XX. Yüzy l Türkistan Edebiyat n n An t : Muhtar Evezov ( ) *
14
0
0
Tam metin
(2) bilig, Bahar / 2006, say 37. akn Abay da bu Tobkt uruundandr. Abay Kunanbayul’nn Kazak kültüründeki yerini ayrca vurgulamaya gerek yoktur her hâlde. Ancak Muhtar için de bir baka yeri vardr; Evezov 1967’de yaymlanan on iki ciltlik külliyatnn giriindeki “Meniñ Ömirbayanm” balkl otobiyografisinde, bunu kendi azndan öyle anlatmtr: “Çocukluk çam obada (avlda) geçti, dedemiz Evez bizzat okuma yazma öretiyordu. Be-alt yalarndaym. Bir gün akam yemeinden evvel yanna çard, okumam snamak istiyor. çinde r sesi olan bütün sözleri söyletmeye balad. Bu sese dilin yatmyorsa okumay biliyorum deme hiç. Mesela en birinci ders Kuran’n Bismillahirrahmanirrahim sözünü ezberlemekle balar. Bu kadirli söze dilin dönmese buna hangi molla dayanr. Dedemin pek içine sinmedi galiba, ertesi gün yine ald karsna. Hâlâ aklmdadr: Baharn güzelim bir günü. (...) Ama bahar gününün bu kerameti çok geçmeden kayboldu. Dedemiz darack alçak çadrna çaryor bizi. Elindeki kaln el yazmasn görür görmez niye çardn anlayveriyorum. Eskisinden daha beter sklyorum. Bana kitaptaki Arap harflerini göstermeye balyor. Birini söylemek yetse iyi, her biri ötekinden zor. Bu kitap Abay iirlerinin mecmuas. Abay ile dost olan ve ozann kabiliyetine hayran kalan dedem Evez, onun iirlerini kitaplatrp bir kopya çkarm ve bize bununla okumay öretmek istiyor. Torunlar büyük ozann iirlerini severek büyüsün diye düünüyordu.” Burada yazarn kendi azndan da anlatt gibi Muhtar Evezov okuma yazmay, bir kültüre ulamay, Abay’ okuyarak baarmtr. Ancak Abay’, Ahmet Baytursn’n dedii gibi Kazakln “ba akn” olarak kabul etmesi (Baytursunul 1996: 378-385) ve Abayclk denebilecek kültürü gelitirmesi, sadece çocukluk nostaljisiyle açklanamayacak kadar büyük bir bilinçtir. “Onbir yama geldiimde babamdan ayrldm. Beni Kasmbek öretmen kendi himayesine ald. Bu adam genç yanda Kemaletdin Hazret’in bedduasna ramen, medreseyi brakp Rus mektebine geçmitir. Bu öretmen beni de Semey’deki be snfl ehir ortaokuluna soktu. Bizim ngs ilçesinden tayin edilen bir bursu aldm. Çar Hükûmeti, Rus mektebinde tercümanlar ve devlet tekilatnn ufak tefek memurlarn yetitirmek maksadyla bozkrl Kazaklardan burs için gereken harc toplamaktayd. Ancak Kazaklarn kendi çocuklarn mektebe vermeye pek rzas yoktu. Pederahi airet kalntlar ile mollalarn dedikodusu Rus mektebine bir güvensizlik duygusu veriyordu. Bundan ötürü, çou kimse, Rus mektebinin Kazak çocuklarnn gavurlatrlmas için açldn düünüyordu. (...) Ben Semey Öretmenler Semineri’ni 1919 balarnda bitirdim ve Semey’de Sovyet 176.
(3) Öner, XX. Yüzyl Türkistan Edebiyatnn Ant: Muhtar Evezov (1897-1961). Hükûmeti yerletikten sonra kamu hizmetine baladm. Önce Semey Vilayeti cra Komitesinde, sonra da Orenburg Merkez Komitesinde çaltm. Bu arada oyun yazarl ve gazetecilikte kalemimi denedim. 1922 yl güzünde Takent’teki Orta Asya Devlet Üniversitesine dardan örenci olarak girdim. Çolpan dergisi ile balant kurup burada eski Kazak obasndaki hayatn çelikilerini anlatan birkaç hikâye yaymladm.” Evezov’un yirmili yllarda yazd Korganszdñ Küni (= Zavallnn Hayat, 1921); Kim Kineli (= Kim Suçlu, 1923); Eskilik Köleñkesinde (=Eskiliin Gölgesinde, 1925) gibi hikâyelerinden, yazarn daha gençlik yllarndan beri, Kazak toplumunun zavall hâlini, çektii cefay anlatma gücüne sahip olduunu görmek mümkündür. Bunlarda Kazak obas, bozkr tabiat güçlü bir realizm diliyle tasvir edilmitir. Yine o yllara ait Jetim = Yetim (1925); Juvandk (= imanlk, eserdeki mecaza göre “feodalizm”, 1926); Barmta (=Yama, 1925) adl hikâyelerinde halk içinden çkan, sradan insanlarn hayat yanstlmtr. Yazar, Okgan Azamat (=Okumu Vatanda, 1922) ; Kiñeil Boyjetken (=Günahkâr Genç, 1925); Sönip-Janu (=Sönüp Yanmak, 1923) gibi bu türden hikâyelerinde, ehre gelip kültür kazanan Kazak gençlerinin hayatndaki deiiklikleri, ahlakî meseleleri anlatr (Düysenbayev ve Bazarbayev, 8-9). lk hikâyesi olan Korganszdñ Küni’ndeki Gaziza adl yetim kzla Jetim’deki Kasm adl yetim olann bakahraman olarak öne çkmas