ISPARTA REHBERLİK VE ARAŞTIRMA MERKEZİ. İnternet Bağımlılığı ve Siber Zorbalık Araştırması

(1)

ISPARTA

REHBERLİK VE ARAŞTIRMA

MERKEZİ

İnternet Bağımlılığı ve Siber Zorbalık Araştırması

Isparta 2019

(2)

1 İnternet Bağımlılığı ve Siber Zorbalık Araştırması ISPARTA REHBERLİK VE ARAŞTIRMA MERKEZİ

REHBERLİK HİZMETLERİ BÖLÜMÜ

Hazırlayan Anıl KELEŞ

Rehberlik Hizmetleri Bölüm Başkanı

Veri Toplama-İşleme Ahmet DİLMAÇÜNAL

Enver GÜLBAHAR Gökhan AKGÜN Gürhan DANACI R. Saim DALBAY

Isparta, 2019

(3)

2 İnternet Bağımlılığı ve Siber Zorbalık Araştırması

Isparta Rehberlik ve Araştırma Merkezi tarafından yürütülen “İnternet Bağımlılığı ve Siber Zorbalık Araştırması” temelinde Ortaöğretim kademesine devam eden ve gelişim dönemi itibariyle risklere daha açık olan öğrencilerimizi hedef almıştır. TÜİK tarafından 2016’da yayınlanan, yaş grupları (16-74 yaş grubu) arasındaki teknoloji kullanımının karşılaştırıldığı araştırma sonucunda, internet kullanım oranının en yüksek olduğu yaş grubu 16-24 olarak tespit edilmiştir. Özellikle ergenlik ve ön yetişkinlik dönemine işaret eden bu aralık, gençlerin popüler kültür bağlamında her türlü yeniliği ve gelişmeyi takip etmesiyle açıklanabilir. Bunun yanında bu dönemdeki bireylerin akran ilişkilerinde yaşadığı çatışmalar, yer yer zorbalığı pekiştiren davranış örüntülerinin sergilenmesine neden olabilmektedir. Son yıllarda bu zorbalık davranışlarının sanal ortam üzerinden de yapıldığı ve siber zorbalık olarak tanımlanan sorunların fazlasıyla ortaya çıktığı görülmektedir.

İnternet bağımlılığı tanımını oluşturan ve tanı ölçütlerini geliştiren Young’a göre internet bağımlılığı; kişinin sosyal ilişkilerini, mesleki ve ilişkisel durumunu olumsuz etkileyen yeni ve tanımlanmamış klinik bir rahatsızlıktır. İnternet bağımlılığı kumar oynama gibi bağımlılık durumu yaratan, madde kullanımını içermeyen bir çeşit dürtü kontrol bozukluğu olarak ifade edilebilir. İnternet bağımlılığında kişinin internete ulaşma isteğini önleyememesi, yoksunluğu yoğun hissederek agresyon yaşaması ve saldırgan tavırlar sergilemesi gibi durumlar görülmektedir (Young, 2007; akt. Arısoy, 2009).

Bununla birlikte internetin yoğun ve bilinçsiz kullanımı, internet ortamında karşılaşılan tehlikelerin oranını da arttırmaktadır. Bu tehlikelerin en önemlisi gençlerin gerçek hayatta karşılaştıkları zorbalık deneyimini sanal ortama da taşımasıyla ilgili olabilmektedir. Siber zorbalık olarak tanımlanan bu büyük risk, bir birey ya da topluluğun iletişim teknolojilerini kullanarak başkalarını art niyetli ve yineleyici biçimde rahatsız etmesidir. Birey ya da topluluğun amacı zayıf olan kişiye karşı sosyal saldırganlık sergileyerek onu sindirmektir (Belsey, 2008; akt. Ekşi ve Ümmet, 2013).

BÖLÜM I GİRİŞ

(4)

İnternet bağımlılığı ve siber zorbalık karşısında önleyici bir tutum sergileyebilmek, bu sorunu tetikleyen dinamikleri ve çevresel özellikleri öğrenmekle mümkün olabilmektedir. Bu nedenle ortaöğretim kademesi öğrencilerinin internet bağımlılık düzeyleri ve siber zorbalık durumlarının çeşitli değişkenlere bağlı olarak incelenmesi planlanmıştır. Bu değişkenler; sınıf, cinsiyet, ailevi özellikler (anne baba tutumu, ebeveynlerin internet kullanımı, internet kullanımı konusunda genci kontrol etme durumları), öğrencinin internet kullanım özellikleri (süre, erişim sağladığı yer, internete ulaşma amacı gibi), okul başarısı, kitap okuma sıklığı ve sosyal etkinliklere katılım durumu gibi başlıklardan oluşmaktadır. Bu kapsamda araştırmanın amacı ortaöğretim kademesindeki öğrencilerin siber zorbalık durumları ve internet kullanım özellikleriyle ilgili bilgi toplayarak, internet bağımlılığı riskini ortaya koyabilmek ve bağımlılığı artıran dinamiklerle ilgili çözüm önerileri oluşturabilmektir.

Yöntem

Araştırma Modeli ve Çalışma Grubu

Betimsel nitelikli bu araştırmada ilişkisel tarama yöntemi kullanılmıştır. Çalışma grubunu 2018-2019 Eğitim Öğretim yılında Isparta il merkezindeki 8 farklı okulda eğitimine devam eden 401 öğrenci oluşturmaktadır. Çalışma grubunun belirlenmesinde kolay ulaşılabilirlik ve okul türü açısından çeşitlilik ilkeleri göz önünde bulundurulmuştur. Araştırma grubunu oluşturan katılımcıların okul dağılımları Tablo 1’de verilmiştir.

