nok- taya daha vurgu yapmıştır. Christowe’a göre kahvehanelerin göçmen hayatında bu kadar önemli bir yere sahip olmaları öncelikle göçmenlerin geldikleri memleketlerde köklü bir kahvehane geleneğinin olmasıyla yakından ilgilidir. Kahvehanelerin bu kadar revaçta olmalarının bir diğer sebebi Güneydoğu Avrupa ve Anadolu’dan gelen göçmenlerin, Amerika’da çok ciddi bir göçmen düşmanlığına maruz kalmaları dolayısıyla, kendi içle- rine kapanmalarıdır5 (Christowe, 1930, s. 48). Bu sebeplere ek olarak kahvehanelerin kuruluş maliyetlerinin oldukça düşük olması da önemli bir faktördür (Saloutos, 1956, s.
23). Dolayısıyla belirli bir büyüklüğe ulaşan bütün göçmen kolonilerinde Yunanca Kaf- fenion/Kafeneion6 (S. Frangos, 2014b; Lewine, 1996), Ermenice Srjaran (Nagoski, 2021a), Bulgarca kafene (Carlson ve Allen, 1990, s. 74) olarak adlandırılan kahvehaneler açılmıştır7 (Salutos, 1970, s. 181). Christowe’a göre “yirmi Ermeni, ya da Yunan, ya da Bulgar, ya da Süryani’nin bir araya gelmesi” bir yerde kahvehane açılması için yeter şarttı (Christowe, 1930, s. 48).
Bu sayı yaklaşık olarak 1931 senesine kadar Amerika’ya gelen toplam Yunan göçmen sayısının %40’ını oluşturmaktadır (Saloutos, 1956, s. 29-30).
5 Amerikalıların Ermeni ve Yunan göçmenlere karşı gösterdikleri göçmen karşıtlığı örnekleri için bkz. (Christowe, 1930; Mirak, 1983).
6 Amerika’da Yunan göçmenler tarafından açılan kaffenionlar zaman içerisinde diner adı verilen Amerikan restoranlarına dönüşmüştür (Lewine, 1996).
7 Philip K. Hitti, Suriyeli göçmen sayısının az olduğu kolonilerde restoranların cafe olarak kullanıldığını belirtmiştir.
Muhtemelen Amerikalı müşterilere hizmet veren ve Suriyelilerin işlettiği restoranlardan bahsetmektedir (Hitti, 1924, s. 79).
Oldukça erken bir dönem sayılabilecek 1910’lu yıllarda bile New York ve Chicago gibi Amerikan şehirlerinde oldukça fazla sayıda göçmen işletmesi mevcuttur. Bir fikir ver- mesi açısından 1912 senesinde yayınlanmış Yunan iş yerleri kataloğuna bakıldığında, New York eyaletinde yaşayan 30 bin, New York şehrinde yaşayan 20 bin Yunan göçme- nin olduğu görülür. Bu kataloğa göre New York’ta Yunan işletmecilere ait otel, lostra salonu, restoran, marangoz şekerleme dükkânı, manav, bakkal vs. gibi farklı iş kolların- da yüzlerce farklı işletme mevcuttur. “Kahvehane, öğle yemeği odaları, restoranlar vs.”
başlığı altında (Coffee Houses, Lunch Rooms, Restaurants8 etc.) yüzden fazla mekân listelenmiştir. Bu işletmelerin yanında New York’ta üç Yunan müzik okulunun ismi var- dır: Orpheus School of Music, Peltekis M. (School of Music), Ioniki Mandolinata (Scho- ol of Music) (Canoutas ve Helmis, 1912, s. 312, 468-470, 474).
Aynı kataloğun 1915 senesinde yayınlanan sekizinci baskısında kahvehanelerin sayısı- nın 40’ın üstünde olduğu görülür. Katalogda yer alan bu mekânlardan 13 tanesi cafe ve restaurant’tır. Ayrıca bunların dışında 60’tan fazla restoranın ismi yazılıdır. Müzikle il- gili önemli bir diğer mekân da müzik enstrümanı satan dükkânlardır, bu katalogda New York’ta Neola Musical Instruments ve Sassos D. Musical Instruments isimli iki enstrü- man dükkân kayıtlıdır (Helmis, 1915, s. 322, 326). Bunun dışında da 8. Caddede bir müzik okulunun (Vasilatos, E. Music School) olduğu görülür (Helmis, 1915, s. 310- 329).
Romanya doğumlu Konrad Bercovici, Around The World in New York adlı 1924 tarihli kitabında, Manhattan Madison Street üzerinde yer alan sayısız Yunan kahvesinin ne ka- dar çarpıcı bir görüntü oluşturduğundan bahsetmiştir. Bercovici’ye göre New York’taki bu Yunan muhiti İstanbul’da Rumların yoğun olarak yaşadığı yerleri andırır, hatta burası adeta New York’ta bir İstanbul’dur (Bercovici, 1924, s. 50-51). Kahvehanelerin sayısı- nın bu kadar fazla olması sadece Yunan göçmenlere has değildir, Bercovici New York’un Little Syria yani Küçük Suriye adlı bölgesinde Washington Street’in her iki tarafının da Suriyelilere ait dükkânlarla dolu olduğunu belirtmiştir. Camekânlarında “oryantal halı- lar, […] doğuya has eşyalar, […] nargileler, sigarayla ilgili takım taklavatlar, […] man- dolin benzeri müzik aletleri” bulunan her iki dükkândan biri ise ya kahvehane ya da
8 Thomas Burgess 1913 senesinde yayınlanan Greeks in America (Amerika’da Yunanlılar) adlı kitabında bu restoranların büyük kısmının Amerikalılara hizmet verdiğini belirtir. Özellikle et lokantaları ve üçüncü sınıf restoranları işleten Yunan işletmecilere ait restoran sayısının Chicago’da 600-800, New York’ta ise 200 civarında olduğunu belirtir. Burgess bu sayılara her Yunan kolonisinde bulunan hakiki Yunan restoranlarının dahil olmadığını belirtir (Burgess, 1913, s. 37).
restorandır. Bercovici bu mahalleyi de Osmanlı’nın İstanbul, İzmir, Selanik ve Şam gibi kozmopolit şehirlerine benzetmiştir (Bercovici, 1924, s. 25-27).
Göçmenler ağırlıklı olarak kendi milletlerinden insanların gittikleri kahvehanelere gitmiş olsalar da bunun istisnaları da mevcuttur. Bunlardan ilki farklı milletlere açık çok kültürlü bir müşteri kitlesine hitap eden kahvehanelerin, kafelerin ve café aman- ların varlığıdır. İkincisi, sadece bir millete hizmet veren kahvehanelere; konserler, dans gösterileri, özel etkinlikler vs. gibi sebeplerle farklı milletlerden izleyicilerin gelebilmesidir9. Bunların dışında, kahvehanelerin bir kısmı farklı milletten müşteri- lere hizmet verebilmekteydi. Örneğin, 1911 senesinde Amerika’nın Massachusetts eyaletinde bulunan Peabody şehrini ziyaret eden Ahmet Emin Yalman, bu şehrindeki Türk göçmenlerin, bu şehre ilk geldiklerinde vakit geçirmek için Yunan kahvehane- lerini kullandıklarını belirtmiştir10. Yalman’ın yaklaşık olarak 1000 kişi olduğunu belirttiği bu Türk göçmen grubu, bir müddet sonra kendi kahvehanelerini açmıştır (Acehan, 2005, s. 67). Yunan ve Türk kahvelerinin bir arada bulunduğu Walnut Stre- et’te; Yunan, Ermeni ve Türkler sokakta oyun oynayıp, kahve ve nargilelerini içebil- mekteydiler (Acehan, 2005, s. 68).
