GedizHayvanal DPOFenBilimleriEnstiWsUDergisi5.SaYI(Arallk2003) HayvanlardaTutsakhkStresineDairGiizlemler AGUnal H.DaYloglu M.s.bzyurt

DPO Fen Bilimleri EnstiWsU Dergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda Tutsakhk Stresine Dair Giizlemler

M.s.bzyurt & H.DaYloglu & AGUnal

GEDiz HA YV ANAT BAH<;ESiNDE BARINDIRILAN HAYV ANLARDA TUTSAKLIK STRESiNE DAiR

GOZLEMLER

M.s.bZYURT* & H.DAYIOGLU * &

A.GONAL

* *

ozet

Gediz ilcesinde 18 farkh hayvan turunun banndmlip yasatrldrg: hayvanat bahcesinde gerceklestirilen cahsmada, hayvanat bahcesi; ekolojik, tabii, cografi ve materyal yonunden incelenrnistir. Arastirmada; 1997-2002 yillan arasmda tutulan ureme, yasarna, adaptasyon, beslenme ozellikleri ile otopsi, olum, hastalik, tedavi raporlanm ihtiva eden "Hayvanat Bahcesi Kayitlan "

kullamlmisnr. Mevcut sartlara gore hayvanat bahcesinin hayvan varlrgmda besleme, bannma, iklim ve tutsaklik stresinin oldugu sonucuna vanlrmstir.

Tespit edilen problemlerin cozumune yonelik gorus ve dusunceler ile hayvanlann fizyolojilerine uygun optimum cevrenin saglanrnasmda gerekli sartlar ileri surulrnustur.

1. Giri~

Hayvanat bahcesi yabaml ve bazen de evcil hayvanlan sergilemek arnaci ile duzenlenmis mekan olarak tammlanrnaktadir. Hayvanlar bu alanlarda insanlann merak duygulanm tatmin etmisler ve eglence ile kansik demonstrasyon hizmeti de verrnislerdir.

Hayvanat bahceleri gunumuze gelininceye kadar, yani geleneksel hayvanat bahcelerinden bugunku modem ve cagdas hayvanat bahceleri ile biyolojik parklara(biyopark) kadar, gorev ve sorumluluklannda dolayrsi ile fonksiyonlarrnda cesitli degisimler gecirmislerdir. Ayrn zamanda hayvanat bahceleri kendi yapilarmda da degisirnlere gitmistir.

Hayvanat bahcelerinin ilk kuruluslanndaki fonksiyonu koleksiyon ve sergi iken bugun bundan daha genis kapsamlar icermekte ve buyuk faydalar saglamaktadir, Ornegin, insanhgin gunumuz modern dunyasma ulasirken, bu dunyayi olusturrna adma tabiata ve hayvanlara verdigi zaran, yarara donusturrne alan Ian olarak gorev yapmalan bunlardan biridir. Nitekim hayvanat bahceleri gibi yapay mekanlar olusturarak tabiati ve hayvanlan bu ortamlarda, insanlar tekrar canlandrrmaya cahsrrnslardrr. Vine bunun icin hayvanat bahcelerinde nesli tukenen hayvanlann

Anahtar Kelimeler : Hayvanat bahcesi, stres faktorleri, stres mekanizmasi

DPU Fen Bilimleri EnstitosO Dergisi 5. SaYI (Araltk 2003)

Gediz Hayvanat Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda Tutsakhk Siresine Dair Gtizlemler

M.S.Ozyurt &H.Daylo9lu &A.GOnal

korunrnasi, cogaltilrp tabii ortarnlanna btrakilrnasi amac edinilrnistir. Kimi zamanda hayvanat bahceleri tabii mekanlar iizerine kurulmus, kurulduklan alandaki dogal hayan koruma ve gelistirme amacma da yonelrnistir. Krsacasi hayvanat bahceleri dogaya ve hayvanlara verdigimiz zaran yarara donusturur nitelikte alanlar olmustur [37]. Boylece insanhk , tahrip ettigi tabiattan ozur dilemekte ve vefa borcunu bir nebze gidermeye calismaktadrr.

Hayvanat bahcelerinin bir diger fonksiyonu ise, modern diinyanm insanlan smirlayan, disipline eden, ozgurlugum; kisttlayan karakterine karsi olusan, tabiatta yasama arzusunu kent merkezinde insanlann ayagma getiren alanlar olrnasrdir.

Boylece insanlar kent hayatmdan uzaklasmadan tabii hayann guzelliklerini yasayabilecekleri ve kendilerini miimkiin mertebe mutlu hissedebilccekleri alanlar olusturmuslardir.

Hayvanat bahceleri bunlara ilave olarak insanlara, ozellikle de cocuklara tabiat ve hayvan sevgisinin kazandmlabilecegi alanlar olarak fonksiyon gonnektedirler. Bu alanlarda insanlar cesitli egitim prograrnlan ve rehberlik hizmetleri sayesinde cok genis bilgi edinme sansma sahip olabilmektedir. Ru alanlardaki egitimlerde ziyaretciler hayvanlar ve habitatlan hakkinda bilgilendirilmektedirler. Bunlara ilave olarak hayvanat bahcelerinin gunumuzdeki en buyuk tcrnsilcisi olan biyoparklarda hayvanlann dogal ortarnlanm tasvir ve temsil etmelcri sebebi ile ozellikle giiniimiizUn onernli problemlerinden olan canh \e~itliligi problemi konusunda insanlan aydinlatmada buyuk birer firsat olarak hulunmaktadrr. Bilindigi gibi insanoglunun gelecegi, yaygin ve etkili cevresel korum.i egitimine baghdu'[J", 38].

Hayvanat bahceleri ayrn zamanda zooloji, hayvau iiLI olojisi, hayvan davramsi gibi konularda bilimsel arastrrrnalarm yapilrnasma imkan saglarnasrdir. Gunumuzde dunyanm bircok yerinde bilimsel arastirmalar v c arastirmacrlar icin hayvanat bahceleri vazgecilrnez arastirma rnekanlandrr.

Hayvanat bahcelerine turn bu sebepler ile birlikte ayru zarnanda, maddi kazanca tahvil edilerek turistik arnaclar icin de kullarulmaktadrr. Gercekten gunumuzde hayvanat bahceleri, vazgecilrnez turistik rnekanlar arasmda yer alrnaktadir,

Hayvanat bahcclerinin turn bu fonksiyonlan, tarihsel surecte gelismistir. Bu surecte kuskusuz ki hayvanat bahceleri yapilannda da degisikliklere gitrnistir. Gunurnuzde hayvanat bahceleri incelenirken. hayvanat bahcelerinin geleneksel, modern, cagdas hayvanat bahceleri ile biyolojik 8arklar olmak uzere dort grupta oldugu soylenebilir, Calismarmz hayvanlan kafesler ya da parmakhklarla smirlayan, tutsak eden yapisma bagh olarak geleneksel; hayvanlann yasadiklan iklimin ozelliklerine on em veren ve hayvan secirnini buna gore yapan, eglencenin yanmda egitirne de katkida bulunan yapismdan dolayt modern hayvanat bahceleri arasmda bir yere sahip olan, Gediz Hayvanat Bahcesi'nde gerceklesmistir.Bahcenin kuruldugu alan olan Gediz, Ege Bolgesi'nin lc Bat! Anadolu Bolurnu'nde yer ahr, Yonetim acismdan Kutahya iline . bagh bir ilce merkezidir. Gediz ilcesinin bansmda Simav, kuzeyinde Emet, dogusunda Dumlupinar ilceleri ve guneyinde Usak iii bulunmaktadrr. llcenin yuzolcurnu I 733krn2, denizden yuksekligi 736m'dir. llce Kutahya -Usak-Izmir

DPO Fen Bilimleri EnslitOsu Dergisi 5. SaYI (Arahk 2003)

Gediz Hayvanat Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda Tulsakhk Stresine Dair Gozlemler