Şekil 1. Katılımcıların Okul Dağılımları

(5)

4 İnternet Bağımlılığı ve Siber Zorbalık Araştırması Tablo 1

Katılımcıların Okul Dağılımları

Okullar N %

Süleyman Demirel Fen Lisesi 56 14,0

Gazi Sosyal Bilimler Lisesi 25 6,2

Işıkkent Anadolu İmam Hatip Lisesi 24 6,0

Şehit Tevhid Akkan Anadolu İmam Hatip Lisesi 21 5,2

İMKB Mesleki Teknik Anadolu Lisesi 60 15,0

Halıkent Anadolu Lisesi 86 21,4

Gül Mesleki Teknik Anadolu Lisesi 40 10,0

Isparta Anadolu Lisesi 89 22,2

Toplam 401 100,0

Veri Toplama Araçları ve Veri Analizi

Verilerin toplanmasında, Türk kültürüne uyarlama çalışmaları Kutlu, Savcı, Demir ve Aysan (2016) tarafından yapılan Young İnternet Bağımlılığı Testi - Kısa Formu (Yibt-Kf), Türk kültürüne uyarlama çalışmaları Özdemir ve Akar (2011) tarafından yapılan Siber Zorbalık ve İnternet Saldırganlığı Tarama Anketi ve kurum tarafından geliştirilen Kişisel Bilgi Formu kullanılmıştır. Uygulama Rehberlik ve Araştırma Merkezi’nde çalışan rehberlik öğretmenleri tarafından iki günde tamamlanmıştır. Verilerin analizinde SPSS 22.0 paket programı kullanılmış olup, okulların genel internet bağımlılığı, siber zorbalık ve mağduriyet sonuçları ortalama ve standart sapma değerleri ifade edilmiştir. İstatistiksel işlemlerden önce puanların normalliği kontrol edilmiş, normal bir dağılım sergilendiği tespit edildikten sonra parametrik teknikler olan t testi, Tek Yönlü Varyans Analizi ve Pearson Momentler Çarpım Korelasyonu kullanılmıştır.

(6)

Verilerin analizi sonucunda ulaşılan bulgular sırayla paylaşılmıştır. Öncelikle internet bağımlılığı ve siber zorbalığın, kişisel bilgi formu doğrultusunda verilen 15 farklı değişkene göre farklılık gösterip göstermediği, ardından ise internet bağımlılığı ile siber zorbalık ve mağduriyetin arasındaki ilişki durumuna dair sonuçlar sunulmuştur.

1. Çalışma Grubunun İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyete İlişkin Genel Sonuçları

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin elde ettiği bağımlılık, siber zorbalığa maruz kalma ve siber zorbalık sergilemeye ilişkin sonuçları Tablo 1’de verilmiştir.

Tablo 1

Katılımcıların İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Puanları

N Ortalama Standart Sapma Riskli Aralık

İnternet Bağımlılığı 401 27,12 7,92 12-60/36 ÜSTÜ

Siber Mağduriyet 401 10,53 3,11 9-45/27 ÜSTÜ

Siber Zorbalık 401 9,89 2,57 9-45/27 ÜSTÜ

Tablo 1’de görüldüğü üzere araştırma grubunun internet bağımlılığı ortalaması 27,12 olarak tespit edilmiş olup, riskli aralığın altında bir sonuca ulaşıldığı görülmektedir. Ancak elde edilen ortalamanın riskli aralığın başlangıç eşiğinde sayılabilecek bir yapıda olması gözden kaçırılmamalıdır. Siber zorbalık ve mağduriyet açısından bakıldığında ise elde edilen sonuçların risk aralığının oldukça altında olduğu görülmektedir.

BÖLÜM II BULGULAR

(7)

2. Katılımcıların Sınıf Seviyesi ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişki Durumu Sonuçları

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları sınıf seviyelerine göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 2’de verilmiştir.

Tablo 2

Sınıf Seviyesi ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

Sınıf Düzeyi N Ortalama Standart Sapma p FARK

İnternet Bağımlılığı 9 sınıf 104 28,23 7,68 ,000* 9>11

10>11 10>12

10 sınıf 105 29,50 8,23

11 sınıf 95 24,97 7,04

12 sınıf 97 25,48 7,84

Toplam 401 27,12 7,92

Siber Mağduriyet 9 sınıf 104 10,79 3,59 ,557

10 sınıf 105 10,51 2,68

11 sınıf 95 10,64 2,93

12 sınıf 97 10,18 3,16

Toplam 401 10,53 3,11

Siber Zorbalık 9 sınıf 104 10,45 3,64

10 sınıf 105 9,77 1,81

11 sınıf 95 9,72 1,69

12 sınıf 97 9,57 2,52

Toplam 401 9,89 2,57

Tablo 2’de görüldüğü üzere internet bağımlılığı sınıf seviyesine göre değişiklik göstermektedir. 9.

sınıflar 11. sınıflardan; 10. sınıflar ise hem 11. hem de 12. sınıflardan daha fazla internet bağımlılığı durumuyla karşı karşıyadır. Bu durum 11 ve 12. sınıfların yaklaşan üniversite sınav süreci hazırlıkları nedeniyle akademik çalışmaya ağırlık verilmesi ile ilintili olabilir. Ayrıca yaş arttıkça bağımlılığa karşı önleyici bir düşünme tarzı ve bilinçlenme özelliğinin gelişebileceği düşünülmektedir. Siber zorbalık durumu açısından sınıf bazında bir farklılık olmadığı tespit edilmiştir.

(8)

3. Katılımcıların Cinsiyetleri ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişki Durumu Sonuçları

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları cinsiyetlerine göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 3’te verilmiştir.