Gündelik hayatta göçmenler arasında birlikte yaşama, eğlenme ve karşılıklı yardımlaş- ma örneklerine rastlanılabildiği gibi, göçmenler arasında ciddi sorunlar da yaşanmış;
taraflar arasında anlaşmazlıkların, kavgaların, çatışmaların, sokak savaşlarının çıktığı ve hatta karşılıklı olarak cinayetlerin de işlendiği belirtilmiştir11 (Acehan, 2005, s. 88; 2010, s. 166, 174; Wells, 1972, s. 387).
Kahvehanelerde Müzik
Kahvehanelerde başta kâğıt oyunları olmak üzere tavla, domino, satranç gibi oyunlarla beraber müzik önemli bir yer tutmaktaydı (Xenides, 1922, s. 89). Canlı müzik, kahveha- nenin bulunduğu yerde yaşayan ya da farklı şehirlerdeki koloniler arasında turneye çık- mış müzisyenler tarafından icra edilirdi. Bunun dışında gezici Karaghiozis (Karagiosis ya da Karagiozi) yani Yunan Karagözü oynatıcıları da kahvehanelerde müzikli bir per-
9 Stoyan Christowa, Karamka adlı bir dansçının bir Bulgar kahvesindeki gösterisini izlemeye gelen Yunan ve Makedon izleyicilerden bahseder (Christowe, 1930, s. 49, 74).
10 Bu makalenin konu aldığı dönemden daha sonraki bir dönemde olsa da iki farklı milletten göçmenin 1949 senesinde birlikte işlettikleri bir kahvehane için bkz. (Acehan, 2010, s. 233).
11 Peabody’de Yunan, Ermeni ve Türk göçmenler arasında çıkan bu türden olaylar için bkz. (Acehan, 2005, s. 88- 93).
formans olan gölge tiyatrosunu icra etmekteydiler. Ayrıca gramofon olan kahvehaneler- de hem Eski Dünya’dan gelmiş hem de Amerika’da çıkmış plaklar dinlenmekteydi.
Göçmenler için çok temel bir eğlence türü olan canlı müzik, kahvehanelerin de gelirleri- ni artırmasının bir yoluydu. Kahvehanelerin birçoğunda yemek servisi de yapılmaktaydı.
Örneğin, Azk adlı Ermenice gazetede 24 Haziran 1914 tarihinde yayınlanan bir reklamda Bedros Boyajian’ın işlettiği Boston’da bulunan Arevelyan Srjaran adlı bir kahvede şark müziği (oriental music) icrası yapılacağı yazılmıştır (Nagoski, 2021a, 2021b):
“Günün belirli saatlerinde yemek servisi de yapılacak olan Ermeni Kahveha- nemizi yeniden açtığımızı Boston ve çevresindeki Ermeni cemaatine bildiri- riz. Birinci sınıf kebaplar ve kaliteli yemekler. Ünlü kemani Minas Chaghatz- banian12 Efendi kahvehanede seçkin oryantal parçalar icra edecektir. Düğünler, piknikler ve diğer kutlamalar için Chaghatzbanian saz takımını arayınız. Bed- ros Boyacıyan, işletme sahibi”.
Kahvehanede “kaliteli” yemek servisinin de olduğunun belirtildiği bu ilan aynı zamanda profesyonel bir müzisyen olan Kemani Minas’ı ve saz takımını da tanıtan bir reklam olarak yayımlanmıştır13. Canlı müzik için illaki profesyonel müzisyenlere ihtiyaç yoktu, müdavimler bir araya geldikleri kahvehanede kendi müziklerini kendileri de yapabili- yorlardı. Thomas Burgess, Lowell’daki kahvehaneleri şu şekilde anlatmıştır:
“Bıyıklı Yunanlıların oturdukları, konuştukları, şakalaştıkları, kâğıt oynadıkları, bazen şarkı söyledikleri, gazeteleri karıştırdıkları, sigaralarını tüttürdükleri ve minik fincanlar- da getirilen koyu, tatlı Türk kahvelerini içtikleri, küçük masalarla dolu bazen eski püskü, bazen temiz bir oda hayal edin” (Burgess, 1913, s. 150-151).
Ermeni kahvehanelerinde temel olarak Türk kahvesi, lokum, baklava, hamur işleri, An- tep fıstığı ve kabak çekirdeği bulunuyordu. Ayrıca restoranlarda kahve, çay, limonata gibi içecekler ve hatta bira, şarap ve rakı gibi alkollü içecekler de bulunuyordu (Mirak, 1983, s. 172-173; Yeretzian, 1923, s. 62). Mirak’a göre, alkol yasağı zamanında bile ev yapımı içkiler sayesinde oldukça yaygın bir şekilde içki tüketilmeye devam etmiştir (Mi-
12 Malatya’da doğan Minas Chaghatzbanian (1887 d. -1918) 13 Haziran 1913 tarihinde ABD’ye giriş yapmış 14 Mart 1918 tarihinde Fresno, California’da vefat etmiştir (Nagoski, 2021a).
13 Kahvehanelerde genellikle temizlik koşullarına uyulmadığı için müşteriler yemeklerden şikâyet edebiliyordu.
Bu konunun farklında olan Philadelphia’daki bir kahvehane İstanbul’daki ünlü Tokatlıyan Oteli’nin aşçısını getirdiğini, Amerika’da çıkan Ermenice Hairenik gazetesinin 19 Kasım 1912 tarihli nüshasına ilan vererek duyurmuştu (Mirak, 1983, s. 173, 325).
rak, 1983, s. 139). Ermeni kahvehanelerinde de eğlence önemli bir unsurdu. Kahvehane- lerde Ermeni müzisyenler müzik icra ederler, güreş müsabakaları düzenlenir, Ortadoğu göbek dansları yapılır, jonglörler ve hokkabazlar gösteriler yaparlardı. Bunların dışında kumar ve kavgalar da eksik olmazdı (Mirak, 1983, s. 172).