tesadüf olmamaldr. Sovyet döneminin ilk yllarndaki ktln, açln ve yllarca süren kargaann, gerçekçi edebiyat yolundaki genç yazar etkiledii açktr. Evezov’un yirmili yllardaki edebiyatnda, kadnlarn eitlii konusuna da eildii görülmektedir: Anababasnn istedii gençle evlenip kaderine boyun een kz Sönip-Janu hikâyesinde anlatan yazar, Üylenüv adl eserinde ise annesinin emrine kar gelip sevdii gençle kaçan bir kz tasvir eder. Evezov’un, yirmili yllarn sonlarnda yazd Kara Kara Okygas (1927) ve Kökserek (1929) hikâyeleri, konu bakmndan öncekilerde olduu gibi, bozkrn adaletsiz sosyal yapsn ortaya koymu olsa da, tasvir güzellii bakmndan, bu ikisi, dierlerinden öne çkar. Yazarn bu kahramanlarnda psikolojik derinlikleri de yansttn görmek mümkündür. Kr Suretteri (1922) ve Kr Engimeleri (=Bozkr Hikâyeleri, 1923) gibi balca tabiat tasvirlerine ayrlm hikâyeler yazan Evezov’un, edebiyatn zemininde, Kazak bozkrn tablolatrd göze çarpmaktadr (Öner 1998: 27-80). Muhtar, bir yl sonra, 26 yanda genç bir yazar olarak Leningrad Devlet Üniversitesine gider ve 1928’e kadar orada okur. Bu eski payitaht, kütüphaneleri ve 1724’te Çar Petro’nun açt üniversitesi ve XIX. asrn ilk çeyreinden beri gelien mparatorluk Bilimler Akademisi ile Dou Avrupa’nn ve 177.
(4) bilig, Bahar / 2006, say 37. Avrasya’nn önde gelen merkezlerindendi; 1920’li yllarn, henüz Stalin damgasn yemeyen Sovyet döneminde ise, eski arkiyatçln misyoner izlerine ramen büyük bilginlerin oluturduu bir mahfel idi: A. N. Samoyloviç, K. K. Yudahin, S. . Rudenko gibi ünlü Türkologlar, 1925’e kadar Rusya Bilimler Akademisi diye anlan ve sonra yeni devletin tasarlad ekliyle ad da “Sovyet Bilimler Akademisi” olan bu merkezde, aratrma tarihine geçecek çalmalarn yazyorlard. Bu deiim, tam da Muhtar’n orada bulunduu yllarda gerçeklemitir. Okuduu filoloji bölümünde bilim disiplinini alan Evezov, 1928’de Takent’teki Orta Asya Devlet Üniversitesi arkiyat Fakültesine asistan olarak gider. Kazak gencini Türkistan’n o günkü kültür ve bilim merkezi çekmitir. Bu, Rusya içinde kalan eski millî kültür merkezlerinden, dier aydnlarn da, birkaç yl içinde esmeye balayacak devlet teröründen kurtulmak ve biraz gözden uzak kalp nefes alabilmek için, Bakü ve Takent’e gitmelerine benziyor. Evezov’un iyi bilinen resmî biyografisinde veya “Meniñ Ömirbayanm”da bu tercihine dair bir bilgi yoktur. Bunun yannda, Sovyet sonras aratrma literatürü ise, Evezov’un, Takent’te Orta Asya Devlet Üniversitesi arkiyat Fakültesinde doktora çalmasn bitirmesine az bir zaman kala 1 Ekim 1930’da tutuklandn ortaya koymaktadr. Kazakistan’da uygulanan repressiya (“bask, zulüm”) üzerine çalmalar olan Dosjan Dükenbay, Evezov hakkndaki belgelere dayanarak o dönemdeki takibatla toplam 32 kiinin “milliyetçilik, Ala Ordaclk, basmac faaliyet ve Japon ajanl” gibi suçlamalarla tutuklandn belirtmektedir (Dükenbay 1997: 21). Burada ad geçen Ala Orda partisi, 1905’te gizli olarak kurulmu ve 1905 Haziran’nda Karkaral’da yaplan ilk kurultaydan sonra, 1917 ilkbaharna kadar faaliyetini gizli olarak devam ettirmitir. Bu arada Alaçlarn Aykap dergisi ve Kazak gazetesi gibi süreli yaynlarda fikirlerini duyurma gayreti vardr (Oraltay 1973: 24-30). Alihan Bökeyhan’n bakan seçildii bu millî Kazak partisi ve hükûmeti, Kazak halkn, Rusya’da özerk bir cumhuriyet, bamsz bir ülke hâline getirmek amacn gütmütür. Millî Kazak kültürünün, Sovyet devrinin ilk on yl boyunca bir çekirdek oluturmasnda Alaçlarn pay çoktur. 1917 htilali sonrasnda gelien sosyal hareketler çerçevesinde her türden süreli yayn çkarken, millî aydn snfnn olutuu bu dönemde Alihan Bökeyhan, Ahmet Baytursn, Mirjakp Dulat, Magjan Jumabay, Cahana Dosmuhamed, M. Tnbay, Mustafa Çokay gibi lider ahsiyetler çok etkili olmutur (Jurtbayev 1997: 136-137). 1920 yl sonuna kadar süren Ala Orda Hükûmeti, yaplan anlama çerçevesinde hükûmet liderlerine, asker ve subaylarna dokunulmayaca teminatyla Sovyetlere katlrken, Stalin’in iktidarn pekitirdii devirden itibaren ilk tutuklananlar ve ortadan kaldrlanlar ise onlar olmutur (Oraltay 1973: 36).. 178.