Tablo 3

Cinsiyet ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

Cinsiyet N Ortalama Standart Sapma t p

İnternet Bağımlılığı Kız 205 27,67 8,20 1,405 ,161

Erkek 196 26,56 7,61

Siber Mağduriyet Kız 205 10,32 2,67 -1,396 ,164

Erkek 196 10,76 3,50

Siber Zorbalık Kız 205 9,58 1,87 -2,484 ,013*

Erkek 196 10,21 3,11

Tablo 3’te görüldüğü üzere internet bağımlılığı ve siber zorbalığa maruz kalma cinsiyete göre değişiklik göstermezken; siber zorbalık davranışları sergileme erkek öğrenciler lehine farklılık göstermektedir. Diğer bir deyişle erkek öğrenciler, kız öğrencilere kıyasla siber zorbalık davranışlarında daha belirgin durumdadır.

(9)

4. Katılımcıların Anne Baba Durumları ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişki Durumu Sonuçları

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları ebeveynlerinin bulunuşluğuna göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 4’te verilmiştir.

Tablo 4

Anne Baba Durumu ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

Anne Baba Durumu N Ortalama Standart Sapma t p İnternet Bağımlılığı Anne Baba Birlikte 365 27,35 7,96 1,249 ,065

Anne Baba Ayrı 36 24,80 7,23

Siber Mağduriyet Anne Baba Birlikte 365 10,53 2,97 -,090 ,928

Siber Zorbalık Anne Baba Birlikte 365 9,85 2,41 -1,812 ,055

Tablo 4’te görüldüğü üzere internet bağımlılığı, siber zorbalık ve mağduriyet durumları ebeveynlerin bulunuşluğuna göre farklılık göstermemektedir. Ancak siber zorbalık sergileme ve siber zorbalığa maruz kalma puanları boşanmış ya da aile bütünlüğü zarar görmüş öğrenciler lehine bir görüntü çizmektedir. Bu da öğrencilerin ailevi bütünlüğünün teknoloji kullanımındaki risklere karşı önlem almada önemli olduğunu göstermektedir.

(10)

5. Katılımcıların Anne Baba Tutumları ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişki Durumu Sonuçları

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları ebeveynlerin sergiledikleri tutumlara göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 5’te verilmiştir.

Tablo 5

Anne Baba Yaklaşımı ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

Anne Baba Tutumu N Ortalama Standart Sapma p FARK İnternet Bağımlılığı Aşırı koruyucu 86 27,83 8,64 ,105

Baskıcı 47 28,70 9,25

Tutarsız 27 28,92 5,55

Demokratik 241 26,36 7,54

Toplam 401 27,12 7,92

Siber Mağduriyet Aşırı koruyucu 86 10,76 3,37 ,012* Baskıcı>Dem Tutarsız>Dem

Baskıcı 47 11,19 3,18

Tutarsız 27 11,88 4,52

Toplam 401 10,53 3,11

Siber Zorbalık Aşırı koruyucu 86 10,09 2,76 ,000* Baskıcı>Dem Tutarsız>Dem

Baskıcı 47 11,04 3,85

Tutarsız 27 11,00 3,96

Toplam 401 9,89 2,57

Tablo 5’te görüldüğü üzere internet bağımlılığı ebeveynlerin çocuklarına karşı sergiledikleri tutumlara göre farklılık göstermemektedir. Bunun yanında siber zorbalık ve mağduriyet durumları anne baba tutumlarına göre anlamlı farklılık göstermektedir. Diğer bir deyişle anne ve babaların çocuklarını yetiştirirken kullandığı tutum ve yaklaşımlar, çocukların internet ortamında sergiledikleri davranışlar üzerinde belirleyicidir. Gençlerin siber zorbalık sergileme ve siber zorbalığa maruz kalma durumu baskıcı ve tutarsız aile yapılarında, demokratik ortamı barındıran aile yapılarına göre daha fazladır. Bu durum çocukları yetiştirirken sergilenen olumsuz yaklaşım kalıplarının, gençlerin davranışlarında kendisine yer bulabileceği gerçeğini göz önüne getirmektedir. Baskı gören genç, çevresine karşı zorbaca tavırlar sergileyebilecek, bazı durumlarda ise mağdur pozisyonuna düşebilecektir.

(11)

6. Katılımcıların İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Durumu ile Ebeveynlerinin İnternet Kullanımı Arasındaki İlişkiye Dair Sonuçlar

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları ebeveynlerinin internet kullanım düzeylerine göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 6’da verilmiştir.

Tablo 6

Anne Babanın İnternet Kullanımı ile Çocukların İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Düzeyi Arasındaki İlişki

Anne-baba internet

kullanım durumu N Ortalama Standart Sapma p FARK

İnternet Bağımlılığı Kullanmıyor 38 25,81 8,74 ,323

Az 133 26,66 7,82

Orta 206 27,42 7,62

Çok 24 29,25 9,57

Toplam 401 27,12 7,92

Siber Mağduriyet Kullanmıyor 38 10,23 2,99 ,542

Az 133 10,36 2,90

Orta 206 10,62 3,26

Çok 24 11,25 3,11

Toplam 401 10,53 3,11

Siber Zorbalık Kullanmıyor 38 9,89 2,25 ,247

Az 133 9,71 2,03

Orta 206 9,88 2,77

Çok 24 10,87 3,63

Toplam 401 9,89 2,57

Tablo 6’da görüldüğü üzere internet bağımlılığı, siber zorbalık sergileme ve siber zorbalığa maruz kalma durumları ebeveynlerin internet kullanım düzeylerine göre farklılık göstermemektedir. Ancak internet bağımlılığı ortalamalarına bakıldığında ebeveynleri internet kullanmayanlardan, çok kullananlara doğru artarak ilerleyen bir değişimin olduğu gözlenmektedir. Diğer bir deyişle kullanmıyor, az kullanıyor, orta düzeyde kullanıyor ve çok kullanıyor derecendirmesinin öğrencilerin internet bağımlılığı için de söylenebileceği görülmektedir. Bu noktada ebeveynlerin sağlıklı ve makul sürelerle internet kullanımı konusunda gençlere model olması beklenmektedir.

