1206 (1792) tahririne göre İstanbul medreseleri

SOSYAL BiLiJVIL1~R ENSTiTlisU

,.. ..

. .

1206(1792) TAHRIRINE GORE ISTANBUL MI:DRLSELEHl

YENiQA(} TARiHJ:

yth{SEK LISANS TnZi

Tezi Y~neten:

Prof. Dr. MUcteba iLGURLL

Hazlr1ayan:

Necati AKTA$

13405

i S TAN B U L

1986

I C I

N D E K i L E R

o

^-NS--6

-z

• • • • • • • • • • • • e , • • • • • • • e , • e _ • • • • • • • • • • • • • • • • • 5 • •

B I G I

B L I Y 0 G RAF Y A

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ^- . . . . . .

R i ^{§ • • • • • • ~ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 0 • • • • • • • • • • •}

VII-IX- X XI-Yu"'{II 1206(1792)TAHRIRiNB GORE ISTANBUL VE HAVJ\.LISI MEDPJ!.:SELERi _{• • • •}

I}

2) 3)

4}

5) 6)

1- ISTANBUL

Sultan Bayezid-i Ve1i Il'ledresesi • • e o . • • • • • • • • • • • • • •

Ismail Efendi Darli'l-hadisi •.••••••••.••••••••.••••

Hamamiyye Medresesi • ~ ••••••••••••••••••••••••••••••

Tevki'i Ca'fer Medresesi •••••••••••••••••••••••••••

Yahya Efendi Medresesi •••• • ••••••••••••••••••••••

D bb e agzaae ^{v A ,} D'" "'I h d'" , aru - a lSl • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

. ---. ---.-- _._. ---7-i-M lift i l l Us.e.yi-n---Efendi--{-Qukur.} -M-6 dre se s i-I-... ... __ .... -_.

8) Vglide Sultan Medresesi ••••••••••••••••••••••...•••

9) Debbagzade Mehmed Efendi lIIedresesi •••••••••••••••••

10) Ahmed Pa§8. (Papasog1u) I\Cedresesi •••••••••••••••••••

11) Kazasker Mustafa Efendi Medresesi ••••••••••••••••••

12) 01a-Yl Zekeriyye Medres es i •••••••••••••••••••••••••

13) Mehmed Aga DarU' I-hadisi •••••••••••.••.•••••••.••••

14) Ismihan Sultan Medresesi •••••••••••••••••••••••••••

15} Sinan Pa§a Medresesi (Fethiye) ••••••••••••••••..••••

16) Defterdar Ibrahim Efendi Medresesi •••••••••••••••••

17) Kaba Ha1il Efendi Medresesi ••••••••••••••••••••••••

18) Hamidizade Abdullah Efendi DarU'l-hadisi •••••••.•••

19) Kazasker Hasan Efendi Medresesi •••••••••••••••••••

20) Ma'lfi1zade hledreses5 ••.•... _ .. _ ..•. .••••••••

21) A1i Pa§a-Yl Cedid Medresesi .•••••••••••••••••••••••

22) Segban A1i Medresesi ••••.••••••••••••••••••••••••••

23) Saniye-i Ni§anc1 Pa~a-Y1 Cedid medresesi ••••••••••

24) DarU'l-hadis-·i Ni§ancl Pa§a-Y1 Cedid •••••••••••••••

25) Ni₉ancl Pa~a-Yl Cedid Medresesi: •••••••••••.•.• , •••

1-114

3 3 4 4 5 5-6

-.----£~-

6-7 7 8 8-9

9

9-10 10 10-11 11 11-12 12 12-13 13 13-14 14 14-15 15-16 16

26) Urmn-i Ve1ed Medrosesi ••••••••••••••••••••••.•..••••

27) DgrU'l-had!s-i Tevfik Efendi •••.••... c • • • L e • • - • •

23) HaflZ Ahmed PaSla Medresesi ••••.••••.•• -•. , •••..•••••

29) Ced!d KaZ8-skerA.b-ciu,rrahim Efendi MEdresesi .--••••••••

30) Efda1-z&de Medresesi •••••••••••.•••...•••••..•.••••

31) Sahn-l Akdeniz Taraflnda Ba@ Medrese •••.••..•.... <,

32) Sahn-J. Qifteba§J. •••••• t:~.$ ^.. £e'((..1'f;~"(;t ^{• • • •} ~"'e."~c-~(j

33) Sahn-l Qifteayagl .••••••••••. •• ••• ••• •• . . . •••••

34) Sahn-l Ayak niIedrese ••••••••••••••.••••••••.•••.••.•

35) Sahn-l Karadeniz Taraflnda Ba@Medrese •••••••••••••

36) Sallll-J. Qifte ba@l. •••••••••••••• ^{fI t-} e- _ • • • e Cl '" C '" • ~ ~ ^'" t. (. c. (; •