M.SOzyurt & H.DaYloQlu & A.GOnal

karayolu guzergahmda bir transit merkezidir.Gediz'in sehirlesmesi ve kentlesmesi acrsmdan 28 Mart 1970 yihndaki deprem onem arz etmektedir. Bu depremle sehir oturulamaz duruma gelmis ve kent in yeri 7km guneybatiya tasmrmsnr. Boylelikle eski yerlesim alan! olan dar vadiden sehir kurtulmus ve kucuk kasaba statusunu de krrrmsur.Yeni kurulan sehir yeni yeri ve modern altyaprsi ile yeri degistirilen kentlere guzel bir omek olusturmaktadir. Kentteki modern yapilasmanm bir devarm olarak, sosyal ve kulturel hayata hizmet edecek tesislerin bir merkezde ve genis kapasitede kurulmasi ile sosyal ve kulturel hayatin canlanmasi amac edinilmistir, Bu anlamda 217binm2'lik Adnan Menderes Kultur Parkr icerisinde Gediz'e hizmet verecek tiyatro, kultur salon Ian, hal! saha, hayvanat bahcesi ve piknik alanlan insa edilrnistirj-l Sj.Gediz Kutahya'nm on de gelen ilcelerindendir.

llcenin

2000 yih nufus sayirruna gore kesin olmayan merkez nufusu 27503, belde ve koylerin ise 68366 olmak uzere toplam ilce nufusu 95869'dur.i1r,:e merkezinde 9 mahalle olup, aynca 51 koy, 14 belde ve 36 mahalle ile idari bagnnhdirl lv].

llceye bu koylerden hatta cevre il ve ilcelerden Cumartesi gunu insan akrsi vardir.

Cunku bu gunde Gediz-Kutahya karayolunun kenannda genis bir alanda yerel bir pazar kurulmaktadir. Bu pazar ilceye ticari bir aktivite saglamaktadrr.Ilceye insan akismm yogunla~masml saglayan bir diger husus da ilcede bulunan iki onemli kaphcadir. Bu kaphcalarda yaprlan gelistirmelerle Usakh-Gedizli gunubirlikciler ve Ankara ile izmir'den gelen ziyaretcilerin sayilan artrrustir. Gediz [lcesi, Ege Bolgesi ile ir,: Anadolu Bolgesi'nin birbirine yaklastrgi bir konumda yer alrnaktadir. Bu nedenle yorede, bazi yonlerden Akdeniz ikliminden aynlan bir ic bolge iklimi hukurn surmektedir.llcenin iklim ozellikleri, Akdeniz iklimi ozelliklerinin tam olarak goruldugu Ege kiyrlanna gore bazi farkhlrklar gosterir. Yaz ve kis sicaklrklart arasmdaki fark oldukca fazladir. Kuskusuz bu durum yorenin asrl Ege Bolumu'ne gore yuksek ve denize daha uzak olmasmdan kaynaklanan karasalligm daha etkili olmasi ile yakmdan ilgilidir. Denizden yuksekligin 136m oldugu yorede,

1972 ile 1991 yillan arasmdaki oldukca uzun sayilabilecek bir donemde yapilan gozlem sonuclanna gore olculen yilhk ortalama srcakhk degeri 12,3Co olarak tespit edilmistir, Ayrn verilere gore ortalama srcaklik degeri aylara gore farkhlrklar gosterrnektedir. Bu deger 2,3Co ile 25,3Co arasmda degisrnektedir, Ocak ayinda en dusuk sicakhga sahip olan sicakhk, mart aymdan itibaren artmakta, temmuz aymda ise, en yuksek degerine ulasmaktadir, Yorede en steak ay ile en soguk ay arasindaki sicakltk farki karasal iklim bolgeleri kadar yuksek , denizel iklim bolgeleri kadar dusuk degildir. Bu durum yorenin gecis tipi bir iklime sahip oldugunun bir gostergesidir. Mutlak ekstrem sicakhklarmm yrl icerisindeki dagihsmda da farklihklar gorulmektedir.

Ornegin

kl~ aylannda, mutlak minimum srcakhk degerlerinin -15,1 CO'ye (24 Ocak 1974) kadar dustugn yaz aylannda ise mutlak maksimum srcakhklarm 38,9Co 'ye kadar cikng: gozlenrnistir.Gediz' in basmc degerlerinin dagilismda ise bazi farkhliklar dikkati cekmektedir. Nitekim, Gediz'de aylik ortalama akttiel basmc degerleri, agustos ayinda olculen 927,5mb ile, ekim aymda olculen 932,8mb arasinda degismektedir. Bu ortalamalar 1984-1989 yillan

aras111 I kapsarnaktadir. Soz konusu devrede belirlenen yilhk ortalama aktliel basmc

degeri ise 929,9mb'l bulmaktadir.

Ekstrem basmc degerlerinin dagthsi incelendiginde daha belirgin farkhliklar ortaya

DPO Fen Bilimleri EnstitosO Dergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Barmdmlan Hayvanlarda Tulsakhk Siresine Dair Giizlemler

M.s.bzyurt & H.DaYloglu & A.GOnal

cikmaktadir, Ozellikle kis aylarmda bu degerler arasmdaki fark artmakta, yaz aylarmda ise azalmaktadir.Sahada etkili olan, riizgar yonunu kuzeydogu istikameti olusturrnaktadir. Nitekim (1974-1990 yillan arasmdaki olcume gore) yil icerisinde esen ruzgarlann yuzde 61,3 'li kuzeydogudan esmektedir. Batt ve dogudan esen ruzgarlann frekanslannm ise oldukca dusuk oldugu gorulmektedir, Gediz ilce merkezinin kuzeydogu guneybati yonunde uzanan bir vadi icerisinde yer almasi, kuzeydogudan esen riizgarlann daha fazla olmasrm saglamaktadtrl-l S].

Yoredeki ortalama yagI~ miktan (1957-1991 yillan arasmdaki devrede) 603,8mm olarak olculrnustur. Ortalama yagI~ miktan, aylara gore farkh bir sekilde dagrlrmstir.

Yoredeki yagrs miktan (1957-1991 yillan arasmt kapsayan devre) 107,8mm ile 8,3mm arasmda degismektedir.Yorenin yagI~ rejimi, daha cok Akdeniz yagis rejimine benzemektedir. Bu yagl~ rejiminde, yagislar genellikle soguk mevsimde dusmekte ve yaz mevsimi ise kurak gecmektedir, Yorede kar yagislan kasim ortalannda baslarnakta ve mart ayi ortalarma kadar devam etmektedir. Kar, sahada cabuk erimektedir. Bu nedenle de kar orttisu kalmlrgi pek yuksek degildir[19].

Yorenin bu iklim ozelliklerinde yasayan faunasmm basinda Gediz'de yayihs gosteren ve Nisan'da gelip Eyltil'de giden kuslar gelmektedir. Bunlar bildircm tCoturnix cotumix), gokce karga, sanasma (Oriolus oriolus), uveyik (Streptopelia turtur), guguk

kusu,

kuzu

kusu, ankusu

(Merops sp.), agackakan, ibibik ve ktrlangictir. Gediz'in Murat dag:

yoresinde

kIZII

sabin

(Buteo rufinus), kerkenez (Falco sp.), atmaca (Accipiter sp.), cil keklik (Perdix perdix), yayrhsi ile birlikte turn yorede oldugu gibi kmah keklik (Alectoris chukar) populasyonu da mevcuttur.

Aynca yrrtici kuslardan kartala Saphane dagi ile Murat Dagi'nda az sayida rastlamlrmstir.Gediz yoresinde yayihs gosteren diger bazi kus tUrleri ise bulbul, dut kusu, stgircik (Sturnus sp.), serce ve saka kusu (Carduelis carduelis),dur. Gediz Irmagi cevresi ve Gumene Goleti ile KIZII Koltuk Goleti'nde yesil bas ordek(Anas platyrhynchos) ve ozellikle kar yagdigmda gelen yaban kazi (Anser sp.) gozlenmistir. Caylarda bahkcil ile dere kenarlannda, rneseliklerde ve sulak yerlerde culluk bulunur. Murat dagi ve Saphane Dagr yorelerinde az sayida geyik (Cervus sp.) ve karaca (Capraelus capraelus) turu mevcuttur. Bu turler.eskiden yorede cok sayida yayilis gosterirken buglin orman yangmlan ve kayak avlanma ile sayilan azalrmsnr]. Gediz'in hemen her yerinde sansar (Martes sp.), tilki (Vulpes vulpes) 'ki bu tliriin liy varyetesi komurcu, altmbas ve samur mevcuttur', kokarca(Mustela putorius), sincap, kunduz(Lutra lutra) gibi tlirlerin yayihsi gorulmektedir, Murat Dagi'nda ve Saphane Dagmda kurt (Canis lupus) populasyonlan yogundur, Bunlara ilave olarak Milli Parklar Mudurlugu'nun gozlemlerinde Murat Dagi yoresinde yogun yaban domuzu(Sus scrofa) populasyonuna rastlamlrmstir. Bu yogunlugu azaltmak arnach Milli Parklar Mudurlugu'nun gozetimi altinda surek avian yapilrnakta ve sayilan kontrol edilmeye cahsilmaktadrr. Murat Dagi'nda Milli Parklar Mudurlugu'nun gozlemlerinde az sayrda cakal populasyonu( Canis aureus) ve Milli Parklar Mudurlugu'nce korunmaya cahsilan tav~an(Oryctolagus cuniculus) populasyonu mevcuttur. Murat Dagt yoresinde Milli Parklar Mudurlugu'nun halkla

mulakatlan sonucunda bolgede az sayida ayr (Ursus arctos) oldugu

bildirilrnektedir] 43].