(12)

7. Anne Babanın Teknoloji Kullanımı Konusunda Çocukları Kontrol Etmesi ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişkiye Dair Sonuçlar

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları ebeveynlerinin internet kullanımı konusunda kendilerini kontrol etmesine göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 7’de verilmiştir.

Tablo 7

Anne Babanın Teknoloji Kullanımı Konusunda Çocukları Kontrol Etmesi ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

Anne babanın teknoloji kullanımı konusunda çocukları kontrol durumu

N Ortalama Standart Sapma t p

İnternet Bağımlılığı Evet 273 26,82 7,73 -1,141 ,056

Hayır 128 27,78 8,31

Siber Mağduriyet Evet 273 10,50 3,07 -,346 ,730

Hayır 128 10,61 3,18

Siber Zorbalık Evet 273 9,90 2,63 ,165 ,869

Hayır 128 9,85 2,43

Tablo 7’ye bakıldığında internet bağımlılığı, siber zorbalık sergileme ve siber zorbalığa maruz kalma durumlarının ebeveynlerin internet kullanımını kontrol etmesine göre farklılık göstermediği gözlenmektedir. Anlamlılık değerine (p) bakıldığında internet bağımlılığı ile ilgili bulgunun sınırda yer aldığı söylenebilir. Anlamlı bir farklılık bulunmasa da internet kullanımı konusunda kontrol edilmeyen öğrencilerin, kontrol edilen öğrenciye kıyasla daha fazla internet bağımlılığı riskini taşıdığı görülmektedir. Ayrıca öğrenci dağılımlarına bakıldığında %32’lik (128) bir kesimin anne ve babası tarafından internet kullanımı noktasında hiç kontrol edilmediği dikkati çekmektedir. Bu konuda ebeveynlerin sağlıklı bir iletişim örüntüsüyle kontrol edici tutumlar sergilemeleri yerinde bir adım olabilir.

(13)

8. Katılımcıların İnternete Ulaşım Sağladığı Yer ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişkiye Dair Sonuçlar

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları internete ulaşılan yere göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 8’de verilmiştir.

Tablo 8

İnternete Ulaşılan Yer ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

İnternete Ulaşılan

Yer N Ortalama Standart Sapma p FARK

İnternet Bağımlılığı Ev 372 27,32 7,84 ,075

İnternet kafe 16 26,43 8,14

Okul 13 22,30 9,20

Toplam 401 27,12 7,92

Siber Mağduriyet Ev 372 10,49 3,08 ,319

Okul 13 10,38 2,14

Toplam 401 10,53 3,11

Siber Zorbalık Ev 372 9,79 2,37 ,001* İnt kafe>Ev

Okul 13 9,92 2,46

Toplam 401 9,89 2,57

Tablo 8’de görüldüğü üzere internet bağımlılığı ve siber zorbalığa maruz kalma durumu internete ulaşılan yere bağlı olarak farklılık göstermemektedir. Ancak siber zorbalık davranışları internete ulaşılan yere göre değişkenlik göstermektedir. İnternet kafeden internete ulaşan ve vakit geçiren gençlerin, ev ve okuldan internete ulaşanlara kıyasla daha fazla siber zorbalık davranışı sergilediği söylenebilir. Bu durum, ortam özelliklerinin öğrencilerin teknolojiyle ilgili davranışlarını etkilediğini göstermektedir. Diğer yandan ortalamalara dikkat edildiğinde internete evden ulaşanların bağımlılık puanlarının daha ön planda olduğu gözlenmektedir. Bu da ev ortamında kontrolsüz ve süre sınırlamasız internete girişlerin bağımlılık riskini artırdığını göstermektedir. Dikkat çekici diğer bir durum ise hem internet bağımlılığı hem siber mağduriyet hem de siber zorbalığın okuldan erişilen internet ortamında daha az sergilendiği yönündedir. Okullarımızda sunulan internet ve teknolojiye erişim imkânlarının bu bağlamda tekrar değerlendirilmesi ve zenginleştirilmesi gerekmektedir.

(14)

9. Katılımcıların Günlük İnternette Kalma Süresi ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişkiye Dair Sonuçlar

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları internette kalınan süreye göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 9’da verilmiştir.

Tablo 9

Günlük İnternette Kalma Süresi ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi Günlük internet

kullanım süresi N Ortalama Standart Sapma p FARK

İnternet Bağımlılığı 30 dakika-1 saat 81 22,25 5,99 ,000* 4>2-4 4>1-2 4>30 DK

2-4>1-2 2-4>30 DK 1-2>30 DK

1-2 saat 131 24,29 5,73

2-4 saat 134 29,32 7,34

4 saat ve üstü 55 35,69 7,66

Toplam 401 27,12 7,92

Siber Mağduriyet 30 dakika-1 saat 81 10,02 2,33 ,057

1-2 saat 131 10,22 2,95

2-4 saat 134 11,03 3,44

4 saat ve üstü 55 10,83 3,47

Toplam 401 10,53 3,11

Siber Zorbalık 30 dakika-1 saat 81 9,76 2,33 ,055

1-2 saat 131 9,50 1,74

2-4 saat 134 10,06 2,65

4 saat ve üstü 55 10,56 3,90

Toplam 401 9,89 2,57

Tablo 9’da görüldüğü üzere internet bağımlılığı, internette kalınan süreye göre anlamlı farklılık göstermekte, süre arttıkça bağımlılık riski de artmaktadır. Burada dikkat çekici husus ortalamalar incelenince ortaya çıkmaktadır. Ortalamalara göre sürenin kademeli olarak artışında bağımlılık derecesinin de arttığı görülmektedir. Bu sonuç, internette kalınan sürenin kontrolsüzlüğünün ciddi risk unsuru barındırdığını ve gerekli önlem alınmazsa bağımlılığın şiddetleneceğini göstermektedir. Ayrıca süre siber zorbalık ve siber mağduriyet üzerinde belirleyici değildir.