37) Sahn-l Qifteayagl •••••.••.•••••. ,', .. ,"'( .,(,"'"

38) Sahn-l Ayak Medrese 0 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

39) KUtUbhane-i Caru11ah Efendi Medresesi ••••••••••..••

40) Q·la-yJ. Tetirnme . . . ^{Cl to} ~ eo ••

17 -- 17-18

--18- 19 19-20 20 21 21-22 22-23 23-24 24-25 25-26 26-27 27 27-28 41) Sani~Te-i Tetinune •••••••• ff& • • • • • • • • , , · " t # • • • f i C • • C. .. C ( . . 28

--~"~"~~-~-~-4-2-) -S a1 is e;;..].--rretithtlle •••••••• ~ -;-.-~-~;~-;~-;-;~-;-~~~- :-:-:-:~~-;-.~.~~ 8~-29--~--

43 ) 44) 45) 46) 47) 48) 49) 50) 51) 52) 53 ) 54) 55) 56) 57) 58) 59)

Rab ia-i '1' et ^iJ:1lTI18 Hamise-i Tetimme Sadise-i II'etim1ll6 Sabia-i Tetimme

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • e • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • « • • • ~ ~ • ~ c ~ ,

I • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • • e • • • • • e • • • • • • • • • •

Samine-i 1¹etinune •••••.. e l l . " . . . eo . . . . c c o c " . c e - C l e l ' - ' o t f ' f ' .

El-Hac !l.1ebmed (Uncuog1u) DartP 1-had!si • • • • • • • • • • e

Feyzu11ah Medresesi •••••••••••••••.••.••.

. . . . . . . .

T6ti Latif Medresesi • • • • • • C>~t't(·"t'..,-:' .. c:~~(\l t:;;~t(:f'f.

Neccariye Medresesi ••••• • ••••••••••••••••...••

Klzta~l DarU'l-hadisi •••••••••••••••••••••••.••••

HUseyin Pa9a Daru'l-hadisi

. . . . . . . . . . . . . . . . .

^,

. . . . . .

EbQbekir Efendi DarU'l-hadisi ••••••••••••••••••••••

Bosn~vi DarU'l-hadisi •••••.•••...

01a-Yl Ankarav! Medresesi ••••••••

• " It L

....

',"l·r,'~"~C(C'-(ltt

e _ • • • • • • • • Q . . . .

San! Anakravi Medresesi ••••••••••••••••••••. ••

Sa1ise-i Ankaravi Medresesi ••••••••• •.••••.

c.

Mi'mar Kaslm Medresesi •••••••••••••••••••••••••••••

29-30 30 30-31 31-42 32-33 33 33-34 34 34-35 35 36 '"),6

-'

37 37 37-38 38

60) 61) 62)

.

I I I

DSrU'l-hadis-j Mustafa Han ••••••••••.••.•••••.•••

} r " \ugU.tuseYln •• k IJ ' • • AV ga D ^A aru .. -^{' " ]} h d "" a.18 •••.••.• , . , ' . , ' , ••

Haldm Qelebi DarU'l-hadisi .- . " . . . ,. • • • 6' to 10 co ~ I'i [ , T e e (" -~

63) Kalr::nderhan-eMedres'esi ••.•.•.••.•••.••.•••...••••

64 ) E'l -llac J.asan ga ^LT" ET AV D aru - a .. , 1 h d'" . l S l • • • • • • • • ' , . " • • • • • •

(5) ibrahim Paea D§rU'l-hadisi • • • • • • • 9E;.elOt(;''Iil(t-~ .. IIr .. <c.