Btl faunaya ilave olarak Gediz'in florasmda, yorenin alcak kesimlerinde daha cok

DPO Fen Bilimleri EnslitOsii Dergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Barmdlrtlan Hayvanlarda Tulsakllk Siresine Dair Giizlemler

M.S.Ozyurt & H.DaYloQlu & A.Giinal

otsu bitki tlirleri yayihs gostermektedir. Sahanm egimli ve yuksek kesimlerinde ise, onnan ortusu genis yer kaplarnaktadir. Aynca, vadi tabanlannda ve onnan alanlarmm tahrip edildigi kesimlerde de yer yer antropojen bozkir fonnasyonlanna rastlamlmaktadir. Arastirma sahasi, Akdeniz iklimi ile karasal iklimin birbiri icine gectigi bir alan durumundadir. Bunun dogal sonucu olarak Gediz ve cevresindeki bitki ortusu de farkh iklimlerin ozelliklerini yansitmaktadir. Havza tabam ve cevresindeki step turlerinin yayihs gosterdigi kesimlerde Hippophae salicifolia (yabani igde), Pinus elaeagrifolia(ahlat) gibi meyve agaclanna da rastlamlmaktadir.

Gediz'deki diger onemli bir bitki ortusu grubunu da onnanlar olusturrnaktadir.

Yorenin onernli bir kesiminde kahverengi onnan topraklarmm varhgi goze carpmaktadrr. Toprak iizerindeki bitki ortusunun fazlahgi topragm besin yon linden zengin olmasma neden olmustur. Dolayisi ile bu topraklann yayrhs gosterdigi alanlarda gur bitki fonnasyonu gelismistir. Kuzey sektorlu nemli rlizgarlar sokulduklan daghk alanlann kuzey yamaclannda yan nemli onnanlan meydana getirmistir. Bu onnan fonnasyonu icerisinde daha cok Pinus nigra(karayam) onnanlan yayrhs gostermektedir. Akdeniz ikliminin hissedildigi, cok yuksek irtifasi olmayan guney yamaclarda ise, kurakhga uyum saglanus bitkiler goze carpmaktadir.

Bu grubun icerisinde Pinus burutia(klzll yam) agaclan bulunrnaktadir. Saharnn buyuk bir bolurnunde hakim olan bu orman ortusu, iy Anadolu Bolgesi'nin step sahasi dismdaki kuru onnanlan ile buyuk bir benzerlik gostermektedir. Sehrin alcak kesimlerindeki dere ve akarsu boylarmda ise, Populus tremula(titrek kayak) ve sali.x(soglit) agaclan yer almaktadir[d S].

Bu floraya sahip olan Gediz'in ilce merkezinde kurulu olan Gediz Hayvanat Bahcesi icerisinde de mese, selvi, ceviz, dut, kayak, yam, akasya gibi agaclar mevcuttur.

Bahce ilce merkezinde Ozyurtlar Mahallesi'nde kurulmustur. Gediz Belediyesi'ne baghdrr, 1997 yilmda kuru Ian Gediz Hayvanat Bahcesi Gediz Belediyesi'nin 267bin m2'lik bir alana insa ettigi Adnan Menderes Kultur ParkI icerisinde 4172m2'lik bir alana sahiptir. Hayvanat bahcesinin bulundugu alanm on krsmmdan 200m uzakhkta Kutahya-Usak-lzrnir karayolu uzanmaktadir. Bahcenin arka kisrmnda yerlesim alan Ian, sag tarafmda anfitiyatro, sol tarafmda piknik alanlan mevcuttur. Bahce yon olarak guneydoguya dogru

kurulrnustur,

Bulundugu alanla Gediz Belediyesi arasinda 600m kadar bir mesafe mevcuttur. Bir giris cikis kapisma sahiptir. Etrafi 1,50cm yiikseklikteki tellerle cevrilidir. Gediz Hayvanat Bahcesi Gediz'in cazibe merkezlerinden biridir. Hafta ici Gediz'den gelenlerle 100

kisiyi

bulmayan ziyaretci sayisi Cumartesi pazannda koylulerin sehre gelisi ile 200 civanna ve Pazar gunu kaphca ziyaretcileri ile, karayollanm kullananlar tarafindan 2000 kisi civanna ulasmaktadirrOzellikle, tatil ve bayram giinlerinde 2000 ziyaretci kapasitesine ulasilrnaktadir. Bahcenin ziyaretcilerine yonelik rehberlik hizmeti ve egitim salonlan yoktur. Ancak bahcenin ziyaretcilerinin bir kismmi, ilcenin ogrenci nufusu olusturmaktadir. Ozellikle anaokul ve ilkokul srruflan, ogretmenleri esliginde, iiniteler islenirken, bahceyi ziyaret etmektedir. Hayvanat bahcesi bu islevi ile egitime katkida bulunmaktadir. Bahce 18 tiir, 4 alt tiir ve 1 varyete diizeyindeki hayvan ile bunlann cesitli irklanna sahiptir. Ancak yeterli tur cesitliligine sahip degildir. Bahcede bu hayvanlan banndiran 36 tane, bannak iceren celik hasir telle orlilii kafes, 3 tane bannak icermeyen kafes, 3 tane beton bannak ve etrafr 1,50m yukseklige ulasan tellerle cevrili bir toplu yasam alarn mevcuttur. Gediz Hayvanat

OpO Fen Bilimleri EnstitosU Oergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda Tulsaklrk Siresine Dair Giizlemler

M.S.(izyurt &H.Oayloglu & A.GUnal

Bahcesi Belediye'den kendine aynlan fonla hem tllr cesitliligini arttrnp Gediz'e hizmet vermeye hem de varolan tilrlere en iyi sekilde bakmaya cahsmaktadir.

Bahcede hayvanlarla ilgilenmek icin bir veteriner hekim ve vardiyalr calisan ily bakrci bulunmaktadir.

Gediz Hayvanat Bahcesi icin gerek yapisi gerekse de bulundugu alandaki onernine dayanarak, geleneksel ve modem arasi bir hayvanat bahcesidir diyebiliriz. Bilindigi gibi geleneksel hayvanat bahceleri.dunyanm cesitli yerlerinden getirilen hayvanlarr tamamen dogal ortamlanndan ayirarak ve bu ortamla ilgisi olmayan dar kafeslerde sergileyerek insanlara sadece sergi ve eglence hizmetleri vermistir, Modern ve cagdas hayvanat bahcelerinde ise ltyvanlara dogal ortamlarma yakin alanlar temin edilmeye cahsilarak hayvanat bahcelerinin hizmetlerinin sergi ve eglenceden daha fazlasmi vermesi amaclanrmstrr[J"]. Ancak bu mekanlarda optimum barmma, beslenme gibi idari sartlann saglanmasina ragmen urerne problemleri, agresiflik gibi stresten kaynaklanan kotu etkilerin zaman zaman ortaya cikng: da bir geryektir[22].