(15)

10. Katılımcıların Sosyal Medya Hesabına Sahip Olma Durumu ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişkiye Dair Sonuçlar

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları sosyal medya hesabına sahip olmaya göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 10’da verilmiştir.

Tablo 10

Sosyal Medya Hesabına Sahip Olma ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

Sosyal medya hesabına

sahip olma N Ortalama Standart Sapma t p

İnternet Bağımlılığı Evet 357 27,66 7,86 3,932 ,000*

Hayır 44 22,77 7,15

Siber Mağduriyet Evet 357 10,46 2,84 -1,300 ,194

Hayır 44 11,11 4,75

Siber Zorbalık Evet 357 9,87 2,45 -,300 ,765

Hayır 44 10,00 3,39

Tablo 10’da görüldüğü üzere internet bağımlılığı, sosyal medya hesabına sahip olma durumuna göre anlamlı farklılık göstermektedir. Sosyal medya hesabı olduğunu ifade eden gençlerin, hesabı olmayanlara göre ciddi bir farkla internet bağımlılığı tehlikesi taşıdığı söylenebilir. Bunun yanında gözden kaçırılmaması gereken diğer bir husus sosyal medya hesabına sahip olmayla ilgili dağılımlarda bulunmaktadır. Araştırmaya dâhil edilen 401 öğrencinin %90’ı sosyal medya hesabı olduğunu söylerken sadece %10’luk bir dilim sosyal medya kullanmadıklarını belirtmiştir. Göz önünde bulundurulması gereken nokta, internet ve teknoloji kullanımı gerçeğinin yalın bir şekilde değerlendirilmesi ve sahip olmayı sınırlandırmadan çok, nasıl kullanılması gerektiğinin öğretilmesi ile ilgili olmalıdır. Çünkü toplumun çok büyük bir yüzdesi artık interneti her yönüyle kullandığından, medya ve teknoloji okuryazarlığı konusunda herkesin eğitilmesi ihtiyaç haline gelmiştir.

(16)

11. Katılımcıların İnternet Kullanım Amacı ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişkiye Dair Sonuçlar

Çalışma grubundaki öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve mağduriyet durumları interneti kullanım amacına göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 11’de verilmiştir.

Tablo 11

İnternet Kullanım Amacı ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi İnternet Kullanım

Amacı N Ortalama Standart Sapma p FARK

İnternet Bağımlılığı Sosyal medya 221 27,67 7,88 ,000* S.M-Oyn>Eğitim Sos Med>Eğitim Sohbet>Eğitim

Oyun>Eğitim

Sohbet 62 27,40 7,98

Oyun 47 27,12 7,72

Eğitim-okul 37 21,54 5,49

Sosyal medya ve oyun 34 29,14 8,48

Toplam 401 27,12 7,92

Siber Mağduriyet Sosyal medya 221 10,44 2,75 ,369

Sohbet 62 10,90 3,63

Oyun 47 10,44 3,36

Toplam 401 10,53 3,11

Siber Zorbalık Sosyal medya 221 9,67 2,01 ,437

Sohbet 62 10,29 2,96

Oyun 47 10,14 3,32

Toplam 401 9,89 2,57

Tablo 11’de görüldüğü üzere internet bağımlılığı, gençlerin interneti kullanım amaçlarına göre anlamlı farklılık göstermektedir. İnternete sohbet, oyun, sosyal medya gibi amaçlarla ulaşan gençlerin, eğitim ve okul içerikleriyle ilgili kullanımları amaçlayanlara kıyasla internet bağımlılık düzeyleri ciddi şekilde daha fazladır. Hatta birden fazla amaç durumunu gösteren sosyal medya-oyun ikilisi en çok bağımlılık yapıcı kombinasyon olarak dikkati çekmektedir. Ortalamalara bakıldığında bağımlılıkla ilgili seviyenin sosyal medya-oyun, sosyal medya, sohbet, oyun ve eğitim-okul olarak sıralandıkları görülmektedir. Eğitim ve okulla ilgili internet içeriklerinin zenginleştirilmesinin ve her öğrencinin keyifle vakit geçireceği tasarımlara dönüştürülmesinin en azından öğrencilerin dikkatini çekerek söz konusu dengesiz dağılımı değiştirebileceği düşünülmektedir.

(17)

12. Katılımcıların Algıladıkları Okul Başarısı ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişkiye Dair Sonuçlar

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları okul başarılarına göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 12’de verilmiştir.

Tablo 12

Algılanan Okul Başarısı ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

Algılanan okul

başarısı N Ortalama Standart Sapma t p

İnternet Bağımlılığı İyi 224 26,22 7,90 -2,594 ,010*

Kötü 177 28,27 7,83

Siber Mağduriyet İyi 224 10,46 3,00 -,538 ,591

Kötü 177 10,63 3,24

Siber Zorbalık İyi 224 9,74 2,36 -1,269 ,205

Kötü 177 10,07 2,80

Tablo 12’de görüldüğü üzere öğrencilerin internet bağımlılığı seviyeleri, algıladıkları okul başarısına göre farklılık göstermektedir. Bu fark ders başarısını ‘iyi’ olarak tanımlayanlar lehinedir. Yani, eğitsel başarısı düşük olan öğrencilerin internet bağımlılığı durumu, ders başarısı daha iyi olan öğrencilere göre daha riskli durumdadır. Bu durumun zamanı etkili kullanma faktörüyle ilgili olduğu düşünülmektedir. Derslerine daha fazla vakit harcayan, internet kullanımı konusunda planlı hareket edebilen ve zamanı etkili kullanabilen öğrenciler internet bağımlılığı açısından daha az risk teşkil etmektedirler. Bunun yanında siber zorbalık ya da siber mağduriyet durumu okul başarısına bağlı olarak farklılık göstermemektedir.