Kahvehaneler aynı zamanda politik meselelerin de konuşulduğu oldukça politik ortam- lardır. Kahvehanenin müşterileri bir yandan kahvelerini bir yandan nargilelerini ya da sigaralarını içerken işlerinin ve iş dünyasının durumu, günlük haberler, Yunan politikası, Amerika’nın Yunan politikası ve hatta zaman zaman Amerikan politikası hakkında ko- nuşurlardı (Xenides, 1922, s. 88). Xenides’e göre, özellikle Yunanistan’da krallık ve cumhuriyet tartışmalarının yoğunlaştığı yıllarda, hemen bütün sosyal ortamlarda ve kah- vehanelerde kral taraftarları ve Venizelos taraftarları arasında yaşanan kutuplaşmanın ve tartışmaların izlerine rastlanırdı (Xenides, 1922, s. 107).
Benzer şekilde, devrimci gruplar arasındaki tartışmaların şiddetlenmesine bağlı olarak Ermeni kahvehaneleri de zamanla daha politize mekânlar haline gelmişlerdi. Bundan dolayı farklı politik görüşlere sahip insanlar, farklı kahvelere giderlerdi. Hatta pek çok şehirde siyasi partilerin kendi kahvehaneleri açılmıştı (Mirak, 1983, s. 173).
Xenides’e göre kahvehanelerdeki en büyük problem kumardı (Xenides, 1922, s. 89). Ben- zer şekilde Batı yakasındaki demiryolu inşaatlarında çalışan Yunan işçilerin de kahveha- nelerinden bahseden Burgess, bunların Chicago, Lowell gibi Doğu yakasındaki kahveha- nelerden belirgin farklılıkları olduğunu belirtmiştir. Bu farklardan en önemlisi Batıdaki kahvehanelerin profesyonel kumarbazlarla her türden profesyonel kadın ve erkek düzen- bazlarla dolu olmasıdır. Aynı zamda sürekli fonograf çalınan bu kahvehaneleri, dansçılar ve gezgin tiyatro grupları da sıklıkla ziyaret ederlerdi (Burgess, 1913, s. 162).
Kahvehanelerdeki bir diğer müzik kaynağı yukarıdaki alıntıda da bahsedildiği üzere fo- nograflardır. Joseph G. Graziosi, teyzesinin eşi olan Fedon Cardamenis’in babası George Cardamenis’in kahvehanesindeki plaklardan bahseder. İstanbul’dan göçen Cardamenis, Los Angeles’ta, genellikle İstanbul ve civarından göçmenlerin rağbet ettiği bir kahvehane işletmiştir14. Bu kahvehanede bulunan ve yarısına yakını Türkçe şarkılar içeren 78’lik taş plakların bir müzik kutusu (jukebox) vasıtasıyla çalınmakta olduğu belirtilmiştir (Grazio-
14 Hemşehrilik, Amerika’daki göçmen yaşamında oldukça önemli bir ilişki kurma biçimidir. Örneğin Xenides, aynı köylerden ya da ilçelerde gelen kişilerin ilk önce akrabalarını ve hemşehrilerini bulduklarını belirtir. Bu insanlar
“aynı evlerde kalıp, beraber çalışıp, aynı kahvehane, kulüp ve restoranlarda vakit geçirirler” (Xenides, 1922, s. 92).
si, 2018, s. 151). Kozmopolit Osmanlı şehirlerinden ve dünyasından gelen ilk kuşak göç- menler için Türkçe sözlü müzik dinlemek oldukça yaygın ve normal bir eylemdir.
Burgess, Chicago Hull House’taki Yunan kahvelerinden bahsederken, göçmenlerin fo- nograf dinlemelerini onların Amerikalılaşmasının bir kanıtı olarak sunmuştur: “Erkekle- rin kahve içtikleri, kâğıt oynadıkları, bir sonraki Yunan piyangosunun sonucu hakkında tahminlerde bulundukları ve akşamları Yunan gaydaları eşliğinde şarkılar söyledikleri ya da -Amerikalılaştıklarının bir kanıtı olarak- fonograf dinledikleri yerlerdir” (Burgess, 1913, s. 126-127).
Amerika’daki göçmen kahvehanelerinde olduğu gibi göçmenlerin işlettiği restoran- larda da müzik yapıldığını, dönemin en önemli café aman yıldızlarından birisi olan Yiorgios Katsaros15 (1888-1997) kendisiyle yapılan bir görüşmede belirtmiştir. Kat- saros, 1917-1920 tarihleri arasında çaldığı restoranlar arasında Zapeion Restaurant (New York), Acropolis Restaurant (San Francisco) Minerva Restaurant (San Fran- cisco), Parthenon Restaurant (Salt Lake City), Afroditi Restaurant (Salt Lake City), Kentron Restaurant (Philadelphia) ve Culture Restaurant (Philadelphia) gibi mekân- ların ismini saymıştır (Frangos, 1992, s. 19-21, 24, 39). Bu noktada bahsedilmesi gereken önemli noktalardan birisi Katsaros’un Minerva ve Acropolis adlı restoran- lardan bahsederken bunlar için “büyük kahvehaneler” ibaresini kullanmasıdır (Fran- gos, 1992, s. 20). Katsaros’un bu tanıklığından ve George Helmis’in Yunan işletme kataloğundan anlaşılacağı üzere kahvehane ve restoranlar arasındaki ayrımın bazı durumlarda çok da keskin olmadığı, bu işletmelerin bir kısmının kafe-restoran gibi hizmet verdiğini söylemek mümkündür.
15 Bu müzisyenin ismi kaynaklarda: Yiorgos, Giorgos, George, Georgios olarak da geçmektedir.
Fotoğraf 1. Kentron Restoran’ın camekân görüntüsü (1917) (Mills, 1917).
Mimarlık tarihçisi Kostis Kourelis bu mekânların Philadelphia’da ağırlıklı olarak Yunan göçmenlerin yaşadığı Greektown (Yunan Şehri) denilen bölgesini araştıran ve tarihi ha- ritalar, iş yeri kayıtları ve fotoğraflar vasıtasıyla şehrin bu bölgesini dijital olarak yeni- den inşa etmeyi amaçlayan bir çalışması sırasında Katsaros’un 1919 senesinde müzik icra ettiği Philadelphia’daki Kentron Restoran’ın 1917 senesinde çekilmiş bir cephe fo- toğrafına ulaşmıştır. Kourelis’e göre dükkânın camekânında Yunan alfabesiyle “Greek Kaffeneion” (Yunan kahvehanesi) yazmaktadır (Kourelis, 2018). Kourelis her ne kadar kahvehane yazıyor demişse de bu fotoğrafın daha yüksek çözünürlüklü bir versiyonuna bakıldığında (bkz. Fotoğraf 1), camekânda “1018 ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΚΑΦΦΕΣΤΙΑΤΟΡΙΟΝ”
yani Yunan Kahvehanesi (ya da Kafe Restoran) yazıldığı görülecektir16. 1915 senesinde yayınlanan iş rehberinde burası sadece “Kentron Restaurant”, olarak not edilmişse de (Helmis, 1915, s. 170), dükkânın camekânında bulunan yazıdan hareketle bu mekânın aynı zamanda bir kahvehane olarak çalıştığı anlaşılabilir.