(5) Öner, XX. Yüzyl Türkistan Edebiyatnn Ant: Muhtar Evezov (1897-1961). Evezov’un tutuklamasnda sorgulamay yapan OGPU (KGB’nin eski ad) tarafndan tutulan evrakta Muhtar Evezov’un “parti üyesi olmad, evli, iki çocuk babas olduu ve maayla geçindii” kaydedilmitir. Yazarn sorguda verdii ifadeden unlar aktarmak istiyoruz: “Baytursnov’u 1918 ylndan beri tanyorum. Kendisiyle 1922 ylndan beri yakndan tanyoruz. Orenburg’a i için gittiimde tanmtk. Tnbayev ile 1922 ylnn güzünde Takent’e geldiimden beri tanz. Ayrca Takent’te Dosmuhamet’le karlatk. M. Jumabayev’le de 1925 ylndan beri tanyoruz. Postayla “Tabaldrk” adndaki edebî topluluun deklarasyonunun yazl olduu bir mektup geldi. O mektupta “Alka” adyla 6-7 kiiden oluacak bir dernein kurulmasnn düünüldüü belirtiliyordu. Jumabayev, bu konudaki fikrinizi belirtin, uygun görürseniz bu gruba katln diye yazmt. Bu deklarasyonun muhtevasndan anladm kadaryla, dernek, serbest faaliyet göstermek ve yaynlar vastasyla fikirlerini rahatça duyurmak hakkna sahip olmak istiyordu. (...) Jumabayev’le bu konularda mektuplap yazarlar toplantsn gerçekletirmek gerekir diye düünürken “Alka”nn faaliyetleri kendi kendine yavalayp bitti.” Belgeden bu bilgileri aktaran aratrmac, sayfann her yanna damlayan mürekkepten ve aceleyle yazlp karalanan yerlerden, Evezov’da ‘Bu yazdklarm nasl deerlendirilir’ diye bir tedirginliin sezildiini söylemektedir (Dükenbay 1997: 22). Yeni yaynlarla ulatmz bu noktada, biraz önce aradmz “Evezov’un Takent’e gitmesi tesadüf müdür” sorusu da cevabn bulmaktadr: “Leningrad Üniversitesini üstün baaryla tamamlayan Evezov’un Takent’e gelmesinin esas sebebi doktora yapmak deildi. Kazak âlimlerinin, aydnlarnn ileri gelenleri, 1920’li yllardan balayarak Takent’te toplanmaya balamt. Çünkü burada “Çolpan”, “Kedey Aynas” gibi yaynlar çkyordu. Moskova’dan tanan Dou halklarnn ortak yaynevi de buradayd. Baka bir ifadeyle, Takent o dönemde Müslüman halklarn bakenti durumundayd.” (Dükenbay 1997: 34). Genç Muhtar’n yazar hâlinde oluumunda, daha Semey’deyken Ala Orda’nn gençler kolunu meydana getirmesi ve Jusupbek Aymavt ile birlikte Abay dergisini çkarmas çok önemlidir. ekerim Kudayberdi, Sabit Dönentay ve S. Toraygr gibi Kazak edebiyatnn klasiklerinin topland Sar Arka gazetesi onun fikir yapsnda ve yazarlnda önemli bir zemin olmutur (Jurtbayev 1997: 136-137).. 179.