(18)

13. Katılımcıların Kitap Okuma Sıklığı ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişkiye Dair Sonuçlar

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları kitap okuma düzenlerine göre farklılık göstermekte midir? sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 13’te verilmiştir.

Tablo 13

Kitap Okuma Sıklığı ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

Kitap okuma sıklığı N Ortalama Standart Sapma p FARK İnternet Bağımlılığı Haftada bir kitap 80 25,61 7,68 ,025* Hiç Okumam >

Haftada Bir

Ayda bir kitap 153 26,86 7,47

Yılda birkaç kitap 100 26,89 7,64

Yılda bir kitap 33 29,78 8,27

Hiç okumam 35 29,88 9,86

Toplam 401 27,12 7,92

Siber Mağduriyet Haftada bir kitap 80 10,51 3,01 ,484

Hiç okumam 35 11,34 4,37

Toplam 401 10,53 3,11

Siber Zorbalık Haftada bir kitap 80 9,96 2,82 ,339

Hiç okumam 35 10,62 3,80

Toplam 401 9,89 2,57

Tablo 13’te görüldüğü üzere öğrencilerin internet bağımlılığı seviyeleri kitap okuma alışkanlıklarına bağlı olarak anlamlı farklılık göstermektedir. Bu fark daha fazla kitap okuyan (haftada bir kitap okurum) öğrenciler lehinedir. Hiç kitap okumam diyen öğrencilerin internet bağımlılık düzeyleri, haftada bir kitap okuduğunu ifade eden öğrencilere göre daha yüksektir. Bu durum kitap okumanın internet bağımlılığı ile mücadelede etkili bir yol olduğunu göstermektedir. Ortalamalara bakıldığında kitap okuma faaliyetinin internet ortamında yaşanan siber zorbalık ve neticesinde mağdur olma durumlarında da çözüm olabileceği söylenebilir. Hem siber zorbalıkta hem de siber mağduriyette en riskli grup hiç kitap okumam diyen öğrencilerden meydana gelmektedir.

(19)

14. Katılımcıların Boş Zamanlarını Değerlendirme Alışkanlıkları ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişkiye Dair Sonuçlar

Çalışma grubunu oluşturan öğrencilerin internet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber mağduriyet durumları ilgilendikleri boş zaman faaliyetlerine göre farklılık göstermekte midir?

sorusuna ilişkin sonuçlar Tablo 14’te verilmiştir.

Tablo 14

Boş Zaman Etkinliklerini Değerlendirme Alışkanlıkları ile İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet İlişkisi

Katılım gösterilen egzersiz

veya etkinlik var mı? N Ortalama Standart Sapma t p

İnternet Bağımlılığı Var 182 26,79 8,51 -,766 ,444

Yok 219 27,40 7,41

Siber Mağduriyet Var 182 10,57 3,03 ,224 ,823

Yok 219 10,50 3,18

Siber Zorbalık Var 182 9,98 2,73 ,701 ,484

Yok 219 9,80 2,42

Tablo 14’te görüldüğü üzere internet bağımlılığı, siber zorbalık sergileme ya da siber zorbalığa maruz kalma durumları boş zamanları değerlendirme biçimine göre anlamlı farklılık göstermemektedir.

Araştırma öncesinde beklenilen sonuç bu durumun tersi yönündedir. Ancak uygulama ölçeğinde maddenin ‘okuldaki egzersizler’ diye sınırlandırılmasının öğrencilerin okul dışı hobi alanlarını kapsamadığı bu nedenle cevapları sınırlandırdığı düşünülmektedir. Yine de ortalamalara dikkat edildiğinde herhangi bir etkinlik ya da egzersize katılım gösteren öğrencilerin internet bağımlılığı puanları, katılmayanlara kıyasla daha düşüktür. Bu durum sosyal ve sportif etkinliklerin internet bağımlılığı ile etkin mücadelede yol gösterici olabileceğini ortaya koymaktadır.

(20)

15. İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet Arasındaki İlişkilerin İncelenmesine Dair Sonuçlar

İnternet bağımlılığı, siber zorbalık ve siber zorbalığa maruz kalma arasındaki ilişkisel durum Tablo 15’te verilmiştir.

Tablo 15

İnternet Bağımlılığı, Siber Zorbalık ve Siber Mağduriyet arasındaki İlişkilerin İncelenmesi

İnternet Bağımlılığı Siber Mağduriyet Siber Zorbalık

İnternet Bağımlılığı 1 ,261^** ,244^**

,000 ,000

401 401 401

Siber Mağduriyet ,261^** 1 ,558^**

,000 ,000

401 401 401

Siber Zorbalık ,244^** ,558^** 1

,000 ,000

401 401 401

Tablo 15 incelendiğinde görülen ilişki durumu şu şekildedir;

 Siber zorbalık ile siber zorbalığa maruz kalma durumları arasında pozitif yönde anlamlı ilişkiler (r=,558; p= ,000) bulunmaktadır. Diğer bir deyişle siber zorbalık arttıkça mağdur olma durumu da artmaktadır.

 İnternet bağımlılığı ile hem siber zorbalık(r=,244; p= ,000) hem de mağdur olma(r=,261; p= ,000) arasında pozitif yönde anlamlı ilişkiler bulunmaktadır. İnternet bağımlılığı arttıkça siber zorbalık yapma ya da mağdur olma durumu da artmaktadır.

(21)

Devlet Denetleme Kurulu tarafından 30.01.2014 tarihinde yapılan araştırmaya göre internet bağımlıları, tüm internet kullanıcılarının içinde %7-12 arasında oranlarla temsil edilmektedir.