Fiziksel ve ruhSi:tI smrrlann tehdit edilmesinde, organizmanrn bu duruma karst verdigi cevap ve tepki olan stresin olusmasmda bazi faktorler etkilidir[8]. Bunlardan birisi beslenme faktorudur, Hayvanlarda yetersiz ve dengesiz beslenme yani besin elementlerinin gunluk, ihtiyactan az almrnasr, besin elementleri arasindaki dengenin bozulmasi ve bazi elementlerin ihtiyactan fazla almmasi stres olusturmaktadrr. Bu strese besinsel stres denilmektedir. Bu stresin hayvanlar uzerinde kotu etkileri vardir. Bunlardan birisi;hayvanlarda gebelik oranlanrnn dusrnesi ve LH ile progesteron gibi ilreme hormonlanrun dilzeylerinin degismesi sonucu olusan dusuk kondisyondur. Kedilerde yaprlan arastirrnada infertilite (herhangi bir sebeple yavru almamarnasr) sorununun erkek kedinin kondisyonuna bagh oldugu soylenrnektedir.

Kedilerde libidorciftlesrne arzusu)'nun azalmasi ve gecici infertilite ile sonuclanan bu kondisyon kotu beslenme yahut obesite sonucunda meydana gelmektedir[24].

Diger taraftan dusuk beslenme duzeyi uygulanan hayvanlarda seksilel erginlige ve fertiliteye gee ulasrlmaktadir. Ornegin, bu durum erkeklerde spermatozoa sayismda veya sperm miktarmda azalmaya neden olur. Disilerde ise ovaryumlarm fonksiyonunun kesilmesine sebep olmaktadrr. Besin maddelerinden protein noksanligmm laboratuar hayvanlarrnda reproduktiviteyi olumsuz yonde etkiledigi kati olarak bilinmektedir. Vine protein noksanlrgrrun istahi azaltarak diger besin maddelerinin noksanligma neden oldugu da bir gercektirj-l l ]. Aynca dusuk protein- enerji uygulamas: sonucunda broyler anaclan ile yaprlan bir cahsmada elde edilen civcivlerin daha dusuk cikrs gucune ve agrrhgina sahip olduklarr gozlenrnistir] 46].

Gerek vitamin gerekse mineral madde noksanhklarmda, once noksanlrkla ilgili genet belirtilerin gorulecegi, eger bu besin maddeleri noksanhgi uzun silrecek olursa , ancak 0zaman reprodUktiviteyi etkileyebilecegi ileri surulrnustur] 41].

Yetersiz ve dengesiz beslenme stresi hayvanlarda bunlardan baska hastaliklarm olusmasina sebep olrnaktadir. Bu hastalrklar genel achk hastaliklan, protein enerji yetersizlikleri, A vitaminozlar, mineral yetmezligi, asm beslenme(obesite) ve bazi enfeksiyonlar(solunum ve sindirim sistemi enfeksiyonlan) gibi bircok hastaltktrrj Zv].

DPU Fen Bilimleri EnstiWsU Dergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanat Bah~esinde Barmdmlan Hayvanlarda Tutsakhk Stresine Dair Giizlemler

M.S.Ozyurt &H.DaYloglu &A.GUnal

Yetersiz beslenme vucudun normal gelisimini saglayamarnasma sebep olmaktadrr[Zl ]. Farelerle ve sicanlarla yapilan arastrrmalarda dogumdan sonra yetersiz bir diyetle beslenen sican ve farelerin buyumelerinin yavasladigi ve yasa gore vucut organlannda ve organlann islevlerinde beklenen degismelerin olusmadrgi gozlenmistirj l l].

Hayvanlar uzerinde stres olusturan diger bir faktor de iklim faktorudur. lklim faktorleri icerisine steak, soguk, nem, ruzgar, yagislar ve diger atmosfer olaylan girmektedir. Bu faktorlerin hayvan icin gerekli duzeyde olmamasi yada ortamm asin steak, asm soguk ve asin nemli olmasi stresi meydana getirmektedir. Bunlar sicak stresi, soguk stresi

ya

da nem stresi gibi isimlerle arulmaktadu]-l].

Steak stresinin etlik piliclerde bazi kan parametreleri uzerine olan etkilerini incelemek uzere yapilan cahsrnada bu stresin rektal rsidaki artmalara ve bazi kan parametrelerindeki artmalar (heterofil ve bazofil oranlan) ile yine kan parametrelerindeki azalmalara (monosit ve lenfosit) sebep oldugu gorulmustur [2].

Bildrrcmlarda steak stresinin asit-baz dengesi ve kimi yumurta verim ozellikleri uzerine etkilerini incelemek uzere yapilan arasnrmada, bu stresin kan PC02'tinde ve yumurta kabuk kalmhgmda azalmalar ile ve kan P02'tinde artmalara sebep oldugu gorlilmU~tOr[3 ].

Steak stresi bunlara ilave olarak embriyo olumlerine de sebep olmaktadir.

Koyunlarda yapilan arasnrmada gebeligin belli bir donemine kadar, hayvanlar ne kadar embriyonik safhada bu stresle karsilasirlarsa 0 kadar embriyo olumlerinin gerceklestigi gozlenmistir]"],

Steak stresi ayrn zamanda urerne performansmdaki dususlere sebep olmaktadrr.

Bunu da seksuel siklus uzerine, ostrus semptomlan uzerine ve sperm kalitesi ile miktan uzerine olan olumsuz etkileri ile yapmaktadir. Yaprlan calismalarda hayvanlar icin, ozellikle laktasyondaki inekler icin siddetli steak ile radyasyonun stres yaprci oldugu ve bu tur hayvanlarda hipertermi olusmasi sonucunda seksUel aktivite azalmaktadir. Ostrus siklisunun suresi kisalmakta ve ostrus davramslan belirsizlesmektedir. Yine yuksek lSI stresi altmda siklusta kisalrnalar, uzamalar veya

anostrusetseksuel yonden inaktif donem) kadar varan bozukluklar

sekillenebilmektedir. Sicakhk stresinin etkisi ile hayvanlarda sperm a kalitesinde bozulmalar da gorulur, Yine hayvanlarda yaz aylannda elde edilen spermarnn diger mevsimlere gore hem dusuk fertilite yetenegine hem de yuksek oranda embriyonik olumlere sebep oldugu bildirilmektedir. Yuksek lSI neticesinde bogalarda sol unum sayismda arns, yem tOketiminde azalma, su tliketiminde arns, hareketlerde azalma ve kan parametrelerinde degismeler gibi etkiler de gozlenmistir[a]. lSI stresi sonucunda bogalarda oldugu gibi bircok hayvanda da yem tOketiminde azalma gorulur, Ornegin yumurtlayan tavuklarda cevre sicakhgmm 25Co'nin uzerinde her

ICoartisi ile yem tuketimi %1,5 dusrnustur. 30kg'dan fazla slit veren ineklerde ise 25Co'nin lizerindeki sicaklrklarda istah bir miktar azalirken 30Co'nin Uzerindeki sicakhklarda belirgin gozlenrnektedir. 40Co'nin uzerinde ise tamamen durmaktadrrj.Io].

DPU Fen Bilimleri EnstitosU Dergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanat Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda Tutsakllk Stresine Dair Giizlemler

M.S.Ozyurt & H.DaYloQlu & A.GUnal

lSI stresi aym zamanda buyume uzerinde de etkilidir. Kontrollu sicakhk kosullannda yurutulmus bir cok arasnrma, yuksek srcakliklarda buyume oranmda derecesi, yasa, hayvanlann buyuklugune ve cevre sicakhgrmn derecesine bagh olarak bir gerileme gostermistir. Ornegin, 45kg ve ustundeki daha buyuk domuzlar icin optimum sicakhk arahgi 21-24Co, dir. Halbuki bu arahk yavru domuzlar icin 27 -29Co, dir. 45- 90kg'hk domuzlar icin buyume oram 4-5Co'de %40-50, 27Co'de %25, 32Co'de %40 dusme gostermektedir. 38Co'lik bir cevre sicakligmda ise canh agirhk artist %80'e dusebilir veya hayvanm canh agirhgma bagh olarak agirlik kayiplan gorulebilir. lSI

stresi altmda hayvanlarda verimde dususler meydana gelmektedir. Bu stres altmda ineklerin sut verimi ile yag verimi dusecektir. Ornegin laktasyondaki inekler icin en iyi sicakhk simrlan 10-18Co ise de sicakhk, -12Co'nin altma dusmedikce slit veriminde, genellikle belirgin bir azalma gorulmez, Diger yandan slit verimi seviyesi srcakligm yukselrnesi karsismda cok hassasttr. Yuksek slit verimli ineklerde, olculebilir dusmenin baslangic noktasi 24Co'dir[36].