38-39 39-40 -40 41 41-'1-2

42

66) 67)

§ehzade I\lledres esi ... ^{c e 6 "} ( . • " (; ~ • • • • • • • • • • • • " • • • • • • • 43 Ebu'l-Fazl Mahmud Efendi Mec1rescsi •••••.••...•••••• 43-44 68) Gazanfer Aga I\1edresesi ... " ... ^{« . •} _{• •} 44 69) Yahya GUzel DarU'l-Hac1isi •••.• ••••••••.•••.•• ••• 45 70) Kirmasti Evliya IV"ehmed (Sinekli}Nledrescsi •••••••• 45 71) Ekmekgiz§de Medresesi •••.•...•... ,. , .... , ^{< ,} < " . 46 72) Emre Hoca Medresesi •••••••••••••••••••••••••••••• 46 73) SUleyman SUbael Medres es i •••••••••••••••••••.•••• 47 74) Murad Paea-Yl Oedid Itedresesi ••••.•.••..•.• ....•• 47-48 75) Oedid Es-Seyyid Hasan Faea Medresesi ••••••• ~~~.. 48 --- -7 6j--:?-ahkulu--r,1 e dre se S1. • • .--;--;-~--;--;'- • • -;~~;---;:-; -;-.--~.~::- ~~! ;_ _--~~o---zt9--

77) Kemankee Mustafa Paea Medresesi ••••••••.••• ~_ .•••• 49-50 78) Kazoval1 D§rU'1-hadis1 •••.••••••••••••••••••••••• 50 79) Zeviye-i Qorlulu Ali Feea Medresesi ••••...••..•.•

80) Qorlulu Ali Paea DSrU'l-hed!si •••••••••.•••••••••

81) 82) 83 ) 84 ) 85) 86) 87)

88)

89) 90) 91) 92)

S · 1nan aea aru - a .lS1 ••.•••••••••••••••..••••• P D^{A . . ,} 1 h d'" . Sinen Peea Medresesi • • • • , , & . c t : , f ' _ • • • • • • • • • • • e • • • • •

Atik Ali Faee Mec1resesi ••.•••.•••••..•••••••.••••

Atik Ali Faea D§rU'l-had!si ••••••••.•••••••••••••

K ·· _~opru "1" u DA ." aru - a lS1 •••••••••••••••••••••••••••• 1 h d' . Sultan Ahmed IVIedresesi •••••••••••••••••••••••••••

B '.... eeJ.r ^{1,.6 ~tr} hm d e AV, ga liie .res eSl •••.•.•••...•.•.• ,. , , , •• 1,. d ' .

Molla GUrani Medresesi •••••••••••.••••.••••.••••••

,Dizdariyye Medresesi ••••••••••••••••••••••••••••

Sokullu Mehmed Peea Medresesi •••••.••.•• , ^{< • , , , , • •} Oed!d Mehmed Aea Medresesi •••••••••••••••••••••

Saniye-i Ayasofya-Yl Kebir medresesi •••••••••••••

50-51 51 52 52-53 53 54 54-55 55-56 57 57-58 58 58-59 59-60 60

J

93) Ayasofya-Yl Kebtr-i Ulya Medres~si .•••••••.•••••••

94) So~ukkuyu Medresesi •••••••••••••••.•••••.•.••••••

95tNi8:bJ:nu_d_Pa§a-yi_ Velj: I\fjedresesi._._~ ~""'"--'" . , ^< • • " , t ,

96) lI.1'" 0 . 1-)('" •

lV ur- J. SITlanJ.;ye Vie are se s J. •••••••••.•.••..•.•...•••.•

97) Cedid Ham:idiye N;edreS6si •••••.•••••••••••••••.•••••

98) 99) 100)

1(1)

102) 103 ) 104) 105) 106) 107)

Valide Sultan DarU'l-hadisi • • • • • c- . . . "~et • • • • • •

".f..

BostancJ.ba§J. DarU'l-hadisi ^{• 0 • • • • • • • • • .. • • • • • • • • • • • •} Ferhad Pa§a DarU'l-hadisi •••••...•...

Ahmed Pa§a DarU'l-hadisi ••••••••••••••...•

C''''h

>;"a -J. ^{tI u 1J 811 f\!l e d} 1'"" e s e s i . • • ^{e • • • • • • • • • • • • .. • • • • • •} • • • • • • •

Cedid El-Hac Be§ir A~a Medresesi ••••••••••••••..••

Hadlm Hasan P8§a Medresesi Sofu IVIehmed Pa§8 Medresesi Ibrahim Pa§a DarU'l-hadisi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• • • • • • • • • • * • • • • • • • • • ^{6 C ~ 0 ~}

• ^{• •} • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • RUst Bll.1 Pa§a Medreses i ••••••••••••••••••••••••.•.•••