(6) bilig, Bahar / 2006, say 37. Sorgusunda “Edebî eserlerimde hiçbir zaman isyan tevik etmek istemedim.” diyen Evezov, fikir yaps ile ilgili unlar eklemitir: “Niye gizleyeyim, milliyetçilik duygusu bende vard, eserlerimde yer ald. Fakat bu hisler ve fikirler hiçbir zaman gizli kapakl programlara dönümedi. Üniversitede, Marksist âlimlerin, sanatçlarn eserleriyle derinlemesine tantm dönemde sosyal fikirlerimin yava yava deiiklie urad, edebiyatla ve sanatla ilgili çalmalarmn tamamen deitii malumdur.” (Dükenbay 1997: 25). Yazar cep defterinden koparlm dört sayfalk notta kurun kalemle unlar yazm: “Milliyetçilik suçlamasyla hapse atlmamn üzerinden bir yldan fazla zaman geçti. Bu konudaki suçlamalarn hepsi kalemimden çkan iki eserle Endik Kebek ve Karaköz isimli piyeslerimle ilgili. Bu piyeslerde geçmiin yüceltildii, tarihî kahramanlara gösterilen saygnn, bugünün gerçeklerinden daha yüksek olduu dorudur. Çünkü bugünün gerçeklerini geçmile karlatrarak vermek dorudur. Edebiyatla ilgili insanlar, Rus Çarlnn bizi igal ettii döneme kadarki genel durumun daha iyi olduunu bilirler. Edebiyat, tarih boyunca olduu gibi bugün de cemiyetin uurunu uyandrmaya hizmet etmektedir. Magjan Jumabayev’in ‘Alka’ adl edebî topluluunda, Popov (sorgucu) yoldan üphelendii gibi düzen bozucu, belli kalplara sokulan cemiyeti ters yöne götürecek bir fikre rastlamadm. Böyle edebiyat platformlar, Rus edebiyatnda, Rus’un birçok edebî akmlarnda, sembolistlerden balayarak proleter kültür mektebine kadar eskiden beri vardr.”(Dükenbay 1997: 27-28). 29.10.1931 tarihinde bir dilekçeyle bütün durumunu, haksz yere suçlandn anlatan Evezov’a alt ay hiçbir cevap verilmemitir. 7 Mays 1932 tarihli kararla salverilen yazar, hürriyetine kavusa da sosyalist toplum içinde “milliyetçi, kar devrimci, burjuva” suçlamalarn yllarca boynunda tam ve ancak Kazakistan SSC. Yüksek Mahkemesi’nin 28 ubat 1958’de çkard kararla “aklanmtr”. Yazar 1 Ekim 1930 tarihinden itibaren balayan 28 yllk dönem boyunca repressiyann gölgesi altnda tutulmutur. Bu durumun Evezov’un daha sonra yazd eserlere nasl yansdna dair ilgi çekici bir ayrnty burada aktarmak uygun olur: Dönemin kaynaklarnda, yazarn, Stalin’in dil, alfabe üzerindeki Sovyetletirmelerine ve genel olarak kültürel temizlie muhalif oluuyla ilgili pek malumat yoktur. Ancak, 1993 ylnda baslan, Prof. Dr. Mekemtas Mrzahmetov’un Kazak kalay orstandrld (“Kazak nasl Ruslatrld”) adl eserine dayanarak u bilgiyi verebiliriz: Enbeki Kazak gazetesinin 24.6.1931 tarihli saysnda baslan bir dörtlükte u kayt vardr: “Arap, jana elipi; Eki jak bop tartst: 180.
(7) Öner, XX. Yüzyl Türkistan Edebiyatnn Ant: Muhtar Evezov (1897-1961). Ahmet, Eldes, Muhtarlar Arapka jumsap bar küti” (Mrzahmetov 1993: 22). [Arap alfabesi yanls ve Yanalif (Latin) alfabesi taraftarlar; iki taraf olarak tartt; Ahmet (Baytursun), Eldes ve Muhtar; Arap yazsna koyup bütün gücü... ] Prof. M. Mrzahmetov, Kazakistan Cumhuriyeti bamszln aldktan sonra yaym imkan bulan ad geçen kitabnda, Evezov’un “Akn Aga” adl romannda otosansür uyguladna da deinmektedir. “Evezov, romannn 1951 basksnda öyle bir ifade kullanmaktadr: ‘Eski Rus kilisesinin akll ve bilgili temsilcileri misyoner lminskiy, Ostroumov, büyük eitimci misyoner Alektorov...’ Yazarn, misyonerlik fikrinin tarihi hakknda çok malumatl olduu, halka yabanc bu ideolojik siyasetin maskesini syrmak niyeti sezilmektedir. Ancak günün artlar onu otosansüre mecbur etmitir. Bunda tek adam diktatoryasnn ac tadn bilen yazarn tecrübesi etkili olmutur. Kendini iyice kontrol eden yazar, bu ifadede yer alan güçlü fikir çekirdeini gelitirememi ve Çarlk emperyalizminin çok zararl, binlerce örnei olan misyonerlik siyasetinin köklerini ortaya koymasna çann artlar izin vermemitir. Bunu derin derin tahlil edip gerçekleri ortaya koysa, emperyalist hükûmetin düsturu hâline gelen siyasî maksatlarn Stalin tarafndan tekrarlandn apaçk göstermi olabilirdi.” (Mrzahmetov 1993: 35). Evezov’un edebî eserlerinin yan sra, bilim adamlndan da söz etmek gerekir. Kazak edebiyat aratrmalar tarihinde, metin çalmalarnn ilk adm, Abay’n eserlerinin aratrlmasyla atlmtr. 1924’ten itibaren Abay’n eserlerinin tam bir külliyatn yapmaya girien Evezov, büyük ozann mirasn derinden tahlil ederken, esas nüsha endiesinden kalkarak, tekstoloji disiplininin ihtiyacn ortaya koymutur (Abay-Entsiklopediya 1995: 129-130). Bunun yannda, ömrü boyunca hiç uzaklamad öretmenlik vasf dolaysyla, daha 1925’te, bir ders kitab olarak “Kazak Edebiyat Tarihi”ni yazar. Kazak edebiyat öretiminde bu ilk tecrübe çok etkili olmutur (Tanabayev 1997: 73). Kazakistan Bilimler Akademisinin üyesi olan Muhtar Evezov, Dil ve Edebiyat Enstitüsü içinde Folklor Bölümünün açlmasn salamtr. Onun bu çerçevede, Türk dünyasnn büyük destan Manas üzerinde de katks büyük olmutur. Daha otuzlu yllar banda ilgilendii bu destan hakknda, 1935’te, Rusça olarak yazd geni monografi Krgzdñ batrlk eposu Manas (“Krgzn kahramanlk destan Manas”) adyla Kazakçaya çevrilmi ve ölümünden sonra çkan ilmî aratrmalar cildinde yaymlanmtr. Ayn kitaba 181.