16 Yunan Müzik Tarihçisi ve Arşivcisi Meletios Pouliopoulos’a göre Καφφεστιατοριον kelimesi neredeyse hiç kullanılmayan ve kahvehane anlamına gelecek şekilde birleştirilmiş, birebir çevrilirse ‘kahve restoran’ (coffee restaurant) anlamına gelecek bir kelimedir.
Kahvehane ve Dans
Kahvehanelerde dansın da önemli bir yeri vardır, özellikle göbek dansı (oriental belly dancing) yapan kadın dansçılar göçmen mekânlarının en büyük atraksiyonlarından biri- dir. Örneğin Bercovici, New York’ta Forsyth Street’te bulunan Yunan kahvehanelerinden ve yine bu sokakta yer alan eski bir Türk kahvehanesinden bahsetmiştir. Her ne kadar detay vermemiş olsa da Bercovici bu kahvehanede dans eden Türk dansçıların varlığın- dan söz etmektedir. Bercovici ayrıca, Suriye mahallesinde, Maluf adlı Suriyeli bir arka- daşının daveti üzerine gittiği bir evde iki kadının müşteriler için ettiği dans hakkında yazmıştır. Maluf, yabancılar karşısında dans etmeyen bu iki kadını, Bercovici’nin de Suriyeli olduğunu söyleyerek dans etmeye ikna etmiştir. Döneminin oryantalist önyargı- larına oldukça mesafeli olduğu anlaşılan Bercovici kadınların dansını çok etkileyici, duygusal ifade gücü yüksek, insanları farklı dünyalara götüren bir performans olarak tanımlamıştır. Aynı zamanda kahve servisi de olan bu mekânı bir ‘dans yeri’ ve ‘dans evi’
gibi isimlerle tanımlayan Bercovici; bir müddet sonra bu evin içki yasağı memurları (prohibition agents) tarafından kapatıldığını yazmıştır. Dolayısıyla, bir yandan kahve servis eden bu ‘dans evinin’, speakeasy olarak anılan ve Amerika’daki içki yasağı sıra- sında gizlice içki servisi yapan bir işletme olduğu anlaşılır (Bercovici, 1924, s. 36-38).
Fotoğraf 2. New York, Suriye Mahallesinde bir mekân (Bercovici, 1924, s. 26).
Karaghiozis
Kahvehanelerdeki bir diğer müzikli eğlence de Karaghiozis’dir. Amerika’daki Yunan ve Türk kahvehanelerini dolaşan karagözcüler bu eğlenceyi Amerika’daki farklı şehirlere ve kahvehanelere taşmışlardır.
Tarihçi Theodore Saloutos (1956), Amerika’da 1899-1913 yılları arasında göçmen ola- rak bulunmuş ve ardından Yunanistan’a kesin dönüş yapmış bir Karagiozopechtis yani Karaghiozis oynatıcısıyla yaptığı görüşmelerden hareketle, bu yıllarda Amerika’da top- lam beş ya da altı karagözcü bulunduğunu tespit etmiştir. Ağırlıklı olarak Yunan koloni- lerini dolaşan bu Karaghiozis oynatıcıları için temel performans mekânları ise kahveha- neler olmuştur (Saloutos, 1956, s. 95-97).
Saloutos’a göre (1956, s. 96), bu Karaghioziscilerin gösterileri bir gece ile bir ay arasın- da sürmekteydi. Kahve sahibi Karaghiozis oynatıcılarına baştan herhangi bir para ver-
memekte, onların sadece konaklama, kahve ve tütün masraflarını karşılamaktaydı. Ka- raghiozis oynatıcısının gelirini seyircilerin bahşişleri oluşturmaktaydı. Eğer Karaghiozis performansı kahvehane gelirlerinde ciddi bir artışa neden olursa, kafenji (kahveci) Kara- ghiozis oynatıcısına biraz daha kalması için yaklaşık 20 dolar vermekteydi. Gelirleri iz- leyicilerin bahşişlerinden oluşan bir Karaghiozis oynatıcısı, içinde bulunduğu ortama göre hareket eder ve oyundaki iyi ve kötü karakterleri değiştirebilirdi. Örneğin Salou- tos’un görüştüğü Karaghiozis ustası, Yunan kahvehanelerinde Karaghiozis oynatırken iyi karakterleri Yunan, kötü karakterleri Türk; Türk kahvehanelerinde oynarken ise kah- ramanları Türk, kötüleri Yunan yaptığını belirtmiştir. Bu yıllarda kahvehanelerde oyna- nan Karaghiozis oyunları arasında “Katsantonis Captain Gre, Athanasios Diakos, Tse- koureous, Necrazosa ve Mysteres” gibi oyunlar yer almaktadır (Saloutos, 1956, s. 25, 95-96).
Amerika’daki Karaghiozis ile ilgili olarak bahsedilmesi gereken bir diğer kaynak da taş plak kayıtlarıdır. Richard K. Spottswood’un Ethnic Music on Records adlı diskografisine bakıldığında: H. Silla17, C. Theodoropoulos, Haris Patrinos, Makis (Mike) Patrinos, Ch.
Tavoularidis ve Ger. Kourouklis18, Victor Comedy Company (Tetos Demetriades ve Ch- ristos Demetracopoulos) gibi isimler ve kumpanyalar tarafından kaydedilmiş Karaghio- zis plaklarına rastlanır (Frangos, 2014a, s. 7; Spottswood, 1990, s. 1158, 1207-1208, 1219, 1225).
17 Bu makaledeki plaklarda bahsi geçen isimlerin yazımında Spottswood’un kitabına sadık kalınmıştır.
18 Frangos, bu sanatçıların isimlerini “X. Gavoularilis” ve “G. Kourkouklis” olarak vermiştir (S. Frangos, 2014a, s.
7).
Fotoğraf 3. Harris Patrinos’un 1923 yılında Chicago’da kaydettiği bir Karaghiozis plağı (Patrinos, 1923).
Bu isimler arasından H. Silla, ilk Karaghiozis kayıtlarını Şubat 1920 civarlarında New York’ta yapmıştır. Dolayısıyla Amerika’daki ilk Karaghiozis kayıtları Panhellenion plak şirketi tarafından yayımlanan iki plakla (Pan 7024 ve Pan 7025) başlamıştır (Spottswo- od, 1990, s. 1219). Spottswood’un diskografisine göre Amerika’da yayımlanan son Ka- raghiozis plağı ise Tetos Demetriades tarafından 15 Ocak 1932’de New York’ta kayde- dilen ve Orthophonic plak şirketi tarafından yayımlanan plaktır (S-614 B) (Spottswood, 1990, s. 1208). Her ne kadar Spottswood’a göre Amerikan Karaghiozis kayıtları 1932 yılında yayımlanan bu plakla bitiyor görünse de Frangos’a göre Amerikan Karaghiozis plakları 1965 yılına kadar yayımlanmaya devam etmiştir (Frangos, 2014a, s. 7).