60-62 62-63

63~64

64 65-66 66 66 67 67-68 68 69 69 70 70-71 71-72 108) RahJkJ:-zade Medres esi ••••••••••••••••••••••••••.•• 72

- - - . . ... ---~---~- ---_. __ ._----.----.---~------ - _.- . __ ^{." - - . - .-.} ----"---._-_ .. --.. - - - -

109) Atik ibrahim Pa§a Medresesi ••••••••••••••..••••••• 72-73 110) SUleymani ;ye Medres esi (Dokmeci ler) .•••••••••••• ' ••••

111) SUleymaniye-i Saniye Medresesi •.••••••••••••.•.•••

112) 113 ) 114) 115) 116) 117) 118) 119) 120) 121) 122) 123 ) 124) 125)

S"1 u ,e ymanJ. ye . DA aru - la J. s J. .•••••••.••. ,' ,. , , "'1 1 d'" . ^{< , < • < ,} < • •

SUle;ymaniye-i Salise Medras es i SUleymaniye-i Rabia Medresesi

• • * • • • • • • • • • • a _ • • • • • •

• e _ • • • • • • • • • • • • • • • • •

Medrese-i MUlazJ.mlar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dir-zade Medresesi

.

^~,

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ^{. .} . . . . . . .

Kepenekgi Sinan Medresesi ••••••••••••••••••••••••••

TJ.bb-l SUleymaniye Medresesi Ibrahirn KethUda Medresesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• • • • • O C ' t C ' " t ( ' \ : t i • • • • • • 4;IQ:.~

DarU'l-hadJs-i Vefa • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ~ • • • • e • • • •

Molla GUrani Medresesi (Vefa) •••••••••••••••••••.••

Piri Pa§a Medresesi ••••••••••••••••••.••••.•.•...••

Harnid Efendi Medresesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

El-Hac Hasan Aga Medresesi •••••••••••••••••••••••••

Qivi-zade l\~edresesi •••••••••••••••••••.•.••••••••••

73-74 74-75 75-76 76 77 78 78-79 79-80 80 80-81 81 82 82 82-83 83 ,84

v

126) ~;erif-zade Mehmed Aga Medresesi •.•••••••....•••••

127) Ali Efendi DarU'l-hadisi •••••••..••...••.•.••••.•••

128)]\'" 'l~ mar ^{C" lJ~nan lITd} .\le ,resesl ••••••••••.•...•.•••••••.••• ^{. '}

84 84-85 85 1?9) IVIu' id -Ahrl1_(3d_~Ef_enClJ.!~ectres ~si~ ••• _" _.~o_ •

0_-': ,"

!~~_.~.~.~ ... J?5:--,86 130) K~ br~si Abdul1ah Medresesi ••••••••.••.••••••.•••••

131) KemalpaE;,la1J.. SUleyman Efendi DarU'l-hadisi •••••••••

132) Mirzeban Hatun DarU'l-hadisi ••••••••••••••••••••••

133) Cedid Osmru1 Efendi Medresesi •••••••••••••••..••••

134) C e l e e res e ^d~d M'd S 1 . . . . . 135) Papas-zade Medresesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

136) Cobangavue Medresesi •••••••••••.••••••••••••••••••

137) DarU'l-hadis-i Musl:i. • • • • • • • e 0 5 • Co , .. Cc " (, If C "t. t' (; , ~ c: '" t: f:.

138) Murad PaeaY~ Atik fuGdresesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

139) 140) 141) 142)

IIcrh or 11e dre s e si ... . Gevheran Medresesi ... . Bayram Paea Medresesi •••••••••••••••••••••••..••••

Haseki Sultan Medresesi •••••••••••••••••••••.•••••

---'

--'---~--'---i4 3-)

D a vud '-Pa e a11 edre-s-esi---"" -, . . . . . . . . . .

--"~--- -"----~----"---,----,

. . . . . ^.