Steak stresinin turn bun lara ilave olarak irnrnun sistemin ketlenmesine, dolayrsi ile hastahklann ortaya crkmasma sebebiyet verdigi bildirilmektedir. iklim faktorleri icerisinde yer alan soguk stresinin de hayvanlar uzerine bir takirn etkileri mevcuttur.

Soguk stresinin ayrn steak stresi gibi sperm a kalite ve miktan uzerine olumsuz etkilerinin oldugu bildirilmektedir. Ancak genel olarak hayvanlar asm srcaktan ziyade soguk sartlara adaptasyon gosterebilmektedir]-t].

Nemden kaynaklanan stres ise; hayvanlarda gelisimi ve hastahklara olan direnci azaltmaktadir]"] .

Hayvanlan normal fizyolojik sartlanndan farkh ortamlarda bulundurma yani kapah bir alanda tutma yada diger bir degisle tutsakhk da stres olusturan faktorlerdendir] 12]. Bunun yanmda hayvanlann baglanmasi da stresi meydana getirmektedir[ 4].

Koyunlarda metabolizma kafesinde tutulmanm bazi fizyolojik parametreler uzerine etkilerinin incelendigi arasttrmada tutsakhgm rektal isida kalp atrm sayismda ve glikoz duzeyinde bazi artislara sebep oldugu gorulmustur. Hayvanlarda tutsak etmenin diger bir etkisi de, hastahklann olusmasma sebep olmasidir. Levreklerde kapah bir yerde tutulmanm deride ulserasyona sebep oldugu bildirilmektedir. Bu hastahgmda, stres sirasmda deri patojenlerinin siddetli enfeksiyonlann gelisimine sebep olmasi sonucu meydana geldiginin dusunuldugu bildirilmektedir[ 12]. Buna ilave olarak kafes ortammda yetistirilen yumurta ve et tavuklannda; karaciger yaglanmasi, goguste su toplanmasi, kafes felci, tUylenmenin kotulesmesi, yumurta kabuk ve is; kalitesinin dusmesi, dollu yumurta orarunm azalmasi gibi somut arazlann yanmda kannibalizm (hem cinsini didikleme=yamyamhk hastahgnin daha srklikla meydana geldigi belirlenrnistir. Bu olumsuz durumlar hayvanlann dar bir alanda, sikrsik vaziyette bulundurulmasmdan kaynaklanmaktadirj-l-l].

Tutsak edilmenin, bazt fizyolojik parametreleri degistirrnesinin yarn srra ureme problemlerine sebep oldugu da bildirilmektedir. Devarnh kafes ortammda banndmlan kedilerde seksuel yonden inaktiflik gozlenmektedir. Bu hayvanlar serbest btrakildiklannda bu ozellik yon linden normale donmektedirler[24]. Bunlara

OpO Fen Bilimleri EnstitosO Oergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda Tulsakhk Siresine Dair Giizlemler

M.s.bzyurt & H.Oayloglu &A.GOnal

ilave olarak; bu strese maruz birakilan memeli tiirlerinin bir kisrnmda, meydana gelen yavrulann cinsiyet oranlannda carpikhklaruneydana gelen yavrularm devamh erkek olmasi gibi ... ) olusmaktadirjzz].

Hayvanlarda tutsak edilmenin bir baska etkisi de hayvanm tutsak edildigi ortamdan kacmayi denemesi, eger kacarrnyor ise agresif davramslarda bulunmasrdrr.

Hayvanlan dar bir alanda bulundurma, dogal ortamlanndan farkh ortamlarda bulundurma ve evcil olmayan hayvanlan tutsak etrne gibi stresler, hayvanlarda agresitlik ile kacma davrarnslanna ilave olarak bir cok normal olmayan davrarus problemlerine de sebep olrnaktadir. Ornegin; bu sartlarda hayvanat bahcelerinde banndinlan ayilarda, gunun belli saatlerinde kafeste sekiz hareketini yaptiklan gozlenmistir. Yine diger evcil olmayan hayvanlarda volta atma, toslama ve hareketsizlik gibi normal olmayan davramslar goriilmektedir[22, 24].

Hayvanlan tutsak etme ile es deger olabilecek hayvanlan baglarnarun getirdigi stresin ise hayvanlar iizerine olan iki tur etkisinden bahsedebiliriz. Bunlardan birisi surekli bagh kalmamn hayvanlarda hastahklann ortaya cikma riskini arttirmasrdrr.

Butun yil ahrrda bagh kalan ahirda veya merada dolasnnlrnayan hayvanlarda bu durum stres olusturmaktadir. Hastaliklann bu hayvanlarda daha sik gozlendigi goriilmii~tiir[47] Bagh kalmanm hayvanlar uzerine olan diger etkisi ise bu stresin ostrusun dis semptornlanmn olusmasm: (gizli kizgmhk) engelledigidir. Stres olusturan faktorden birisi de urkutrne ya da korkutmadir. Urkutrne ya da korkutma stresi, degum uzerine etkili olabilmektedir. Inekler uzerine yapilan bir cahsrnada, degum yapmakta olan bir inekte kopek havlamalanna bagh olarak uterus kontraksiyonlanrun kesildigi, kopek uzaklastinldrktan sonra da belirli bir sure kontraksiyonlannm zayif olarak devam ettigi gozlenrnistir, Aynca cevredeki asm gurultunun ve ahtra yabanci girmesinin de kontraksiyonlann zayiflamasma yol acng:

bildirilmektedir[4]. Yine hayvanlarm(inek-koyun) sagirn oncesi dovulmesi veya korkutulmasi memeden biriken sutun almarnarnasma sebep olur. Bu olaym nedeni, sutun indirilmesini ve almmasmi saglayan hipofiz bezesinin oksitosin hormonu salgilamamasr; bunun yerine bobrekustu bezelerinin korku esnasmda adrenal in, noradrealin hormonu salgilamasidrr. Bu durum endokrinolojik sistemin olumsuz cevre sartlanna karst verdigi tepkinin bir sonucudur[47].

Endokrinolojik sistemleri gelismis canlilarda organizma her turlu cevre ortarmna gerekli adaptasyonu saglamak icin hormonal mekanizmasmi kullamr, Stres, korku, kavga, heyecan esnasmda hipofiz bezesi ACTH(adrenokortikotropik hormon) nesreder. Bu hormon bobrek ustu bezelerinin hormon salgrlamasrru situmule ederek vucudun savunma mekanizmasmi harekete gecirir. Bobrekustu bezesi hormonlan (adrenalin, noradrenalin, kortizol vs.) vticudun kan basmciru, kan sekerini ve tuz dengesini ayarlamaya cahsir. Ancak devamh stres durumunda bu hormonlar basta kalp ve damar sistemi olmak uzere karaciger ve diger organ sistemleri uzerine zarar verirler. Viicudun zafiyetini arttmrlarj.B].

Urkutme ya da korkutma stresinin bir diger etkisi de hayvanlarda dusuklere sebep olmasidrr. Hava limanlanna ve alcak ucus bolgelerine yakm ciftliklerde abortrdnsuk) olgularmm fazla oldugu bildirilmektedir[4]. Bununla paralel olarak

DPU Fen Bilimleri EnstitusO Dergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Barmdmlan Hayvanlarda Tulsakhk Siresine Dair Gtizlemler

M.S.Ozyurt & H.DaYloglu & A.GOnal

serbest populasyonlarda bu durum mortaliteyi arttiran bir olay durumundadir, Nitekim yerlesim alanlanna yakm yerlerde, krs sonlannda evcil kopeklerce kovalanan geyiklerin stres ylizlinden yavru dusurdukleri gozlenmistirj Id].

Yerlesirn sikhgi yada haeme dusen hayvan sayisi da hayvanlarda stres olusturan faktorlerdendir, Bu stresin hayvanlar uzerine bir cok etkisi vardir. Broyler piliclerinde yerlesim srkligmm biyokimyasal kan parametreleri lizerine etkilerini ineelemek uzere yapilan calismada, bu stres sonueunda kan orneklerinde farkhhklar gozlenrnistir. Bu farklihklar glukoz, total lipid, kolesterol, Cl, Ca, Mg , GGT aktivitesindeki farkhhklardir] 15].