Café Aman
19. yüzyıl sonlarına doğru, Doğu Akdeniz’de, Osmanlı liman şehirlerinde ve Yunanis- tan’da alaturka stilde (yani makam temelli) ve ağırlıklı olarak Yunanca ve Türkçe müzik
yapılan kafeler ortaya çıkmıştır19. Yunanistan’da bu tür kafelere, muhtemelen şarkılarda çok fazla aman geçtiği ve bu kafeleri alafranga müzik yapılan cafe chantantlardan ayır- mak için, café aman denilmiştir (Morris, 2018, s. 72-73).
Bir bütün olarak bu büyük coğrafyadaki kafelere bakıldığında, bu mekânlarda “Yunan demotic [halk] şarkıları, büyük Akdeniz liman şehirlerinin halk şarkıları, arvanitika (Ar- vanit [şarkıları]), Rumen (Roumanovlahoi [şarkıları]), Bulgar ve Mısır müziği” icra edil- mekteydi (Tragaki, 2002, s. 42). Café amanlarda çoğunlukla Anadolu Rumları, Ermeni- ler, Yahudiler ve Çingene müzisyenler çalışmaktaydı (Tragaki, 2002, s. 42). Café amanlarda çalışan müzisyenler gezici müzisyenlerdi ve bahsi geçen Doğu Akdeniz ağın- daki kafeleri dolaşmaktaydılar. Farklı liman şehirlerindeki farklı dinleyici gruplarına hi- tap edebilmek için bu müzisyenlerin oldukça geniş bir repertuvara sahip olmaları gerek- liydi. Örneğin, dönemin önemli keman icracılarından Salonikios yani Selanikli olarak da bilinen Semsis’in repertuarında “Türk, Arap, İspanyol, Rumen, Macar, Bulgar ve Çinge- ne” havaları bulunmaktaydı (Tragaki, 2002, s. 82). Bu kafelerin getirdiği önemli yenilik- lerden biri kadınların sahneye çıktıkları, dans ettikleri ve şarkı söyledikleri mekânlar olmalarıydı (Morris, 2018, s. 72).
19 Café aman, yani amane kahvelerinin Osmanlı kahvehane ve çalgılı kahvehane geleneği bağlamındaki bir analizi için bkz. (Demir, 2018).
Fotoğraf 4. New York’ta bir Yunan Kahvesi (Bercovici, 1924, s.49).
Amerika’daki café amanlar, kalabalık Yunan kolonilerinde, Eski Dünya’daki bu amane kahvehaneleri geleneğinin bir devamı olarak ortaya çıkmıştır. Sotirios Chianis’e göre henüz “1910 kadar erken bir tarihte, café aman ve onun güçlü geleneği New York, Bos- ton, San Francisco, Baltimore ve Chicago gibi çok sayıda büyük şehirde” yeni café amanlar kurulmasına neden olmuştur (Chianis, 1983, s. 3). Bu kafeler göçmenlerin ken- di dillerini konuşan insanlarla bir araya geldikleri, Yunan yemekleri yiyip, içki içebildik- leri ve başta Smyrneiko tarzı ve Yunan halk müzikleri olmak üzere memleketlerindeki hayatlarından aşina oldukları müzikleri dinleyip dans edebildikleri mekânlardır (Chia- nis, 1983, s. 3).
Amerika’daki Yunan ve pan-Osmanlı müzikleriyle ilgili araştırmalar yapan Steven Fran- gos’a göre on yıl kadar kısa bir süre içinde Amerika’daki café amanların sayısı hızla artmış ve 1920 yılına gelindiğinde hemen her Yunan kolonisinde kahvehanelere ek ola- rak az bir tane de café aman açılmıştır (Frangos, 1991, s. 11). Eski Dünya’da olduğu gibi burada da profesyonel müzisyenler kahvehaneleri, café amanları, kulüpleri, kabareleri,
barları, kiliseleri, Yunan tatil beldelerindeki (Sunset Springs Hotel ve Catskill Dağları’n- daki oteller gibi) otelleri, düğünleri, dernek eğlenceleri ve pikniklerini de kapsayan geniş bir ağda gezici olarak hizmet veriyorlardı (Bucuvalas ve Frangos, 2018, s. 23). Rosa Eskenazi, Yiorgios Katsaros, Demetrios Salonikos, Nicholas Roubanis gibi Yunan ve Yunan-Amerikalı müzisyenler başta olmak üzere Arnavut, Ermeni, Sefarad ve Türk mü- zisyenler sadece Amerika içindeki bu ağda değil, Doğu Akdeniz ağını ve hatta yer yer Yunan girişimcilerin bütün dünyaya yayılan ticaret ağlarını da içine alacak geniş bir ağda turnelere çıkıyorlardı (Frangos, 1991, s. 11). Café amanlarla ilgili önemli bir nokta da bu mekânlarda oryantal göbek dansı yapan kadınların bulunmasıydı. Dolayısıyla Ameri- ka’daki café aman networkü içinde müzisyenler gibi dans eden kadınlar da mevcuttu.
Chicago’ya 1906 yılında gelen kemancı ve çalgı yapımcısı George Dimitrios Grachis (1882–1965), bu şehirde santuri Theodoros Smyrnis ve lavtacı Kosta Pantelopoulos’la birlikte oluşturdukları bir trio ile düğünlerde ve çeşitli mekânlarda müzik yapmaya baş- lamıştır. Grachis, triosuyla birlikte bir düğünde çalmak için gittiği Salt Lake City’de açtığı kahvehanenin, kısa bir süre sonra çıkan 1907 ekonomik krizinde batması üzerine, her şeyini kaybeder. Bir süre triosuyla Chicago’da müzik yapan Grachis, ardından anne- sini ve babasını da Amerika’ya getirmek için Yunanistan’a döner (Chianis, 2018, s. 345).
Smyrnis, arkadaşı Grachis’e Yunanistan’dan dönerken, hem şarkı söyleyip hem de dans edebilen bir kadın getirmesi durumunda bir café aman açabileceklerini belirtir. Grachis, ailesiyle birlikte Yunanistan’dan Amerika’ya dönerken, arkadaşının tavsiyesine uyarak beraberinde Kleoniki adında bir şarkıcı ve dansçı getirir (Chianis, 2018, s. 348). Kleoni- ki’nin de ekibe katılmasıyla; Grachis, Smyrnis, Pantelopoulos ve Kleoniki’den oluşan, Amerika’nın ilk café aman kompania’sı (orkestra) kurulmuş olur (Chianis, 2018, s. 348).
Café amanlar’da müzik icra eden bu gruplar genellikle “bir ya da iki kadın şarkıcıyla birkaç müzisyenden” oluşmaktaydı (Chianis, 2018, s. 348). Gianaros, kafelerde müşteri- lerin parayla yanlarına gelip onlardan şarkılar istediklerini, parçayı çalamadıkları zaman ise para kaybettiklerini belirtmiştir. Gianaros’a göre işte tam da bundan dolayı Café aman orkestraları müşterilerin geniş yelpazedeki isteklerini karşılayabilmek için olduk- ça geniş bir repertuvara sahip olmalıydı. Café aman müziği açısından oldukça yetkin bir icracı olan Gianaros’un ve triosunun repertuvarında Yunanistan, Yunan adaları ve Epir müzikleriyle birlikte Türkçe şarkılar bulunmaktaydı (Chianis, 2018, s. 348).