(8) bilig, Bahar / 2006, say 37. giren Manas eposnñ halktk nuskasn jasav kere (“Manas destannn popüler basksn yapmal”) adl makalesinde çada halk bilimi metotlarnn kullanldn görüyoruz. (Evezov 1962: 175 - 244). Cengiz Aytmatov, Manas Destanna kar çeitli suçlamalarn yapld bir dönemde, üstad Muhtar Evezov’un “ta yaran bilgisi” ile destan koruduundan saygyla söz eder (Aytmatov 1988: 389). Evezov’un ve belki de bütün Kazak edebiyatnn en büyük eseri olan Abay Jol, ayn zamanda destan roman türünün de çr açan ilk örnei olmutur. Eserde, XIX. yüzyln ikinci yarsndaki Kazak halk geni bir ekilde tasvir edilirken, kahramanlarn hayatlar da halkn tarihindeki karmak deiimlerle iç içe verilmitir. Abay’n içinden çkt toplumla mücadelesi, iyilikle zulmün çekimesi, var oluun elenmi, süzülmü gerçekliini ifade etme problemleri destan romanda güzel bir üslupla yanstlmtr. “Abay Jol”nda, büyük ozann ferdî faaliyeti, devrin hayatî meseleleriyle, nesillerin kaderinin çarpmas zemininde ifade edilir. Romanda, olaylarn objektif ak, insanlarn kaderlerinin toplumun yaayna ball, beylerin ahsî statüsü, zalimliin ortaya konmas ile iyiliin yüceltilmesi hayat gerçekliiyle bir arada gösterilir. Destann olay örgüsünü kuran esas mecra, Abay’n ve ona yakn çevrenin, toplumda hakim olan kiilerin iddetine kar mücadelesidir. Abay’n balatt yenilikçi kuan halkn gelecei için cesur bir mücadeleye giritii anlar çoktur. Dardan bakldnda, romandaki her bir bölümün hikâyesi müstakildir; fakat bunlar içeriden birletiren esas balant her zaman sezilir: nsanlar için, halk için ac çeken, güçlülere kar, korkmadan mücadele eden Abay’n hayat, onun edebî faaliyeti, Abay’n aracl ile çözülen meseleler. Romann kuruluu, Abay’n uzun süren, güçlü aknlk (ozanlk) hizmetini tantmaya dayanmtr. Romandaki esas figür olan Abay tipini yaratmakta, ozann kendi eserlerinin çok yardm olduunu yazar bizzat ifade etmektedir. Romanc, büyük ozann eserlerini douran artlarn tabiatna derin bir sezgiyle yaklam ve onun hayatna dahil olmu gibidir. Abay, halkn gözünde hangi yüksek basamakta duruyorsa, roman da onun görkemli imajn o yüksek düzeyde göstermitir (Kazak Edebiyeti 1992: 95-96). “Abay Jol” edebî bir eser olmaktan öte, her yönüyle bir Kazak ansiklopedisine dönümütür: Bir filolog, onda, Kazak folkloru, Kazak edebiyatnn temeli, sözlük yapsnn gelimesi hakknda bol malzeme bulabilir. Gündelik hayatta yaayan veya artk unutulmu gelenekler, avclk, Kazak toyu ve ziyafet verme âdetleri vb... Bunlarn yan sra, eserin dili üzerinde de birçok çalma yaplmtr (bk. Janpeyisov). Romann ilk kitab 1938-40 yllar arasnda “Telgara” adyla yazld. “Okudan Kaytkanda” ve “Kat-Kabatta” adl bölümleri 1939 yaymland. 1940 sonbaharnda “Telgara” adl birinci kitap bitti, önce eski alfabeyle mat182.