Vine dar bir alanda cok sayida bahgin bulundurulrnasi stresi sonueunda kalkanlarda kan glikoz miktanrnn artngi gozlenrnistirj l Z].

Bakirn evlerinde haemin ve kafes buyuklugunun eveil kediler lizerine etkilerini ineelemek uzere yapilan calrsmada ise, yerlesim srklrguun (grup yogunlugunun) hayvanlann ortamlanna olan adaptasyon slirelerini kesinlikle etkiledigi bildirilmistir. Grup yogunlugunun daha fazla oldugu ortamlarda stres daha fazla olmakta, dolayrsi ile hayvanlarm adaptasyon slireleri daha da gecikmektedir.Yerlesirn sikhg: mortaliteyi de arttiran bir stres faktorudur, lleri noktaya kadar kalabaliklasan populasyonlarda, bu stresin etkisi ile endokrin dengenin bozulmas: ve adrenal-pituitary sisteminin iflas etmesi sonueunda ani olurnler olusrnaktadir. ABD-Minnesota'da bir laboratuvardaki kar tavsam/l.epus amerieanus) populasyonunda, populasyon patlarnalanru takiben cokuslerin sebebinin "sok hastaligi" denilen bu olumlerin oldugu tespit edilrnistir.

Populasyondaki bu ~okli~ sonrasinda disilerin yaptrgi degum sayismda ve keza dogan yavrulann hayatta kalma oranlannda dusme oldugu da tespit edilen diger bir durumdur[27J.

Stres olusturan faktorlerden biri de hastahklardir, Hayvanlarda agnh hastaliklar, parazit invazyonlar, operasyon, neonatal donemdeki enfeksiyonlar gibi bir cok hastahk; stresi meydana getirmektedir. Bu hastahk stresi sonueunda da bu streslerden kaynaklanan farkh hastaliklar olusmaktadir. Kuzu ve buzagilarda septisemi hastahgmin cikisrm morbidite ve mortalite oranlanrn etkileyen faktorun sadeee kolostrum olmadigi bunun yanmda bir cok stres faktorunun islev gordugu ve bu stres faktorlerinden biri olarak da neonatal donernde karsrlasilan baska enfeksiyon stresinin hastalrgi meydana getirebilecegi bildirilmektedir[7].

Aile ortarnmdan ayirrna, bir arada yasamrs ve birbirine adapte olmus hayvanlarrn kendi surulerinden ayirt edilmesi, zararlr grup liyeleri, anneden aynhk, sosyal yoksunluk gibi sosyal cevre ile alakah olan olaylar da stresi meydana getirmektedir.

Aile ortarmndan ayirma, yada zararh grup liyeleri gibi stresler hayvanlarda depresyona ve korkuya sebep olmaktadir. Anneden aynhk, sosyal yoksunluk gibi bircok stres faktoru, bagisrkhk sisteminin cesitli faaliyetlerini ketlemektedir.

Sicanlarla yapilan deneyde, hayvana veri len antijene karst antikor olusturabilme yeteneginin, hayvamn psikolojik durumunun iyi oldugu zaman, meydana geldigi gorlilmli~tlir[31 ].

OpO Fen Bilimleri EnstitosO Oergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Barmdlnlan Hayvanlarda Tulsakhk Siresine Dair Gtizlemler

M.s.bzyurt & H.Oayloglu & A.G0::..cna:.:_I _

Hayvanlann bir yerden bir yere tasmmasi da hayvanlarda stres olusturrnaktadir.

Transporunakil.tasimaj'un etkilerini incelemek amacr ile koyunlarla yapilan arastirrnada; alyuvar, hematokrit, hemoglobin, trombosit, lenfosit say+umm ve kolesterol degerlerinin transporttan sonra dusuk, notrofil sayismm ise yuksek oldugu saptanrmstir. Bu fizyolojik degisimlere ilave olarak bu stres sonucunda, kalp anm sayismm buyuk oranda etkilendigi gozlenrnistirj l Z].

Transport stresinin bir diger etkisi de transporttan sonra hayvanlarda cesitli hastahklarm ortaya cikmasidir.

Ornegin;

transporttan sonra ozellikle pnornoni vakalannda arns gozlenrnektedir. Buna benzer olarak kanatlilarda ozellikle mavi ibik hastahgi ortaya ctkmaktadnjz-l].

Iste bu ve bun un gibi bircok faktor hayvanlar lizerinde stres meydana getirmekte ve bunun sonucunda hayvanlan dolayh olarak etkilemektedir. Bu stres faktorleri ozellikle hayvanlarm dogal habitatlarmdan farkh ortamlarda yani yapay mekanlarda, yetistirilmeleri sonucunda meydana gelmektedir[4, 12,22,24,27,44,47].

Arastirmada tutsak hayvanlar biyolojik, ekolojik, davrams, ureme, beslenme, barmrna ve saghk-hastalik ozellikleri yon linden Gediz Hayvanat Bahcesi ise tabii, cografi ve zoolojik yond en incelenmistir, Mevcut ve hukurn suren sartlarda hayvanlarin nitelikleri, yasarna gucu ve lireme ozellikleri belirlenrnistir. Optimum sartlara ve tabii ortam sartlanna nispetle olumsuz durumlann tespit edilmesi, lokal adaptasyon sartlannm olusturulmasi yonunde orijinal ve bilimsel bilgiler liretilmesine cahsilmrstrr.

2.MA TERY AL VE METOD 2.1.Materyal

Arasnrrnada, Gediz Hayvanat Bahcesi'nde 1997-2002 yrllan arasmdaki bes yilhk zaman periyodunda gozlern altmda tutu Ian 18 tur, 4 alt tur ve I varyete duzeyindeki hayvan (Pelecanus onocrotalus, Ansel' albifrons, Anas platyrltynchos, Anas sp., Anas sp., Gallus gallus domesticus, Alectoris chukar, Phasianus colchicus, Chrysotophus pistus, Lophura nycthemera, Pavo cristatus, Meleagris gallopavo, Buteo rufinus, Columba livia ya bagl: varyeteler, Oryctolagus cuniculus domestica, Canis lupus, Callis lupus familiaris, Vulpes vulpes, Felis domestica, Sus scrota, Capra aegagrus, Capra aegagrus hircus, Ovis sp.) kullamlrmstrr.

2.2.Metod

Arasnrrnada Gediz Hayvanat Bahcesi'nin 1997-2002 yillan arasmda tutulan kayrtlar ve gozlernleri degerlendirilmistir, Bu kayitlarda kafeslerin konumu ve boyutlan, hayvanlann bahceye getirilis tarihi, hayvanlann yasi, cinsiyeti, yasarna bicimleri (mlinferit veya musterek), beslenme ve yemleme ilkeleri, urerne ozellikleri, koruyucu asilan, hastalik vakalan, sagitirnla ilgili bilgiler, olum raporlari, yasarna gucu ve adaptasyon bilgileri, idari ve bakimla ilgili bilgiler, otopsi bulgulan,

OpO Fen Bilimleri EnstitosO Oergisi 5. SaYI (Arahk 2003)

Gediz Havvanat Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda Tutsakllk Stresine Dair Gozlemler

M.S.Ozyurt &H.OaYloglu &A.GOnal

hijyenik tedbirler, sosyal ve kurumsal bilgiler, ziyaret gunleri ve ziyaretci sayilan ile ilgili bilgiler ile istatistik bilgiler yer almaktadir. Arastirma Arahk 2001 ile I Mart 2003 tarihleri arasmda tabii gozlernleri, fotograf cekirnlerini ve tutulan kayrtlan kapsamaktadir.

Kayitlardan elde edilen bilgiler 1~lgmda Gediz Hayvanat Bahcesi'ndeki hayvanlann hastahklanrnn epidemiyolojik acidan degerlendirilmesi yapilrmsttr. Bu degerlendirmede standart insidens formUlii(i=(aIb.c).IOO l=Hastahklann ortaya cikrna sikhgr. a=Hastalanan hayvan say lSI. b=Gozlem sUresi. c=Gozlem altmda tutulan hayvan sayisi.) kullarulrmstrrj l S].

Cesitli tnr hayvanlara gUnliik olarak verilen ve yedirilen besin ve rasyonlann besin madde degerleri (Protein, Kalori, Enerji) standart metotlarla tayin edilrnistirjv, II,

13,4IJ.