Yiorgios Katsaros, Amerika’ya Grachis’ten altı sene sonra 1913 senesinde geldiğinde
“San Francisco, Salt Lake City, Utah, Chicago, Detroit, Cleveland, Philadelphia, Boston,
New York gibi şehirlerin her birinde 50-60 müzik grubu ve 11 – 12 kabare [kulüp ve/
veya café aman]” bulunduğunu belirtmiştir (Frangos, 1998, s. 14). Bu kulüplerde “Yu- nan müzisyenler ve dansçılar, Ermeniler, Türk kızları, Mısırlılar” gibi farklı milletlerden müzisyenler ve dansçılar müzik ve dans gösterileri yapmaktadır (Frangos, 1998, s. 14).
Bu mekânlara Yunan dinleyiciler dışında, Suriyeli, Ermeni ve Türk dinleyicilerin gelme- sinden dolayı, Gianaros gibi Katsaros da bu mekânlarda çalışan müzisyenlerin çok geniş bir repertuara sahip olmaları gerektiğini belirtmiştir. Café aman müzisyenlerinin oldukça deneyimli olması gerektiğini belirten Katsaros, birlikte çalıştığı grup üyelerini nasıl seç- tiğini şöyle anlatmıştır (Frangos, 1998, s. 14):
“Kompaniamda biraz Türkçe söyleyecek bir ud icracısı, biraz Suriyeli müşte- rilere şarkı söyleyecek başka bir arkadaş bulundurmak konusunda dikkatli ol- malıydım. İşte bu yüzden yanımda altı, bazen yedi müzisyen bulundurmam gerekiyordu. Bu müzisyenleri bulundurmak zorundaydınız! Gitarda ben ol- mak üzere, bir simbalomcu, bir klarnetçi, bir kemancı ve farklı müşterilere hitap edebilmek için bir udi bulundurmak zorundaydım”.
Kyotchek
Osmanlı İmparatorluğu’nda doğan ve Amerika’ya göç eden Makedon yazar Stoyan Ch- ristowe, 1930 senesinde kaleme aldığı bir yazısında, Amerika’daki bazı göçmen kahve- hanelerinde oynatılan ve kyotchek20 adı verilen kadın dansçılardan bahsetmiştir (Barkan, 2001, s. 72; Christowe, 1930).
Kyotchek geleneğinin Doğu Akdeniz’de yüzyılın başlarında yok olduğunu belirten yazar, bu geleneğin Amerika’da Balkan ve Yakın Doğulu göçmenlerin yoğun olarak bulunduğu yerlerde devam ettiğini belirtir. Christowe’a göre Amerika’daki kyotchek geleneği, caz gibi bazı etkilere maruz kaldığı için Eski Dünya’daki gelenekten biraz farklıdır (Christowe, 1930, s. 48).
Christow’un aktardığına göre Kyotchek grupları Chicago’da kurulur ve ilk önce Chica- go’daki Yunan izleyicilerin beğenisine sunulurdu. Eğer performansları beğenilirse kyot- cheklerin Broadway’i kabul edilen Halstead Street’te çalışmaları için uzun süreli kontrat
20 Balkanlarda kyotchek adı verilen dansçılar, İstanbul ve Anadolu’da görülen köçek geleneğinin bir devamıydı.
Bulgarca’da kyotchek ya da kyuchek adı verilen bu dansçılar, köçekler gibi göbek ve kalça hareketlerinin yoğun olarak sergilendiği bir tür göbek dansı icra ediyorlardı. Bu dansçılara Sırp ve Makedonlar cocek, Arnavutlar ise çoçek yahut çyçek diyorlardı. 19. yüzyılın ortalarından itibaren Balkanlardaki kyotcheklik geleneğinde bir dönüşüm yaşanmış ve bu dansları kadınlar icra etmeye başlamışlardır (Sugarman, 2003, s. 92, 98).
imzalanır ve ayrıca Detroit, St. Louis ve diğer Orta-Batı şehirlerine turneye çıkarlardı.
Kyotcheklerin göçmenler arasındaki popülerliği bu işle ilgilenen Yunan girişimcilere ol- dukça fazla para kazandırmıştır (Christowe, 1930, s. 48, 74-75).
Amerika’daki kyotchek grupları iki kadın dansçıyla, keman, klarnet ve ksilofon çalan üç erkek müzisyenden meydana gelirdi. Dansçılar, ağırlıklı olarak Yakın Doğu dillerini ko- nuşamayan Amerika doğumlu kadınlar olurdu. Aynı zamanda menajerleri de olan ustala- rı, onlara bir yandan Türkçe ve Yunanca müstehcen şarkılar ezberletirlerken, bir yandan da erotik kyotchek danslarını öğretirlerdi (Christowe, 1930, s. 48).
Köçek grubunu izlemek isteyenlerden herhangi bir giriş ücreti alınmaz, bunun yerine izleyiciler şarkı aralarında kahvehanede dolaştırılan tefe bahşiş bırakırlardı (Christowe, 1930, s. 49). Grubun asıl gelirini Kyotchekler dans ederken yere atılan dolarlar oluşturur- du. Ayrıca, dansçıların hayranları birbirleriyle yarışarak dansçıların göğsüne para sıkıştı- rırlardı. Çoğu köyden gelmiş ve cinsel olarak aç olan göçmen hayranlarını baştan çıkaran Kyotchekler bu insanları kandırıp paralarını alırlardı (Christowe, 1930, s. 49).
Christowe (1930, s. 49) son olarak Amerika’nın kyotchek kraliçesi olarak tanımladığı Karamka adlı bir dansçıdan bahsetmiştir. Nereli olduğunu hiç kimsenin bilmediği, bazen saf bir Bulgar kızını, bazen kurnaz bir Yunan kızını oynayan ve Christowe tarafından ol- dukça ateşli ve sevilen bir dansçı olarak tanımlanan Karamka, Yakın Doğu göçmen or- tamlarında oldukça meşhur olmuş bir dansçıdır. Kimsenin nereli olduğunu bilmediği Ka- ramka, pek çok hayranının birikimlerinin tükenmesine, işyerlerinin kapanmasına sebep olmuştur. Amerika standartlarına göre (diğer kyotchekler gibi) toplu bir kadın sayılabile- cek Karamka, “şehvet düşkünü Balkan göçmenleri için Venüs’ün reenkarne olmuş haliy- di” (Christowe, 1930, s. 49). Karamka’nın performansını St. Louis’deki bir Bulgar kahve- sinde izleyen Christowe, kahvenin komşu yerleşim yerlerinden ve Yunan kolonilerinden gelen müşterilerle dolup taştığını belirtir. Christowe tanık olduğu bu gösteri sırasında Karamka’nın dans performansından büyülenen erkekleri ve ardından ona bahşiş vermele- rini detaylı bir şekilde aktarır (Christowe, 1930, s. 49, 74). Bu nefes kesen dans sonunda, Karamka’nın erotik performansından gençler gibi etkilenmeyen bir grup yaşlı Makedon komitacı Karamka’ya bahşiş vermezler. Bunun üzerine Karamka onlardan da para alabil- mek için, bu yaşlı vatansever komitacıların da gençliklerinde söyledikleri ‘ünlü Davidoff şarkısını’ söylemeye başlar. Milliyetçi duyguları okşanan yaşlı Makedonlar da en sonunda onları da etkilemeyi başaran bu dansçıya bahşiş verirler (Christowe, 1930, s. 74).