(9) Öner, XX. Yüzyl Türkistan Edebiyatnn Ant: Muhtar Evezov (1897-1961). baaya verildi; fakat Kiril alfabesiyle dizilen eser, iki yl aradan sonra 1942 yl Temmuz aynda “Abay” adyla çkt. II. Dünya Sava artlarnda bir çok kültür ameliyatn yapan Sovyet devletinin tüm engellerine ramen, ** Beysembay Kenjebayev matbaa elemanlarna gizlice bastrd romann ilk nüshasn Muhtar’a gösterince “Unutmayacam, unutmayacam, Abay’ dirilttin.” diye alamtr. 1947’de ikinci kitap, 1950’de de “Akn Aga” adyla da üçüncü kitap çkmtr. Eser Sovyet sisteminin basksna maruz kald ve büyük deiiklikler yapld. Tarihî olaylara, Abay’n dünya görüüne, göçebe hayatna, gelenek ve göreneine, Kunanbay imajna kar tahrik edici fikirler söylendi. Yazarn hayat tehlikeye girdi ve esere 1951-54 yllar arasnda yetersizlik verdiler, zorunlu olarak yazmas gereken snf mücadelesi, zenginfakir çekimesi, Rus-Kazak dostluu, milliyetçileri eletiren olaylar, yalan idealleri savunan bölümler eklendi (Jurtbayev 1997: 146). 1953 yl Haziran-Temmuz aylarnda Kazakistan Cumhuriyeti Devlet Güvenlik Komitesi, Kazakistan KP Merkez Komitesinden, Muhtar Evezov’u hapsetmek için izin istedi. Kendisi için o kararn verilecei gün, güvendii dostu SSCB milletvekili Kanibek Kunbayev’in kimliini kullanarak gizli ekilde, uçakla Moskova’ya gitti. Orada baz etkili yazarlarn yardmyla resmî olmayan bir siyasi snma almaya mecbur oldu. Takibat, siyasi bask, provakatörlük bitinceye kadar Moskova Devlet Üniversitesinde profesör olarak çalt. Evezov eer siyasi açdan aklanmazsa veya hapse atlrsa, zaten 25 sene hapse mahkum olan hemfikir arkadalarna idam cezas uygulanacakt. Bunu iyi anlayan Muhtar onlar kurtarma amacna da ulat. 1954 balarnda Almat’ya döndü, eserleri tekrar yaymlanmaya balad. 21 Haziran 1961’de Moskova’da ameliyat srasnda vefat etti (Jurtbayev 1997: 150). Muhtar Evezov’un, bu eseriyle, tek adam diktatörlüü hâlinde gelien yeni devletin ekillendirdii Sovyet kimlii içine, millî bir çekirdek yerletirdiini anlayabiliyoruz. Zaten sevilen bir ozan olan Abay, artk Muhtar’n bu roman sayesinde bir millî bayrak olmutur. Evezov’un salad bu büyük birikim, kendi zor döneminde ve çamzda, Rus olmayan Asyal “Sovyet uluslar” için bir kalk noktasdr ve kendisinden sonraki kuaklar tarafndan deerlendirilmitir, gelecekte de deerlendirilecektir.. Muhtar Evezov’un BaúlÕca Eserleri Hikâyeler: (Muhtar Evezov’un 12 ciltlik külliyatnn 1. cildindedir) Korganszdñ küni “Kimsesizin hayat” (1922); Okgan Azamat “Aydn Yurtta” (1923); Kr Suretteri “Bozkr Tablolar” (1922-1923); Kr engimeleri “Bozkr sohbetleri” (1923); Üylenüv “Evlenme” (1923); Sönip-januv “Sönüp yanma” (1923); Kim kineli “Kim Suçlu” (1923); Eskilik köleñkesinde “Eskiliin gölgesinde” (1925); Jetim “Yetim” (1925); Barmta “Ganimet” (1925); 183.
(10) bilig, Bahar / 2006, say 37. Kineil boyjetken “Suçlu Kz” (1925); Bürkit añlgnñ suretteri “Kartall avclk tablolar” (1925); Karal suluv “Yasl güzel” (1925); Juvandk “ktidar” (1925); Kara – Kara Okygas “Kara Kara Vakas” (1927); Kökserek “Genç Kurt” (1929); Ü kün “Üç Gün” (1934); Bilekke bilek “Bilek Bilee” (1934); Kasenniñ kublstar “Kasen’in Deiimleri” (1934).. Denemeler: (Külliyat’n 3. cildindedir) Türkistan solay tuvgan “Türkistan böyle dodu” (1955); Oñtüstik saparnan “Güney seferinden” (1959); Amerika eserleri “Amerika izlenimleri”(1964). Romanlar: Ösken örken “Yetikin Filiz” (1962) (Külliyat’n 3. cildindedir) Abay Jol “Abay Yolu” (1942-1947) (Külliyat’n 4.,5., 6., 7. ciltlerindedir) Piyesler: (Külliyat’n 8.-10. ciltlerindedir) Eñlik – Kebek “Allk – Kepek” (1956); Beybie, Tokal “Hanmaa- Kuma” (1923); Karaköz “Karagözlü (Genç Kz)” (1926); Oktyabr Üin “Ekim çin” (1933); Tüngi Sarn “Gece Rüzgâr” (1934); Ayman – olpan (1934); Tas Tülek “Dört Yandaki Kartal” (1935); Sn Sagatta “Dar Vakitte” (Zor Günde) (1941); Kara Kpak Kobland “Kara Kpçak Kobland Bahadr” (1943); Asl Nesilder “Asil Nesiller” (1969); Bes Dos “Be Dost” (1947); Alva “Helva” (1953); Asavga Tusav “Ksraa Tuak=Buka” (1957); Abay (1957). Makaleler – øncelemeler: (Külliyat’n 11-12. ciltlerindedir) Adamdk negizi – eyel “nsanln esas: Aile” (1917); Glm tili “Bilim dili” (1918); Kazak okgandarna ak hat “Kazak aydnlarn açk mektup” (1919); Kazaktñ kalam kayratkerlerine ak hat “Kazak kalem emekçilerine açk mektup” (1922); Jalp teatr öneri men kazak teatr “Genel Tiyatro sanat ve Kazak tiyatrosu” (1926); Kazakstan memleket teatr “Kazakistan ülke tiyatrosu” (1964); Teatr, muzka kadr “Tiyatro müzik saygs” (1933); Üzindiler “Parçalar” (1934); Jaks piyesa – sapal edebiyet belgisi “Güzel piyes: Kaliteli edebiyat iareti” (1934); Elübay Ömirzakov (1936); Pukindi kazakaga avdaru tecribeleri tural “Pukin’i Kazakçaya çevirme tecrübeleri hakknda” (1936); Krgzdñ batrlk epos – Manas “Krgz kahramanlk destan Manas” (1936); “Manas” eposnñ halktk nuskasn jasav kerek “Manas destannn popüler basksn yapmal” (1959); Yevgeniy Oneginniñ kazaka nuskas tural “Yevgeniy Onegin’in Kazakça basks hakknda” (1937); Meñgi jasaytn akn – ota Rustaveli “Ebediyen yaayan ozan ota Rustaveli” (1937); Kazak sahnasndag avdarma piyesalar “Kazak sahnesindeki tercüme piyesler” (1937); Jumbak Tural “Bilmece hakknda” (1938); Kazak halknñ epos men folklor “Kazak halknn destan ve folkloru” (1939); Abay jayn zerttevilerge “Abay konusunu aratranlara” (1940); Kazak edebiyetiniñ tariyhn jasav meseleleri “Kazak edebiyat tarihini hazrlama meseleleri” (1948); Elier Navaiy (1948); Ertegiler 184.