Genç nüfusta bu oranın %20'lere kadar çıktığı dile getirilmektedir. Ülkemizde ise

“Çocuklarda Dijital Vatandaşlık Algısının Oluşturulması ve Güvenli İnternet” adıyla 8 farklı ilde 6000 aile ve öğrenci üzerinde yapılan proje çalışması kapsamında internet bağımlısı olduğunu kabul edenlerin oranının %26 olduğu ve gençler açısından internetin olmazsa olmaz olarak algılandığı sonuçlarına varılmıştır. Bu göstergeler internet bağımlılığının dinamiklerini öğrenme noktasındaki zorunluluğumuzu daha da attırmaktadır.

Kurumumuz tarafından hazırlanan ‘internet bağımlılığı ve siber zorbalık araştırması’

2018-2019 Eğitim öğretim yılı ilk dönemi itibariyle tamamlanmıştır. Yapılan araştırmanın amacı hem mevcut durumu betimsel olarak ortaya koyabilmek hem de bağımlılık ve zorbalık olgularını tetikleyen dinamikleri inceleyebilmektir. Çünkü bağımlılıkla mücadelede yaşanan en büyük zorluğun müdahaleye dair içerikler oluşturulması noktasında ortaya çıktığı düşünülmektedir.

Elde edilen bulgular doğrultusunda aşağıda verilen sonuç ve önerilere ulaşılmıştır.

 Yapılan araştırmada çalışma grubuna dâhil edilen sekiz farklı okulun internet bağımlılığı ve siber zorbalık puanlarında birbirine yakın sonuçlar aldığı görülmektedir.

Bu durum internet bağımlılığı ya da siber zorbalığın bir okul türü ya da bölgesi için risk teşkil etmesinden ziyade tüm okullarımızın, özellikle de internet bağımlılığı konusunda riskli aralık eşiğine yakın olduğu sonucunu ortaya çıkarmaktadır.

 Yapılan araştırmanın ölçek doldurma türünde olduğu göz önüne alındığında, hem araştırma sonuçlarını güçlendirmek hem de uygulamaya dönük çözüm önerilerine ulaşabilmek için deneysel desende araştırmalar yapılması gerekmektedir. Bu konuda Süleyman Demirel Üniversitesi ile işbirliği yapılabilir.

BÖLÜM III

SONUÇ VE ÖNERİLER

(22)

 Okullardan alınan bilgiler bağımlılıkla mücadelenin çözümünde, eğitim verme ve bilgilendirme faaliyetlerinden daha çok; uygulama yapılan grup temelli içeriklere ve yapılandırılmış grup eğitimlerine ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Bu konuda TBM (Türkiye Bağımlılıkla Mücadele) ile ilgili çalışmaların dikkatle takibi gerekli görülmektedir.

 Cinsiyetle ilgili ortaya çıkan ‘erkekler kızlara kıyasla siber zorbalığa daha çok başvuruyor’ sonucu; erkeklere, toplumsal cinsiyet eşitliği, hoşgörü ve saygı gibi alanlarda eğitim verilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

 Zorbalığın her türlüsü ile ilgili okul genelinin (öğrenci, idare, öğretmenler, yardımcı personel) dâhil edildiği kapsayıcı çalışmalar ve önleyici projeler yürütülmesi gerekmektedir.

 Parçalanmış ailelere mensup öğrencilerin siber zorbalığa daha çok başvurduğu sonucu, aileler ile yapılacak toplantı ve eğitimlerde gündeme getirilmeli; boşanmanın çocuk üzerinde yaratacağı riskli durumlar ve çocuğun takibinin sürdürülmesi hususu ele alınmalıdır.

 Anne baba tutumlarının siber zorbalık ve siber mağduriyet üzerindeki etkisinden hareketle ailelere; anne baba tutumları, ebeveynlik becerileri, gelişim özellikleri ve ergenle iletişim konularını kapsayan seminerler verilmelidir. Hatta bu seminerler aile eğitimi formatında daha uzun süreli hale getirilebilir.

 ‘Anne babaların internet kullanımı konusundaki tavırları doğrudan çocuklarını etkilemektedir’ sonucu, ailelerin teknolojinin kullanımı konusunda model olması gerekliliğini ortaya koymaktadır.

 Araştırmaya katılan öğrencilerin üçte biri internet kullanımı konusunda ailelerinin kendilerini kontrol etmediğini ifade etmektedir. Bu durum kontrolsüzlükten doğabilecek sorunları gösterici niteliktedir. Ailelerin çocuklarını etkin takibi ve olumlu yönde teşviki önemli olduğu için aileler bu konuda bilgilendirilmelidir.

 Öğrencilerin internet ortamındaki takibi konusunda daha küçük yaşlardaki çocuklara yönelik aileler yazılım önlemleri gibi doğrudan sınırlayıcı yöntemler kullanabilir.

 ‘İnternet kafelerde internete giren öğrencilerin siber zorbalığa daha çok başvurması’

sonucu, internet kafelerdeki ortam özellikleri ile ilgili olabilmektedir. Bu konuda internet kafelerin ilgili birimlerce denetlenmesi, denetleme ile birlikte kafe sahiplerinin risklere yönelik eğitilmesi ve işbirliğine gidilmesi önemli görülmektedir.

(23)

 ‘Ev ortamında internete giren öğrencilerin internet bağımlılığı riskini daha yoğun yaşaması’ sonucu, evde yaşanan kontrol eksikliğini ve süre sınırsızlığını ortaya koymaktadır. Bu konuda ailelerin bilgilendirilmesi önemli görülmektedir.

