LİKENLER & EĞRELTİLER
(MORFOLOJİK ÇALIŞMA)
TERMİNOLOJİ
• Spor: Bitkiden ayrılarak gelişen ve doğrudan yeni bir bitki verme yeteneğinde olan eşeysiz üreme hücreleridir.
• Sporangiyum: Spor keseleri
• Sorus: Sporangiyum topluluğu
• İnduzyum: Sorusları örten zarımsı örtü
• Simbiyotik (ortak yaşam): Farklı organizmaların bir araya gelerek ortak bir beslenme ve yaşam biçimi oluşturmasıdır (Örn: Likenler (mantar-alg)
• Tallus: Gerçek kök, gövde, yaprakları olmayan bitki organlarına tallus denir.
• Apotesyum: Tallus üzerinde küçük çanak şeklinde ya da çizgi şeklindeki bazen tallusa gömülü, siyah, kahverengi, turuncu, sarı gibi değişik renklerde üreme birimleridir.
•LİKENLER
•Yunanca= Ağaç yosunu denmektedir.
•Likenler genellikle, mantarlar ile tek hücreli alglerin, morfolojik ve fizyolojik bir bütün, şekil ve yaşayış bakımından kendilerine hiç benzemeyen simbiyotik bitkilerdir.
•Görünüşü yosuna benzer; kök, gövde ve yaprak bulunmaz. Bunlar yerine Tallus denilen görünüşü yaprağa benzeyen oluşum vardır.
•Likenin yapısında 50 den fazla alg yer alır.
•Mantar olarakta çoğunlukla Ascomycetes az miktarda Bazidiomycetes yer alır.
•Likenin yapısında yer alan algler, tek hücreli veya ipliksi alglerdir.
“• Simbiyotik yaşamda algin görevi CO
2alarak fotosentez yapmak ve birliğin karbonhidrat gereksinimini sağlamaktır.
• Mantar ise bulunduğu ortamda gerekli su ve mineral maddeler alınması görevini yerine getirir.
• Mantar ayrıca likeni bulunduğu yere sabitler.
• Yurdumuzda kayın, kavak, söğüt, meşe, meyve ve iğne yapraklı ağaçlar üzerinde kayalarda likenlere rastlanır.
• Likenin yaşaması için temiz hava gereklidir.
• Nemli
,rutubetli yerlerde ve kuzey yamaçlarda kolay yaşarlar, ışığı severler, fotosentez için gereklidir
• Dünyada 18.000-20.000 liken türü vardır. Dünyadaki karaların %8 i kapsar.
• Likenlerde 150 kadar liken asidi bulunur.
• Çoğunlukla acı lezettedir ve iştah açıcı olarak kullanılır.
• Besin olarak Manna likeni (Leconora esculata) Kırgız ekmeği,
Evernia prunastri jöle ve ekmek yapımında, Lobaria pulmonaria
Akciğer hastalıklarında, Peltigera canina (Köpek likeni) Kuduz
tedavisinde, Cetraria islandica Öksürük karışımı ilaçlarda, Boya
sanayisi (Turnosol kağıdı) ve parfümeride kullanılan likenler
bulunmaktadır.
1. BA: Pseudevernia furfuracea (Sinonim: Parmelia furfuracea)
-Tallusları yaprak şeklindedir(yapraksı liken grubundadır).
-Ağaç kabukları veya kayalar üzerinde yaşar.
(özellikle Pinus nigra Kara çam)
-Tallus şerit şeklinde ikiye çatallanmış, üst yüzü kül rengi alt yüzü gri-siyah renklidir
(Evernia prunastri’ye göre parçalanması daha kalındır).
2. B.A: Evernia prunastri (Meşe likeni) . D.A.: Lichen Quercinus
Çalımsı liken grubunda yer alır.
Tallusun üst yüzü yeşil, alt yüzü beyazımsıdır.
Tallus çatallanmıştır, parçalanması incedir.
Ege ve Akdeniz’de yaygındır, özellikle meşelerde, kayın, gürgen ve akça ağaçta rastlanır.
Usnik asit, evernik asit ve uçucu bileşikler içerir. Astrajen
bileşikler taşırlar antidiyareik etkisi bulunur. Mısırda besin
olarak tüketilir.
3. B.A.: Lobaria pulmonaria (Ciğer likeni) D.A.:Liken Pulmonaria
Alt yüzündeki lobları akciğere benzediği için solunum yolları hastalıklarında, göğüs yumuşatıcı olarak kullanılmıştır.
Yapraksı liken grubunda yer alır.
Alt kısmı koyu kahverengi, üst kısmı ise gri kahverengidir.
Tallusları büyük 30 cm kadar ve derimsidir.
Karadeniz ormanlarında ve Uludağda yetişir.
Alt yüzündeki loblar akciğer loblarına benzediği için solunum yolu hastalıklarında kullanılmıştır.
Hafif antibakteriyel etki de gösterir.
Çay şeklinde hazırlanan preparatları laksatif olarak da kullanılmıştır.
Bira yapımında şerbetçi otun yerini alabilmektedir.
4.B.A.: Usnea barbata (sakal likeni)
Çalımsı liken grubunda yer alır.