^','

^{. . . . . . . . .}

144) 9ah Sultan MeQr0Sesi ^~

. . . . . ^{. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .}

145) 146) 147) 148) 149) 150) 151) 152) 153 )

Koca Mustafa Pa§a Medresesi •••••••••••••••••••••••

ibrahim Pa§a-Yl Cedid Medresesi •• ~ ••••••••••••••••

Nuh Efendi li'ie:dresesi •.••••••••••••••••••••••••••••

Si tti Hatun Medreses i ••••••••••••••.•••••.••••••••

A1.i Faklh Medr es es i .•••••••••..•.••••••••••••••••

Medrese-i Cedid

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KUrkgUbae~ Medresesi Ahmed Paea Medrescsi

• • • • • • • • • • • • • e • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Sultan Selim Medresesi ••••••••••••••••••••••••••••

154) Defterdar Ahmed Pa§a .I),I1edresesj .••••••••••••••••••••

155) HakimbaeJ.. Omer Efendi Medresesi ••••••••••••••••••

.., r r , ~BtlP 2nan~edresesJ..

". s .

^{T~· •} ••••••••••••••••••••••••••

86 86-87 87 87 88 88 89 90.

91 91 92 92 93 93 94 95 95 96 96 96 97 97 98 98 99 99 100 .1.> ) Ka'riye Medresesi ••••••••••••••••.•••.• "... 1.00 158) Mihrimah Sultan Medresesi

...)1

159) Must afa il (Kap:,\ A.gao1; ^\ _, ^IVi _{- . .1} ^~ re s esJ.. ••••••••••••••• ^• 101

11- EYiJB

1) Hazret-i HalidMedresesi • • • -.-- ; -• • • • • • • • • 6 • • • • • • • • • *

- - - " - - " " - - - - . . -.---.--- --_ ... _--

2) ismihan SultRn Medresesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3) 4) 5) 6) 7)

8)

1<' • f· At d .

arl lyye e resesJ. ••••••••.•.••••••••••••••••••••

Catfer Pa:;?a Medresesi ••••••••••••••••••••••••••••

Zal Paea Medresesi ••••••••••••••••••••••••.•••••

Zal PaeB-YJ. Sultan~ Medresesi •••••••••••• • •••••

Cezer~ KasJ.m Paea 1I1edresesi •••••••••••••. • .••••

D6rli's-sa§de A~dSl Medresesi •••••••••••••••••••••

111- GALATA

103 103 104 104 105 105 106 106-

1) KasJ.m Pa:;?a .lVledresesi ... 108 2) KJ.IJ.g Ali Pa:;?a lVledresesi •••••••••••••••••••••••••• 109 3) Sinan Pa:;?a Medresesi ••• ~... 110

4) Hayreddin Pa:;?a Medresesi ... _____ 1) .. 5)

-"--- --- - - - -.. -... -... ---~ .. -.---~-~.--... _-_ .. - - - " - - - -. _ - - - -... --- ._. - - -

1V- USKUDAR

1) Mihrimah Sultan Medresesi ••••••••••••••••••••••••

2) Minkari-zade .i.I'.ledreses i ••••••••••••••••••••••••••

3) gemEd Ahmed Pa:;?a Medresesi ••••••••••.••••••••••••

4) Ahmediyye lVledresesi ••••••••••••••••••••••••••••••

5)

Atik Valide Sultan Medresesi •••••••••••••••••••

6) Valide Sultan DarU t l-hadisi •••••••••••••••••••••

7) Kosem Valide Sultan Medresesi •••••••••••••••••••

I I I I I I 112 112 113 114 114 QE~~;iTLi SEBEBLERLE HUCRLLERINDEN iHRAC OLUNAN TALEBELER 116-120

1) 2) 3)

S E L

A

^{TIN C A M i L E R}

Bayezid Cami Fatih Camii

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . .

^~

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ayas ofya Cami i . . . .

120-121 122-124 125-127

4)

5)

Sultanabmed Camii • e o . • • • • • • • • • • e * • • • • • • • , • • ^{$ • • •}

Sultan Se1im Camii ••••.•...••••••••••••.•••••••

---6 )_. --$-e-h-zade---Caml-l.--- •••••• ⁶ . . . 11 • •

7)

8)

9) 10) 11) 12) 13 )

E K 1 E R

Cedid Valide Sultan Camii ••••••••••••••••••••••

Nur-J, Osmaniye Camii Sultan Se1iw Camii Sultan Mustafa Camii Mihrimah Sultan Camii Cedid Valide Sultan Atik Valide Sultan

• • • • • • • • • • • 0 • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • e • • • • • • • • • •

• • • • • • e 6 • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

8 • • • • • • • • • • • • « • • • • • • • • • • • • •

Camii Camii

(UskUdar) ••••••••••••

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek 1 Medroseler ile ihtiva ettikleri oda ve talebe saYJ,slna ait cetve1 ••••••••.•.•••••..••••••

Ek 2 MUderrisler ile dare verdik1eri medrese1erin

Ek 3

SON U Q

listesi . . . _* • • • • • & . . . .