 İnternet bağımlılığının en güçlü dinamiklerinden olduğu görülen süre sorunu konusunda öğrencilerde farkındalık geliştirmek gereklidir. Bu konuda öğrencilerin internet kullanım zamanlarında değişkenlik (günün farklı saatlerinde) yaratılması ve süre sınırı koyulması gereklidir.

 Öğrencilerin internet ortamındaki risklere karşı (istismara kadar gidebilen tehlikeler, suç unsuru taşıyan durumlar gibi) bilgilendirilmesi ve yardım alabileceği kişi ve kurumların öğretilmesi gerekmektedir.

 Özellikle internet bağımlılığı ile mücadelede ‘yerine koyma’ faaliyetlerine ağırlık verilmelidir. Öğrencileri salt yasaklayarak ya da engelleyerek kontrol etmeye çalışmak yerine, öğrencinin boş zamanlarını etkin kullanmasına, hobiler edinmesine ve zamanını kaliteli kullanabilmesine yönelik fırsatlar oluşturulmalıdır.

 Öğrencilerin interneti sohbet, oyun ve sosyal medya gibi amaçlarla yoğun kullandığı ve eğitim-okul ile ilgili içeriklerin sadece %10 düzeyinde kaldığı görülmüştür. Bu konuda 2023 Eğitim vizyonu doğrultusunda eğitim içeriklerine dönük farklı tasarım, oyun ve etkinlikler oluşturulması öğrencilerin dikkatini çekmede faydalı olacaktır.

 Öğrencilerle öğretmenlerin interaktif olarak içerik paylaşabileceği, ödev takibi ve dönüt verme gibi adımları içeren sistemlerin yaygınlaştırılması gerekmektedir.

 Öğrencilere web site tasarımı ve yazılım gibi konularda eğitim verilmesi, teknoloji kullanımı ve öğretimi konusunda yeni hedefler arasına alınması gereken adımlardır.

 Okul başarısı yüksek olan öğrencilerin düşük olanlara kıyasla internet bağımlılığı konusunda daha riskli durumda olduğu sonucu, eğitsel konularda yapılacak çalışmaların da bağımlılıkla mücadele etkili olduğunu göstermektedir. Bu açıdan eğitsel rehberlik konularına sınıf öğretmenleri nezdinde ağırlık verilmesi faydalı olabilir. Ayrıca okul rehberlik servislerinin zaman yönetimi konusunda öğrencileri bilgilendirmesi bu duruma katkı sağlayacaktır.

 ‘Düzenli kitap okuyan öğrenci hiç okumayan öğrenciye göre bağımlılık riskini daha az taşıyor’ bulgusu, kitap okumanın yaygınlaştırılmasının önemini ortaya koymaktadır.

Bu konuda okul genelini kapsayan kitap okuma etkinlik ve şenlikleri düzenlenebilir.

Aileyi sürece dâhil edecek kitap okuma projeleri hazırlanabilir.

(24)

 Kitap okumayla ilgili e-kitap ve e-dergi içeriklerine erişim noktasında öğrenci ve öğretmenlere destekleme yapılabilir

 Sosyal ve sportif faaliyetler bağımlılıklarla mücadelede etkin çözüm yollarındandır.

Bu kapsamda İl Milli Eğitim Müdürlüğü doğrudan sosyal ve sportif etkinlikler takvimi oluşturarak, yılın başından itibaren okullara duyuru yapabilir. Özellikle turnuvalarda sadece futbola değil salon sporlarına da etkin yönlendirme yapılması faydalı olacaktır.

 Münazara, bilgi yarışması, ünlü meslek mensuplarıyla söyleşiler düzenlenebilir.

Çeşitli kurumların desteği ile ebru, ahşap oymacılığı, kaligrafi, hat sanatı gibi konularda eğitimler verilebilir.

 Sosyal etkinlikleri değerler eğitimiyle birleştiren toplum faaliyeti projeleri daha kapsamlı hale getirilebilir.

Sunulan önerilerin zenginleştirilebilmesi adına farklı kurumların yaptığı ya da yapacağı çalışmaların bir araya getirilerek koordineli bir şekilde paylaşılması faydalı olabilir.

(25)

Arısoy Ö. (2009), İnternet bağımlılığı ve tedavisi, Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar; 1, 55-67.

Devlet Denetleme Kurulu. (2014). Madde ve diğer bağımlılıklar ile mücadele kapasitesinin ve bu bağlamda Türkiye Yeşilay Cemiyetinin değerlendirilmesi, DDK Araştırma ve İnceleme Raporu, 2014/2.

Ekşi, F. ve Ümmet, D. (2013). Bir kişilerarası iletişim problemi olarak internet bağımlılığı ve siber zorbalık: Psikolojik danışma açısından değerlendirilmesi, Değerler Eğitimi Dergisi, 11 (25), 91-115.

Kutlu, M., Savcı, M., Demir, Y. ve Aysan F. (2016). Young İnternet Bağımlılığı Testi Kısa Formunun Türkçe uyarlaması: Üniversite öğrencileri ve ergenlerde geçerlilik ve güvenilirlik çalışması. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 17, 69-76.

Özdemir, M., ve Akar, F. (2011). Lise öğrencilerinin siber-zorbalığa ilişkin görüşlerinin bazı değişkenler bakımından incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, Educational Administration: Theory and Practice, 17 (4), 605-626.

TÜİK. (2016). Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması, 03 Aralık 2018 tarihinde http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?id= adresinden erişildi.

ISPARTA REHBERLİK VE ARAŞTIRMA MERKEZİ. İnternet Bağımlılığı ve Siber Zorbalık Araştırması

ISPARTA

REHBERLİK VE ARAŞTIRMA

MERKEZİ

İnternet Bağımlılığı ve Siber Zorbalık Araştırması

Isparta 2019

BÖLÜM I GİRİŞ

BÖLÜM II BULGULAR

BÖLÜM III

SONUÇ VE ÖNERİLER

KAYNAKLAR