(11) Öner, XX. Yüzyl Türkistan Edebiyatnn Ant: Muhtar Evezov (1897-1961). “Masallar” (1948); “Koz Körpe – Bayan Suluv” (1927); “Kz Jibek” (1948); Ayts ölenderi “Atma türküleri” (1948); Keybir ult jazuvlarnñ romandar tural “Baz millî yazarlarn romanlar hakknda” (1962); Ebdilla Tecibayev (1949); Ibray Altnsarin – Kazak medeniyetiniñ zor kayratkeri “Kazak kültürünün büyük emekçisi Ibray Altnsarin” (1938); Til jene edebiyet meselesi “Dil ve edebiyat meselesi” (1951); Öner örinde “Sanat hedefinde” (1952); Dramaturgiya zañ tural keybir oylar “Dramaturgluk kurallar hakknda baz düünceler” (1953); Abay romannñ jazluv jaynan “Abay romannn yazlmas durumu” (1955); Körkem avdarmanñ keybir teoriyalk meseleleri “Estetik çevirinin baz teorik meseleleri” (1955); Meñgilik kepili “Ebediyet teminat” (1955); Ömir men garma “Ömür ve eser” (1956); SSSR halktar edebiyetiniñ örkendevi “SSCB halklar edebiyatnn gelimesi” (1962); Abay (brahim) Kunanbayul (monografiya) (1959); Zaman art (1960); Kazirgi roman jene onñ geroy “Çada roman ve kahraman (1961).. Notlar *. **. Bu çalmada kullanlan Kazakça kaynaklarn çou, Hocam Prof. Dr. Günay Karaaaç’n kullanmmza açt müteveffa Macar Türkolou Istvan Mandoky Kongur’un ve deerli dostum Maksut Jakp’un armaanlardr. Onlar saygyla anyorum. Prof. Dr. Beysembay Kenjebayev (1904 -1987), edebiyat aratrmacs, yazar, mütercim, filolog. Özellikle Abay’n eserlerinin incelenmesi ve yaym üzerinde çok çalmtr. (bk. Abay – Entsiklopediya, 276).. Kaynakça Abay - Entsiklopediya (1995), Almat: “Atamura”. Aytmatov, Çngz (1988), Biz düynönü canrtabz, düynö bizdi canrtat (Makalalar, Mayekteüülör, Süylöngön Sözder) Frunze, 382-390. Baytursunul, Ahmet (1996), “Kazaklarn Baairi” (Aktaran: M. Öner) TDK Türk Dünyas Dil ve Edebiyat Dergisi, 2, 378-385. Berdibay, Rahmankul (1997), “lk Kazak Epopesi Büyük Bediî Abide” AÜ Türk Lehçeleri ve Edebiyatlar Dergisi, 14. Dükenbay, Dosjan (1997) “Muhtar Evezov Davas” (Aktaran:Kayan G.) Bilig, 5. Düysenbayev, I – Bazarbay, M. (1967), Muhtar Omarhanul Evezov, garmalar, birini tom, Almat. Evezov Muhtar (1962), Vakt jene Edebiyet, Almat. Janpeyisov, Erbol (1976), M. Evozovtñ “Abay jol” epopeyasnñ tili, Almat. Jurtbayev, Tursn, (1997) Muhtar Omarhanolu Awezov (1897-1961), Muhtar Awezov Hakknda Makaleler, Haz. Zeyne smail, Ahmet Güngör, Ankara: Bilig yay. Kasenov, Kayrjan – Törehanov, Emirhan (1994) “Kzl Krgnn Mehur Kurbanlar” (aktaran: Hatice irin) Türk Dünyas Tarih Dergisi, 113-117. 185.