Istanbul Medreselerinde okuyan ta1ebelerin.

yerle~im yer1eri. g~re alfabetik olarak

da~111m ve yUzde miktarlarl ••••••••..•.•.••

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

127-129 129:"'131 131-133 133-135 136-137 137-139 139-141 141-142 142-143 143-145

146-151

152-160

161-172

173

o

^{N S}

⁰

^Z

~-

ASlrlarca irfan hayatlmlZ1U mihrak1 ve imparatorluga mUf- ti , kadl , mUderris , idareci vs. yeti§tiren kaynak olmas1na ra&;- men Osmanll Imp8r~.torlugunun eg;i tim tarihine , bu devletin askerl ve siyasi tarihine duyu.ldugu kadar ilgi du~rulmadlgl ; bu konuda , bu gUne kadar yap1lan tetkiklerin mahdut saY1da bulunmas1ridan ve bunlar1n bir gogunun iSG son on be§ sene iginde gergekle§- tirilmesinden anla§llmaktadlr.

Tez konumuz olan defter Osmanl1 Imparatorlugu egitim ta- rihinin 18 nci asra ait bolUmUne belli bir olgUde malzeme te§- kil edecek vas1fta olup ayni tUrde daha once yap1lan ne§riyat- la birle§tirildigi takdirde Istanbul medreselerinin yaplsl, te$-

kilatl ,. i§leyi§i ve iginde bulundugu maddi ve manevi gliglUkler--=~

.~~ __ . __ :i.l§l~il1.8y!;t~h~glin _ J2_:!y_g9Jt~Qun .. _J3:~.~f1f:l~----,1)j~:l.~___i~El'b it. __ e <:1.~J .~l1l_~.Y .E3~.~e ~~ __ =~=

reselerin yer ve konumlarlnln tesbltine onemli olgUde yardlmcl .. _-~

olacak mahiyettedir.

Giri§te, mahdut saYldaki kaynaklara dayanarak medresele- rin Islam dlinyaslnda ortaya glkl§lndan ba§layarak, Osmanll on- cesi Anadolu medreseleri , ilk Osmanll medreseleri , Sahn-l Seman medreseleri donemi ile SUleymaniye medrescleri donemi hakklnda

tarihge ve te§kilat aglslndan klsa bilgiler verilmeye, 17 ve 18 nci yUzYll meclres el eri ile gerileme se bebleri vi lslahl tc§ebbUsleri hakklndaki bazl tesbitlerin arZlna gall§llnll§tlr.

Daha sonra konumuzu te§kil eden ve"1206 (1792) tarihli Is- tanbul Medreseleri Tahrir Defteri" hakklnda gerekli aglklamalar- da bulunulmu§ ve d:;:;:>terin arz ettigi ozellikler maddeler halin- de slralanmaya gayret edilmi§tir. Defterin metni v:erildikten son- ra ise metindeki bilgilere dayanllarak, medreselerin mUderris, talebe ve oda saYllarl ile medreselcrde mevcfid talebenin yerle-

§im yerlerine gore daglllm ve oranlar1 ile ilgili alfabetik ve

istatistiki cetv811er ek1er klsmlnda sunul.mu§ltur.

Qa1l§1malarlID slraslnda penden yardlm1arlnl esirgemeyen k:iY- ..

met1i -11ocB-m Prof. Dr.lVIUcteba iLGtiREL-' 8§Ukran1arlml--arzeder--,-- devam1l istir;:are i1e bana gUg veren ¥rd. Dog. Dr. i111an §AHiN'e ts§ekktirti bjr borg bi1irim.

Necati AKTA§

BIB L I Y 0 G RAF Y A

BALTACI,- Cahj.-t, XV-XVI. ASlrlarda OsmanlJ.rLcdr8selori,-- Istanbul 1976.

DAYSUTI, ~. Cavid, Osmanll. Medreseleri (lA) VIII, s.71-77.

BILGE, Mustafa, Ilk Osmanll. Medrcseleri, Istanbul 1984.

CEVDET PM:}A A., Tarih , C. I, V,X, Istanbul 1309.

CE\~ET PA9A,A.~Tez§kir , n9r. M.C. BAYSUN, Ankara 1967.