Gediz Hayvanat Bahcesi'ndeki turn hayvanlar izmir Buyuksehir Belediyesi Fuar Alani'ndaki hayvanat bahcesinden bedel odenerek ve bir krsrru da hibe seklinde ahnrmstrr. Bu nedenle hayvanat bahcesindeki turn hayvanlann tur, Irk, familya, orjin vs. gibi sistematik bilgileri izmir Buyuksehir Belediyesi tarafmdan tescil ettirilmistir. Bununla beraber iizerinde calisrlan hayvanlann sistematik, ekolojik ve biyolojik tarnmlan literatiir bilgileri rsigmda yapilrrusnr] I 0, 17,25,28,32,39,40].

3.S0NU<;LAR

Gediz Hayvanat Bahcesinde banndmlan hayvan tilrlerinde tutsaklik stresine dair gozlernler Tablo I 'de sunulmustur.

Hayvanat bahcesindeki butun hayvanlarda yetersiz ve dengesiz beslenme problemi tespit edilmistir, Uygulanan rasyonlann cogunda kalori fazlaligma ragmen protein, vitamin ve mineral eksikligi gozlenmistir.

Adlibitum (yiyebildikleri kadar yemin hayvanlara sunulmasi, onlerinde fazla miktarda yem maddesinin bulunmasi) yemlemeden ziyade gUnliik tuketilmesi gereken rasyonun periyodik olarak dUzenli araliklarla sunulmasmm daha faydah olacagi belirlenmistir, Bu sayede besin maddesi zayiatmm azalnlmasmm yanmda basta obesite olmak iizere beslenme stresinin sebep oldugu muhtemel hastahk ve rahatsizhklann onlenebilecegi kanaatine vanlrmstir.

Taze ve serin su kaynagimn devamli bulundurulmasmm ve icebildikleri kadar su icmelerinin bir mahsurunun olmadrgi gibi kannibalizmi onleyebilecegi ve ozellikle steak yaz aylarmda olumlu sonuclar saglayabilecegi ongorulmustur [2, II, 13, 29, 30,41J.

Hayvanat bahcesinde tur ve alt tiir duzeyindeki IS hayvanda iPelecanus onocrotalus, Anser albifrons, Anas sp, Anas sp, Gallus g.domesticus, Alectoris chukar, Phasianus colchicus, Chrysotophus pistus, Lophura nycthemera, Pavo cristatus, Meleagris gallopavo, Buteo rufinus, Canis lupus, Canis lupus familiaris, Felis doniesticai adaptasyon problemi tespit edilmistir. Adaptasyonun temel

OpO Fen Bilimleri Enstitosu Oergisi 5. SaYI (Arahk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda Tulsakhk Siresine Dair Giizlemler

M.S.Ozyurt & H.OaYloglu & A.Gunal

gostergesi lireme ve yasarna gucu ozelligidir. Bununla birlikte bahcede varyete, alt tur ve tur dlizeyindeki 5 hayvanda (Anas platyrhynchos, Columba livia ya bagl:

varyeteler, Oryctolagus cuniculus domestica, Capra aegagrus, Ovis sp.) lireme ve cogalma problemi yasanmamaktadir. Bu 5 hay van ve 3 tek halde yasayan hay van (Vulpes vulpes, Sus scrota, Capra aegagrus hircus) haricinde diger butun hayvanlarda bu problem yasanmistir. Kanatlilarda yumurta verimi dusuklugu, kulucka donemine girememe, dolsuz yumurta verme; diger hayvanlarda libido( ciftlesme arzusu) eksikligi, impotens estrus gostermeme seklinde ciddi ureme arazlan ve infertilite(herhangi bir sebeple yavru almarnamasr) gozlenrnistir. Yasarna gucu eksikligi ile birlikte ureme potansiyelindeki yetersizligin tabii sonucu olarak hayvanat bahcesi hayvan materyalinin populasyon gelisirni negatif olarak belirlenmistir (Tablo 1).

Uygun bannak sartlannm yanmda yeterli ve dengeli rasyon kullamlmasi ozellikle hayvanlarm lireme mevsimlerinde vitamin A ve E destekli bol proteinli besin maddelerinin kullamlmasinm bu konuda iyilesrne saglayabilecegi kanaatini olusturmustur [3, 5, 6, 23, 26,35,42,46].

Otopsi bulgulan ile olum ve hastahk raporlan ve diger semptomlar hayvanat bahcesindeki hayvanlarm iklim stresine maruz kaldiklan sonucunu dogurmustur (Tablo 1). Kafeslerin konumunun hakim rlizgarlara ve hava ceryanlarma acrk olrnas:

zeminin yumusak althk ve yatakhktan yoksun olmasi ozellikle kis aylannda pnornoni vakalanmn sikhkla gorulmesine yol acmaktadir [9,18,23,27,30,47].

Hayvanlann banndmldiklan mekanda gosterrnis olduklan davramslardan tutsakhk stresi icinde olduklanrn gostermektedir. Kurtlarda kafesin muhtelif kisrrnlannda mlitemadiyen voltalama davramsi gosterrnesi, yaban kecilerinin kafesin muayyen krsimlanru boynuz darbeleri ile asindrrrnasr, tavsan ve kurtlann yavrulanru yeme egilimi gosterrneleri bu gorusu dogrulamaktadir. Kafeslerin niteliklerinin arttmlmasi, bolrnelerin genisletilmesi bu konuda kismi iyilestirrneyi saglayabilecegi

dusunulmustur

[2, 3, 8,12,15,22,23,27].

Hayvanat bahcesinde idari ve bakirn uygulamalannda yapilabilecek iyilestirmeler de problemlerin nihai cozurnune katki saglayacaktir. Muntazam araliklar ile temizlik ve dezenfeksiyon tatbik edilmesi, koruyucu asilama, zamanmda rnudahaleyi saglayacak tedavi ve karantina tedbirleri icin mekan, techizat ve donarurn tertip edilmesi gibi uygulamalarla birlikte daha hassas ve detayli kayrtlarin tutulmasi gerekmektedir [1, 14, 18,33J.

Uygun bir dezenfeksiyon uygulamasi icin formaldehit tutsuleri takviye edilebilir.

Bannaklartn bu dezenfeksiyon isleri esnasmda bosalulmasi gerekmektedir.

Dezenfeksiyon islerninden soma kafesler havalandinlmah ve bundan sonra hayvanlann kullamrnina acilmahdir. Aynca etkili dezenfeksiyon icin hayvanlann bekletilecegi yedek bannaklann tanzim edilmesi gerekmektedir [7, 16, 18, 20, 33, 35J.

OPU Fen Bilimleri EnstitusO Oergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda TulsaklJk Siresine Dair Gtizlemler

M.s.bzyurt & H.OaYIOQlu & A.GOnal

KAYNAKLAR

[1] Aksoy, F.T., 1993, Tavuk yetistiriciligiiz.Baski), Sahin Matbaasi, 251s.

[2] Altan, G., Altan. A., Cabuk, M. and Bayraktar,

H.,

2000, Effects of heat stress on some blood parameters in broilers, Tr. 1.Vet. and Anim.Sci., Volume:24, SaYI:2, 145-148.

[3] Altan.O. ve Oguz, L,1996, Canh

^agirhk

yonunden secilmis ve secilmemis brldtrcmrCoturnix coturnix japonica) hatlannda steak stresinin asit baz dengesi ve kimi yumurta verim ozellikleri uzerine etkileri, Tr. 1. of Veterinary and Animal Sciences, Cilt:20, 211-214.

[4] Ataman, M.B. ve Coyan, K.(Derl), 1997, Stres'in reproduktif olaylar uzerine etkileri, Y.Y.U. Vet. Fak. Derg., Cilt8, SaYI: 1-2, 118-121.

[5] Aydin, R., 2001, Koyun ve kecicilik, Tanrn ve Koyisleri

Bakanhgi

Teskilatlanrna ve Dernegi Genel Miidiirliigii Ciftci Egitim ve Yayirn Serisi, Yaym Seri No.:28, 183s.

[6] Aysan i.,1974,Evcil hayvanlann karsilasnrmah

iirerne

fizyoloj isi,Ata. Un Yay.No:364,235s.