Marika’nın Café Aman’ı
Bodrum’a oldukça yakın bir ada olan Kos adasında doğan Marika Papagika (1890–
1943), 1915 yılında Amerika’ya göç etmiştir. 1918 senesinde Amerika’da kayıtlar yap- maya başlayan Papagika çok satan plaklarıyla Yakın Doğu göçmen müziğinin yıldızla- rından birisi haline gelmiştir. 1925 yılında eşi Gus Papagika ile birlikte New York’un ve Amerika’nın ilk çok kültürlü café amanını—daha sonra bu müziğin önemli sahnelerin- den birisi haline gelecek 8. Cadde’de (8th Avenue) — açmıştır (Bucuvalas ve Frangos, 2018, s. 20; Nagoski, 2020). Marika’s adındaki bu kafe özellikle Ermeniler tarafından yoğun bir ilgi görmüş, bunun dışında Yunan Arnavut, Arap, Bulgar, Yugoslav ve Türk müşteriler tarafından da fazlasıyla tercih edilmiştir. Marika’nın kafesinde çalan müzis- yenler de dinleyici kitlesi gibi Yunan, Ermeni, Sefarad Yahudisi, Makedon ve Arnavut gibi farklı milletlerden oluşmaktaydı (Bucuvalas ve Frangos, 2018, s. 19-20; Frangos, 2018a, s. 122).
Café amanlar, Amerika’da 1920-1933 yılları arasındaki alkol yasağında kaçak olarak alkol servis eden ve speakeasy (birebir çevirisi ‘sessiz konuş’) adı verilen mekânlar ara- sında yer almıştır. Café aman müziğinin önemli isimlerinden John K. Gianaros, Marika Papagaika’nın kulübünün bir kafenion speakeasy, yani gizli olarak içki servis edilen bir kahvehane olduğunu söylemiştir. Gianaros ayrıca bu gibi mekânlarda gizli olarak yapı- lan içki servisine ve içki isterken café aman adıyla yapılan kelime oyununa dair şunları söylemiştir (Frangos, 2018b, s. 360):
“O zamanlar bu yerler [yani gizli olarak alkol servis edilen göçmen mekânları]
café aman olarak anılıyordu. Neden biliyor musun? Alkol yasağı zamanlarıy- dı… Bir masaya otururdun ve garsonlara “Café, Aman! Café… aman!” derdin.
Mekân kastedilmez[di]… Kahve fincanlarına uzo koyarlardı ve [sana] getirir- lerdi. Bu yüzden bu mekânlara café aman denilirdi”.
Marika’nın kafesinden sonra New York’un 8. Caddesinde birçok café aman açılmıştır21. Bu café amanlardan biri de şarkıcı Amalia Baka (1897–1979) tarafından açılan Café Aman Pavsilipon’dur. Bir Romanyot Yahudisi olan Amalia, Epir bölgesinde yer alan Yunan, Türk, Yahudi ve Çingenelerin yaşadığı çok kültürlü Yanya şehrinde doğmuştur
21 New York’ta 8. Cadde üzerinde açılan kafeler yaklaşık 50 sene boyunca New York gece hayatının değişmez ve önemli parçaları olmuşlardır.
(Soffa, 2018, s. 374) Amalia Hanım’ın café amanındaki bir programı tanıtan, 1930 yılı civarlarından Yunanca bir broşürde müzisyenlerin ve repertuarın çeşitliliğine vurgu ya- pılmıştır (Baka ve Soffa, 2002, s. 4):
“Madame Amalia’nın Café-Aman’ındaki en muhteşem eğlencelerden birinin tadını çıkarmaya gelin. Ünlü Anastasia’nın en seçkin Türkçe şarkılarına, ens- trümantalistler Makedon George Kasaras, Kanuni Gabriel, ünlü santuri Pana- yotis Peliotis, lavtacı Yaşlı Avyerinos eşlik edeceklerdir. Orada Madam Ama- lia’nın amanelerini dinleyeceksiniz. Daha fazlasını söylememiz gereksiz.
Madam Amalia’nın Café-Aman Pavsilipon’una koşun”.
Sonuç
Amerika’ya Osmanlı coğrafyasından giden göçmenler için kahvehaneler, café amanlar, kafe-restoranlar ve restoranlar oldukça önemli mekânlar olarak faaliyet göstermişlerdir.
Bu mekânlar göçmenleri, alışık olmadıkları Amerikan hayatının belirsizliklerinden ko- ruyan, onları bir arada tutan, karşılaştıkları sorunları çözmek için yollar üreten bir sosyal destek merkezi olarak hizmet vermiştir. Kahvehaneler, Eski Dünya’da olduğu gibi Yeni Dünya’da da müzik, müzisyen ve dinleyiciler için önemli birer buluşma merkezi olmuş- lardır. Ayrıca bu kurumlar, Amerika genelinde özellikle müzisyenler ve müzik grupları tarafından da kullanılan ağlar oluşturup göçmen müziğinin sahneleri olarak hizmet ver- mişlerdir. Bu sayede hem göçmen hem de Amerikalı izleyiciler için bir eğlence ağı oluş- tururken, bir yandan da müzisyenler için çok ciddi iş olanakları sağlamışlardır. Sadece Kuzey Amerika ile sınırlı olmayan bu ağdaki işletmeler, Yunan işletmecilerin Güney Amerika, Doğu Akdeniz ve Osmanlı coğrafyası başta olmak üzere, neredeyse bütün dün- yaya yayılan otel, restoran, gece kulübü, café aman gibi işletmeleriyle de bağlantı halin- de olmuştur (Frangos, 1991).
Bu makalenin konusu olan mekânlarda, müziğin dört farklı kaynağının mevcut olduğu gösterilmiştir. Bu kaynaklar: müdavimlerin kendi yaptıkları müzikler, fonograf/gramo- fon kayıtları, karagöz oynatıcıları, gezgin müzisyenler, müzik grupları ve son olarak dans gruplarıdır. Bu mekânlarda yapılan müzikler, ilgili milletlerin geleneksel müzikle- riyle birlikte, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başı Osmanlı eğlence müziği geleneğinin devamı olarak, çok dilli ve çok kültürlü olmuştur. Geleneksel şarkılarla birlikte zaman içerisinde göçmenlerin Amerika deneyimini anlatan ve Amerika’daki müziklerden etki- lenen Neden Geldim Amerika’ya gibi şarkılar da bestelenmiştir.