EYiCE, Sernavi, "Meseid" , Islam Ansiklopedisi, VIII, s. 47-48.

HAMMER, joseph Van, Devlet-i Osmaniye Tarihi (M. At§. tre.), Istanbul 1329.

Kanunname··i al-i Osrnan , TOE~ilavesi, Istanbul 1330.

KURKgUOGLU, Kernal Edip, S11eymaniye Vakfiyesi, Ankara 1362.

KUTtiKOGLU ,Mlibahat S., ^1; 1869-'.dB.-~ -fa-al Istanbul Medres eleri" , Tarih EnstitlisU Dergisi, Istanbul 1977.

KUTtiKOGLU , Mlibahat S., ^It Daru' I-Hilafeti' l-aliyye IVledrese- si ve Kurulueu arefesinde Istanbul lVIedresele- ri", Islam Tetkikleri EnstitUsU Istanbul 1978.

TEKINDAG, gehabeddin , "Medrese Donerni", Curnhuriyetin 50.

nei Ylll.nda Istanbul Vniversitesi_t Istanbul 1973.

TURAN,Osman, gemseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayatl., Belle- ten 42, s. 204.

TURAl~, Osman , Selguklu Tarihi ve TUrk-Islam Medeniyeti, is- tanbul 1969.

UZUNQAR:;JILI, Ismail Hakkl., Osmanll. Devletinde Ilrniye 'lleeki- latl., Ankara 1965.

.

^'

G

I

^R

I 9

.. (jalif,?m-amizlnkonlJ.su.l'iii .. tElI~kil eae.l.1 ¹¹1206C1792)'I81iritin8· ^6()- re Istanbul IVIedreseleri"ne girmeden once Islamiyetteki medrese te9kilatlnln kuruluf,?, §ekil ve tarzl ile Anac101u ve Oemanll med- reselerinin kuruluf,?unu los8.ca gozden gegirmek faydall olacaktlr.

r.

Islam DUn;yaslnda lVledresenin Dog~uf,?u

IsHlmln ilk devirlerinde eg'i tim ve og:retimin camie bagll ol~

dugn bi1inmektedir. (jUnkU 0 donemde Kur'an-l Kerim'i ezber1emek ve anlamak baf,?tagelmekte ve yeni nazil olan ayetlerin getirdil{leri hUkUmleri aglklaYlcl mahiyetteki hadisler de Hz. l)eygamber tara-·

flndan cami'de etraflnl ha1ka §ieklinde saran cemaata irad edilmek- te -,--.Sahabe de ge§ii tli konu1arda burada. Hz. Peygambere sorular so-·

rup _c...e.vaplarJ.nl almaktadlr. Bu §ieki1de camj.' de ba§layan t edrisat ... _.~ __ :[e tjJllB.r-l~~._.KE?=l1j. §J~.yen .J:.?J.am ._9~g~§fY~ f3.~:1:.!!._h~T_.~?}:,FJ.K:l:na._;Y9Y_~ Imii.:- ...

ya~'6a§;Tadl. Eski medeniyet U1keleri ile temas neticesinde, bi1- hassa dilbilgisi ve bununla alakall olarak eski 9iir tetkikleri, felsefi ve nazari ilim kollarl ortaya glkmaslna ve eskilerine ek- lenmesine ragmen cami' ba§llca egitim ve ogretim merkezi olma vasflnl X. yUzYJ.1a kadar korudu.

x.

yUzYllln ba§larlndan itibaren Fatimi nUfuzunun hakim bulundugu. tilkelerde ~ii1erin propaganda merkezi olarak Daru'l-ilm acb ile mUesseseler kurmalarl ve buna kar§lllk slinni bir mUessese- ye ihtiyag duyulmasl (1) ; her §eyden once ibadet yeri olan cami'- lerde halka1arJ.n te§ekkUl etmesi ve bu durumun ibadetle tedris i§inin bir aradE! yUrUmesini imkanslz1a§tlrmasl , ders16rin sadeee takrir olmaktan glklp kar§lllkll sual-cevabl hatta mUnaka§aYl ge~

rektiren derslerin okutu1maya ba§lamasl; bunun neticesi ibadet

;yeri~an caIDiin sti!cUnetinin te'min edi1mesi ihtiyacl ve ders (1) Semavi EYICE, "Mescid" , islam Ansiklopedisi (iA), VIII,47-48 •

p1"og1"aml:;1"lnln geni!?lemesi sonucu a1"tan islaIDi tlimle1"in belli bi1"

disj pljn iginde ()g.1"etilmesi ihtiyacl kendini hissettirince ibadet yerleri olan caIDi'ler dl/:}lnda·· ogretimyapan mUstakll binalarya-- pl1mfJ.ya ba§lancil. (2

y'