[7] Aytug, C.N., 1990, Koyun-Keci hastahklan ve Yetistiriciligi, TUM VET. Hayvancihk Hizmetleri Yay

¹¹¹

I No.2.

[8]

^Baler,

G., 2002, Stres, etkileri ve stresle basetme, D.P.O Saghk ve Rehabilitasyon Dergisi, Cilt:l, SaYI:l, 43-46.

[9] Batu, A., 1989 Kedi ve kopek hastaliklan ve beslenmeleri, Ongun Kardesler Matbaasi, 257 s.

[10] Bayazit, V., 1982,Malatya Pmarbasi Goleti kuslan.Ataturk On. Fen Fak.Der.,Cilt I .Ozelsayi l ,80-87.

[IIJ Baysal, A., 1996,

Beslenmero.Baski),

Hatipoglu Yayinevi, 494s.

[12] Cengiz, F. ve Yalcin, M., 2001, Koyularda metabolizma kafesinde

tutulrnanin bazi

fizyolojik paremetreler uzerine etkileri,

^J.

Fac. Vet.

Med., Cilt:20, 59-63.

[13] Caliskaner, S., 1993, Kurk hayvanlannm beslenmesi, Ankara Universitesi Ziraat Fakultesi Yayinlan 1301, Ders Kitabi: 376.

[14] Cetin, O. Ve Kinker, K.,2000,SliIOn-Keklik(Alternatif kanatl:

yetistirici Iigi), Sel-un Vakft Yaymlan,

[15] Cetin, M. and Tuncel, D.C., 1999, Effect of population density on

biochemical blood paremeters of broiler chicks, Tr. J. of Veterinary

and Animal Sciences, Cilt: 19, SaYI:5,369-373.

DPU Fen Bilimleri Enstitosu Dergisi 5. SaYI (Arahk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Banndmlan Hayvanlarda Tulsakhk Siresine Dair Gtizlamler

M SOzyurt &H.DaYloglu &A.Gunal

[16]

Dayroglu

H., 1994, Hayvan Sagligi, Atatiirk Universitesi Ziraat Fakiiltesi, Yaym No 168, Erzurum

[17] Demirsoy,A., 1996,Tiirkiye omurgahlan(Memeliler),Meteksan A.~.

[18] Diker, S., 1994, Epidemiyoloji, Ankara

UniversitesiOgrenci

Ders Notu, 142s.

[19] Ercan,

i.,

Kosar, S. ve Demir, H., 2002, T.e. Kutahya Valiligi

II

^Ozel

Idaresi Yaymlan-l-, 557s.

[20] Erensaym,

c.,

^1991, Tavukculuk/Bilimsel- Teknik-Pratik/Cilt-l, 72 TDFO.

[21] Geldiay, R. ve Kocatas, A., 1992, Genel ekoloji, Ege

Universitesi

Fen.

Fak. Kit. Serisi,543 s.

[22] Glatston, A.R., 1997, Sex ratio research in zoos and its implications for captive management. Applied Animal Behaviour Science, Volume:51, issue:3-4, 209-216.

[23] imik, H., Aytac, M., Coskun, B. ve

Fidanci,

H., 2000, Strese maruz kalan Ankara kecisi

oglaklannda

E ve C vitaminlerinin

buyurne

ve irnrnunite uzerine etkileri, TUrk. J. Vet. Anim. Sci. ,Cilt:24, 51-58.

[24] imren, H.Y., 1998, Kedi kopek

hastaliklan,

Medisan yaymlan Serisi No.:12.

[25] Karabolat, M., 2000, TUrkiye'de yasayan kuslar, Milli Parklar Genel Mtidtlrlugii Personeli

Guclendirrne Vakfi

Yaymlan, 001, 266s.

[26]

Kayrnakcr,

M., 1994,

Urerne

Biyolojisi,Ege

Universitesi

Ziraat FakUltesi Yaymlan No.:503, 247s.

[27] Kessler, M.R. and Turner, D.C., 1999, Effects of density and cage size on stress in domestic cats(Felis silvestris catus) housed in animal shelters and boarding catteries, Animal- Welfare 8, 3, 259-267.

[28] Kiziroglu,

i.,

1989, Turkiye kuslan, Orman Genel Mildilrliigil Egitim Dairesi Baskanhgi Yaym ve Tarutma Sube Mtidtirlilgtl Basirru, 314s.

[29] Koksal, 0.,2001, Glda ve Beslenme, Erciyes

Universitesi Yayinlan

No: 130,528s.

[30] Lebas, C.F., Coudert,P.,

Rouvier,

R. ve de Rochambeau, H., 1999, Tavsan yetistiriciligi ve

hastaliklan,

(Cev.H Vatansever), Kardelen Of set

Maatbaacilik Tamtrm

Hizmetleri San. Tic.

Ltd.Sti.,

282s.

[31] Maier, S.F.,Watkins, L.R. and Fleshner, M., 1994,

Psychoneuroimmunology:The interface between behaviour, brain and immunity, American Psychologist, 49(12), 1004-1017.

OpO Fen Bilimleri EnstitosO Oergisi 5. SaYI (Arallk 2003)

Gediz Hayvanal Bah~esinde Banndmlan Fayvanlarda Tulsakhk Siresine Dair Giizlemler

M S Ozyurt & H.Oayloglu & A.GOnal

[32] Mayr,E.,1979, Sistematik zoolojinin prensipleri, (Cev.Niyazi K!lI<;),Ege On.Yay.,No:298.

[33] Noyan,A., Yasarnda ve hekimlikte fizyolojird.Baskr-Ders

kitabi),

1993, Meteksan AS.,1157s.

[34] Ogurlu,

t.,

2001, Yaban hayati ekolojisi, Suleyrnan Demirel Oniversitesi

Yayin

No.:19, 219s.

[35]

Ozcan.L.

ve Torun,O.,1990,Hayvanlann

bakrrn

ve beslenmesi, Cukurova Universitesi Ziraat Fakultesi No.:,488s.

[36] Ozkutuk, K., 1990, Hayvan ekolojisi, Cukurova Universitesi Ziraat Fakultesi Ders

Kitabi

No.:79.

[37] Ozsule, Z., 2002, Hayvanat bahcelerinin evrimi ve doga bilimleri tarihindeki rolli, I. Ulusal Doga Tarihi Kongresi,

Krrsal

Cevre ve Ormancihk Sorunlan Arastirma Dernegi Yayin No:ll, 88-108s.

[38] Robinson, M.H., 1995, Global change, the future of biodiversty and the future of zoos, Biological Conservation, Volume:72, Issue.J, 409.

[39] Sahin, Y.,2000,Hayvan sisternatigi.Osmangazi Oniversitesi Yaymlan, [40] Sahin,Y.,2001 ,Ekoloji,Bilim Teknik Yayinlan.

[41] Senel, H.S., 1986, Hayvan besleme,T.C. ist. Univ. Veteriner Fakultesi Rektorluk No.:321 O-DekanlIk No.:5 ,380s.

[42] Sengonca, M., 1989, Kucukbas hayvan yetistirmerkeci yetistirrne- I.B61Um), Uygulama U.D.Glic;lendirme Vafi

Yayin

No.:27, U.OJLB.F.

Isletrne Iktisadi

ve Muhasebe

Arastirma

ve Merkezi No.:27.

[43] Sisman, B., 2003, Murat dagi av-yaban hayati envanter incelerne raporu, Kutahya Milli Parklar Mudurlugu, 1s.

[44] Tekinel, O. ve Tavmen, A., 1971, Kafes tavukculugunda kullarulan kafes tipleri, kumesler ve ekipmanlar, TAPGEM YayIIIIan No.:3.

[45] Tokyay, M., 2000, Gediz sehrinin cografi etudu, Yuksek lisans tezi A.K.D Sosyal Bilimleri Enstitusu, 109s.

[46] Dnal, S., Ergun, A., Yalcm, S. ve Ozcan, L, 1993, Farkh protein enerji duzeylerini iceren rasyonlann broyler anaclannda dol verirn ozelliklerine etkileri, Doga-Tr.Lof Veterinary and Animal Sciences, Cilt: 17,SayJ:3, 327-331.

[47] Y ilmaz, K. ve Aytug, C.N., 1991, Sigir hastaliklan, TUm vet.

Hayvancilik

ve Veteriner Hizmetleri San.Tic.Ltd.Sti, Yay 111I:No.3.