(12) bilig, Bahar / 2006, say 37. Kazak Edebiyeti (1992), Jogar klass okuvlar men abiturientterge arnalgan, Almat: “Atamura”. Kazak tiliniñ tüsindirme sözdigi, Almat. I:1974, 695; II:1976, 695; III:1978, 671; IV:1979, 671; V:1980, 639; VI:1982, 623; VII:1983, 671; VIII:1985, 591; IX:1986, 559; X:1986,510. Mrzahmetov, Makemtas (1993), Kazak kalay orstandrld, Almat. Oraltay, Hasan (1973), Ala – Türkistan Türklerinin Milli stiklal Parolas, stanbul. Öner, Mustafa (1998) “Muhtar Evezov’un Jetim Hikâyesinde Dil – Söz Dökümü Üzerine Yorumlar”, EÜ Türk Dili ve Edebiyat Ararmalar Dergisi, IX, zmir, 27-80. Shnitnikov, Boris Nikolayeviç (1966) Kazakh-English Dictionary, London –The Hague –Paris: Mouton Co. Tanbayev Ömir (1997), “Muhtar Evezov:Eitimci Alim”, Bilig, 5. Tüymebayev Janseyit (1991), Kazak tili (grammatik anktag), Almat.. 186.
(13) The Monument of XXth Century Turkestan Literaturel Muhtar Evezov (1897-1961) Prof. Dr. Mustafa ÖNER* Özet: Muhtar Evezov is the establisher of the modern Kazakh literature and the most important name of the mentioned field. Muhtar Evezov is a writer and a scholar who had laboured to keep alive the Turkic literature in Turkestan at Soviet era with the other authors and scholars, Alihan Bökeyhan, Ahmet Baytursn, Mirjakp Dulat, Magjan Jumabay, Mustafa Çokay, who had got killed or slandered by the Soviet regime. He had also put forth great efforts for publishing the Turkic literature sources throughout his life, aiming to convey them to the new generations as well as targeting to constitute Turkic literature as a researching area at universities . In this paper, obscure points of his biography that had encountered the Soviet period is evaluated by using the new publications which were published after 1990’s, namely collapsing of the Soviet Union. Anahtar Kelimeler: Muhtar Evezov (Avezov), Turkestan, Kazakh, Kazakh literature, Central Asia, Stalin, repression, Soviet Union. *. Ege University, Faculty of Letters / ZMR mustafa.oner@ege.edu.tr. bilig Ê Spring / 2006 Ê Number 37: 175-188 © Ahmet Yesevi University Board of Trustees.
(14) ɉɚɦɹɬɧɢɤ Ʌɢɬɟɪɚɬɭɪɵ Ɍɭɪɤɟɫɬɚɧ . ɫɬɨɥɟɬɢɹ: Ɇɭɯɬɚɪ Ⱥɭɟɡɨɜ
(15) Ⱦɨɰɟɧɬ Ⱦɨɤɬɨɪ Ɇɭɫɬɚɮɚ Ɉɧɟɪ* :
(16)
(17)
(18)
(19)
(20) .
(21)
(22) !
(23) "
(24) #
(25)
(26)
(27) $ % $ &"
(28) %%
(29)
(30) #'% $
(31) , %(
(32) ($ &"
(33) %%
(34)
(35) &
(36) %
(37) )))*
(38) $( (
(39) $ %
(40) $ % % + .% , !( ; # ,
(41) ( % < , =
(42) , =%
(43) (
(44) ) %! )" . > .
(45)
(46) " $ % #!
(47) + $
(48) )))*, % , #% 1990 ! ? $ $ !
(49) $.
(50) :
(51) ( ), &
(52) % , , % $ @
(53)
(54) , )
(55) $$ $, ) ,
(56)
(57) $, ) % )". *. C! % D
(58) E % @
(59)
(60) / F
(61) mustafa.oner@ege.edu.tr. bilig Ê Zima 2006 Ê výpusk: 37: 175-188 © Popeçitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi.
(62)
Benzer Belgeler
Küba lideri Fidel Castro 'ya suikast düzenlendi ğinin ortaya çıkmasıyla ABD Başkanı Gerald Ford 'un bir emir yay ımladığı 1976 yılına kadar, ABD kanunlarında
Magnetic Resonance Cholangiography We report the utility of contrast-enhanced magnetic resonance cholangiogra- phy (MRC) using gadoxetic acid (Gd-EOB-DTPA) in the diagnosis
Bilanço esasına göre vergilendirilen mükellefler ise yevmiye defteri, Defteri kebir ve envanter defteri tutmak zorundadırlar (VUK Madde 182). Yukarıda sayılan defterlerden
In conclusion, consumptions of rice bran flour may significantly decrease the area under the glucose curve, HbA1c, free fatty acid and LDL-C concentrations and increase the area
Böylece Mu’tezili temsilciler, Şîî iddialarına verdikleri cevaplar ve iddialara getirdik- leri eleştiriler ile Ehl-i Sünnet ile aynı argümanları paylaşmış ve aynı
Effect of eicosanoid biosynthesis inhibitors on the mortality of Spodoptera littoralis larvae infected with of Beauveria bassiana (isolate 6646). Mortality was assessed at
Bifido- bakteriler gram (+), sporsuz, çubuk şeklinde, içinde meti- len mavisi ile boyanan granüller bulunan, anaerobik bakteri- lerdir. Optimum pH ise üreme.. İnsandaki
Ziyaretçi harcama anketi, resmi istatistiklerden elde edilen ikincil verilerin analizi, temel ekonomik modeller, çarpan yöntemi, girdi-çıktı analizi Frechtling 1994a ve uydu