Sarkık, ipliksi ve çok dallanmış tallusu vardır.
Tallus üzerinde küçük çanak şeklinde sarımsı-yeşil renkte apotesyumlar bulunur.
İğne yapraklı ağaçlarda görülür.
Rizoid ile ağaca tutunur. Mavi renkli boya verir.
Usnik asit nedeniyle özellikle Mycobacterium tubercularis’e karşı etkilidir.
Haricen lapa, toz veya pomat halinde yara, çıban ve apselerde kullanılır.
5. B.A: Cladonia pyxidata (Kadeh likeni)
D.A: Lichen Pyxidata
Dalsı liken grubundadır.
Tallusları 1.5-2.5 cm boyunda, uzun saplı bir kadeh biçiminde ve beyazımsı-yeşil renklidir.
Ağaç diplerinde ve çürümekte olan ağaç kütükleri üzerinde bulunur.
Ekspektoran (Göğüs yumuşatıcı) etkilidir. Boğmaca öksürüğünde kullanılmıştır.
Usnik asit, vulpinik asit, evernik asit vb gibi asitler antibiyotik etkisi vardır
Gram (+) koklara karşı etkilidir.
Divisio : PTERIDOPHYTA
Bölüm : Borulu Kriptogamlar,
Eğreltiler
Kök, gövde ve yaprak farkılaşması vardır. İletim demetleri taşırlar.
Sporla çoğalan kara bitkileridir. Sporla ürerler.
Genel olarak nemli ve gölgeli yerlerde yetişirler. Başlıca tropikal ve subtropikal bölgelerde ve yağmur ormanlarında yaşarlar. Karbonifer dönende ağaç boyuna ulaşmış dominant bitkiler bu günkü kömür yataklarının kökenini oluşturmuşlardır.
Toprak altında yatay olarak uzanan rizom (toprak altı gövdesi) vardır. Bunlar her yıl yaprak şeklinde çok sayıda sürgün verir. Yapraklar gençken zemberek gibi kıvrık olup keman başına benzer ve geliştikçe zemberek açılır ve uzar.
Yapraklar pennat veya bipennattır.
Pinna ve pinnulalar değişik şekiller (böbrek, küre, şerit) gösterir.
SPORANGİYUM: eğreltilerde üremeyi sağlayan yapılardır.
SORUS:Spor taşıyan sporangiyum topluluklarına verilen isimdir. Yani sporangiyum topluluklarıdır.
Sorusların üzeri çoğu zaman induzyum adı verilen ince bir zarla örtülüdür.
Fam: Aspleniaceae
Yaprakları basit, enli şerit şeklindedir.
Soruslar yaprağın alt yüzünde, orta damarın iki tarafında linear ve birbirine paralel orak bulunur.
İnduzyum sarı renkli sorusları kaplar.
Olgun örneklerde induzyum parçalanır ve kalıntısı kalır.
1.B.A: Phyllitis scolopendrium (Geyikdili)
Fam: Polypodiaceae
Çok yıllık, etli ve sürünücü rizomları vardır. Kayalar arasında veya ağaç diplerinde yetişir.
Yapraklar pennatifit,
lobları uzunca oblong, kenarları tam veya hafif dişlidir.
Soruslar küresel, belirgindir.
orta damarının iki kenarında Çitler halinde dizilmişlerdir İnduzyum taşımaz.
2.B.A: Polypodium vulgare (Benekli eğreltiotu)
3. Dryopteris filix-mas (Erkek eğreltiotu)
Kuzey Anadolu ve Trakya bölgesinde yetişir 120 cm boyunda çok yıllık bir bitkidir.
Rizomlar çok yıllık, kalın ve yatay silindir şeklinde olup her sene yaprak şeklinde sürgün verir.
Yapraklar kışın ölür fakat toprak altında bulunan yaprak sapı (Petiol kalıntısı) rizom üzerinde canlı olarak kalır.
Rizomdan tek tek çıkan yapraklar bipennattır.
Yapraklar büyük, bipennat, loblar obtus, kenarları krenattır.
Sap ve rahisin bir kısmı kahverengi ve zarımsı pullarla kaplıdır.
Soruslar pinnula orta damarının her iki tarafına dizilmiş (lopların alt yüzünde iki sıra üzerine dizilmiş) 9 çift kadar ve 1.5 mm çapındadır.
İnduzyum böbrek şeklindedir
İnduzyum çıplak, nadiren tüylü, ince zarımsı yapıda olup gençken sorusu tamamen
örter ve böbrek şeklindedir.
3.a) D.A.: Rhizoma Filicis (Erkek Eğrelti Otu Rizomu)
Topraktan çıkan rizomlar köklerden ve kurumuş petiol kalıntılarından kurtarıldıktan sonra drog olarak kabul edilir. İç yüzeyi yeşildir zamanla esmerleşir 6-18 adet iletim demetti bulunur. Enine kesitte bir tarafı açık at nalı şeklinde dizilmiş olarak görülür. Uçtaki demetler daha büyüktür.
Zarımsı pullar, petiol kalıntıları bulunur.
RHİZOM=Rizom
Toprak altında dik veya yatay olarak gelişen toprak altı gövdesidir