Bu makalede temel olarak İngilizce yazılmış ve İngilizce’ye çevrilmiş kaynaklar kullanılmış- tır. Amerika’daki göçmen deneyiminin çok daha net bir fotoğrafını görebilmek için Ameri- ka’daki göçmen hayatına tanıklık eden Yunanca, Ermenice, Bulgarca, Arapça gibi farklı diller- de yazılmış metinlerin de taranması çok büyük önem taşımaktadır. Eski Dünya’da milliyetçi akımlar ve ulus devletlerin kurulması sürecinde bölgedeki pek çok devlet tarafından yok sayı- lan Osmanlı çok kültürlü müzik dünyasının22, özgür bir şekilde devam ettiği Amerika’daki serüvenini anlamak Osmanlı eğlence kültürü hakkında farklı perspektifler sunacaktır.
Hakem Değerlendirmesi: Dış bağımsız.
Çıkar Çatışması: Yazar çıkar çatışması bildirmemiştir.
Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.
Peer-review: Externally peer-reviewed.
Conflict of Interest: The author has no conflict of interest to declare.
Grant Support: The author declared that this study has received no financial support.
Kaynakça/References
Acehan, I. (2005). Outposts of an Empire: Early Turkish Migration to Peabody, Massachusetts (Yüksek lisans tezi).
Bilkent Üniversitesi veri tabanından erişildi. Erişim adresi: http://hdl.handle.net/11693/29634
Acehan, I. (2010). “Made in Massachusetts”: Converting Hides and Skins into Leather and Turkish Immigrants into Industrial Laborers (1860s-1920s) (Doktora tezi). Bilkent Üniversitesi veri tabanından erişildi. Erişim adresi:
http://hdl.handle.net/11693/29634
Ahmed, F. (1993). Turks in America: The Ottoman Turk’s Immigrant Experience. Greenwich, Ct.: Columbia Inter- national.
Baily, J. ve Collyer, M. (2006). Introduction: Music and Migration. Journal of Ethnic and Migration Studies, 32(2), 167-182. https://doi.org/10.1080/13691830500487266
Baka, A. ve Soffa, D. (2002). Amalia! Old Greek Songs in the New Land, 1923-1950: In Foreign Lands Since My Childhood. El Cerrito, CA: Arhoolie Productions.
Barkan, E. R. (2001). Making It in America: A Sourcebook on Eminent Ethnic Americans. Santa Barbara, CA: AB- C-CLIO.
Bercovici, K. (1924). Around the World in New York. New York ve London: The Century Company.
Bucuvalas, T. ve Frangos, S. K. (2018). Overview of Greek Music in America. Greek Music in America içinde (s.
10-50). Jackson: University Press of Mississippi.
Burgess, T. (1913). Greeks in America; an Account of Their Coming, Progress, Customs, Living, and Aspirations.
Boston, Sherman, French ve Company.
Canoutas, S. G. ve Helmis, G., N. (1912). Hellēno-Amerikanikos Hodēgos: Etos Pempton 1912 Fifth Year. New York: The Helmis Press.
22 Örneğin, Yunanistan’daki yasaklar için bkz. (Frangos, 1989, s. 6).
Carlson, C. ve Allen, D. J. (1990). The Bulgarian Americans. New York: Chelsea House Publishers.
Chianis, S. (Sam). (1983). A Glimpse of Greek Music in America. Greek Music Tour içinde (s. 3-4). New York: Et- hnic Folk Arts Center.
Chianis, S. (Sam). (2018). George Dimitrios Grachis (1882–1965). T. Bucuvalas (Ed.), Greek Music in America içinde (s. 345-353). Jackson: University Press of Mississippi.
Christowe, S. (1930). Kyotchek. Outlook and Independent, 155(2), 48-49, 74-75.
Demir, M. (2018). Osmanlı Eğlence Hayatında Bir Alt Kültür Müzikli Kahvehâne: Amane Kahvehâneleri. Folklor/
Edebiyat, 24(93), 35-53.
Feldman, W. Z. (1975). Middle Eastern Music Among Immigrant Communities In New York City. Balkan-Arts Traditions, (Spring Folk Festival), 19-25.
Frangos, S. (1989). Greek-American Family Record Collections: Family Record Collections as Research Sources.
Resound, 8(4), 1, 3-6.
Frangos, S. (1991, 27 Nisan). Cafe Amans: The Global Circuit. The GreekAmerican., s. 11.
Frangos, S. (1992). Yiorgos Katsaros: Last of the Greek-American Cafè-Aman Singers. Indiana University (Bloo- mington). Yayımlanmamış Kitap, Modern Greek Studies Association.
Frangos, S. (1998, 8 Ağustos). Tradition for Mixed Voices. The GreekAmerican., s. 14, 19.
Frangos, S. (2014a, 28 Şubat). Process to Americanize Karagiozis. The National Herald, s. 1, 7.
Frangos, S. (2014b, 13 Eylül). The Greek-American Kafeneion. The National Herald, s. 1, 7.
Frangos, S. K. (2018a). George Katsaros: The Last Café-Aman Performer. T. Bucuvalas (Ed.), Greek Music in Ame- rica içinde (s. 119-136). Jackson: University Press of Mississippi.
Frangos, S. K. (2018b). Marika Papagika (1890–1943). T. Bucuvalas (Ed.), Greek Music in America içinde (s. 358- 368). Jackson: University Press of Mississippi.
Gibbs, G. R. (2007). Analysing Qualitative Data. Los Angeles: SAGE.
Graziosi, J. G. (2018). Turkish Music in the Greek American Experience. T. Bucuvalas (Ed.), Greek Music in Ame- rica içinde (s. 149-163). Jackson: University Press of Mississippi.
Helmis, G. N. (1915). United States and Canada Greek Business Directory. New York: The Helmis Press.
Hitti, P. K. (1924). Syrians in America. New York: George H. Doran Company.
Karpat, K. H. (1985). The Ottoman Emigration to America, 1860-1914. International Journal of Middle East Stu- dies, 17(2), 175-209.
Kourelis, K. (2018, 5 Şubat). Philadelphia: The Birthplace of Rembetiko. Erişim adresi: http://kourelis.blogspot.
com/2018/02/philadelphia-birthplace-of-rembetiko.html
Lewine, E. (1996, 14 Nisan). The Kaffenion Connection: How the Greek Diner Evolved. The New York Times. Eri- şim adresi: https://www.nytimes.com/1996/04/14/nyregion/the-kaffenion-connection-how-the-greek-diner-e- volved.html
Malcom, M. V. (1919). The Armenians in America. Boston, Chicago: The Pilgrim Press.
Mills, C. P. (1917, 9 Ocak). Perspective of SE corner of Warnock and Locust St. Erişim adresi: https://www.philly- history.org/PhotoArchive/Detail.aspx?assetId=41673
Mirak, R. (1983). Torn Between Two Lands: Armenians in America, 1890 to World War I. Cambridge, Massachuset- ts: Harvard University Press.