Med1"esenin geki1"degi hUviyetinde oldugu kabul edilen ilk-

o~1"etim mUessesesinin

x.

yUzYllda Tabe1"an'da EI-Hat!m~ (Ulm.1003) ile Bagdad'da El-ismalli (olm.1006) adla1"lna ku1"ulan mekteplar oldu- gu kabul edjlmektedir. Bu med1"esele1"de daha gok flklh og1"enimi ted1"ls ediliyordu. Flkhln yanl Sl1"a kelam, hadis, tefsi1" , Kur'an ve oteki Islami ilimlerin okutuldugu mUstakll ilk medrese ise fl- klh bilgini Saig en-Ni§aburi (olm. 960) adlna , Selguklu Devletinin merkezi Ni§abur §ehrinde kurulmu§tur. Bu medreseler islam tUke- lerinde zamanla gogalmaya ba§laml§ , XI. yUzYllln ilk yarlslnda Gazneli Mahmud (997-1030) zamanlnda ozellikle Ni§abur bolgesinde ---rldort bUyUkmedrese kurulmu§tur. (3)

.. _.~ __ ~ .- .... ~jslfun-aleminde.medrese---t.e§kilatJ.nln. kur'L:t1u§v.e--g:.e-l-i§mes;in--·~--·

--.---~.-..

. ·-deen bUyUk hlsse §Ubhesiz , BUylik Selguklu TU1"klerine ve S.elguklu -veziri NizamUtl-mUlk'e aittir. Medrese te§kilatlTIln en kL1glik ay-

rlntllarlna kadar tesbiti ve geni§ manada devlet eliyle kurulma- Sl, tahsilin paraslz olmasl, talebeye maddi yardlmda bul~nvlmasl

gibi hususlar tamamen Selguklularln eseridir.(4) ilk Selguklu Sul- tanl Tugrul Bey (1037-1063) Ni§abu1"'da 1046'da bir medrese yaptlr- ml§ , bunu ImamU'l-haremeyn el-Clive~rni (aIm. 1085) igin NizamU'l- mUlk (aIm. 1092) taraflndan kurulan Nizamiye medreses:i. takip etmi§tir. Melik ~ah ve Alp Arslan'a vezirlik yapan NizamU'l-mlilk (aIm. 1092-93), ilk medresesini Bagdad'da in§a ettirmi§~ Dicls ke- narluda 1064-65 tarihinde in§aslna ba§lanan medrese, iki Yll sonra tamamlanarak 1066-67' de ag'retime ba§laml§ ve tamamlanmasl iQin 100 bin dinar harcanml§tlr. NizamU1l-mlilk bu medreselerden ba§ka Belh ,

(2) Mustafa BilG~, Itk Osmanll Med1"eseleri,lstanbul 1984, s.2; Qe- habeddin TEKINDAG, "!Wedrese Donemi" ,Cumhuriyetin 50. Ylllnda Istanbul Dniversitesi,Istanbul 1973, s. 4.

(3) TEKINDAG , s. 4-5; EYICE, "Mescid", (lA), VIII, s. 51-

(4) OSIDan TURAN, Selguklular Tarihi ve TUrk-Isl~m Medeniyeti,Istanblil 1969,s.257; Cahit BALTACI, XV-XVI.As2rlarda Osmanll Medreseleri, Istanbul 1976, s.7-8.

Herat , isfahan, Basra , Amid, Rey ve MUBul'da "Nizamiye" ad~ ile medreseler agrn~$t~r.(5)

BUytlk:_S e lQuk:l-l.lI~rami _sohra_rn~Cl.~:J:'-~El e_~- t~~ s1~t, blitUIl is larndu.p.~

yaslnda bir gelenek haline gelmi§ , teektlat ve i$leyie baklm~ndan

Nizamiyeler ornek al~narak koylere var~ncaya kadar her yerde rned- reseler ag1lrnl§t1r.

11. Osmanl~ 6ncesi Anadolu Medreseleri

Gerek yap1 ve gerekse teektlat bak1m1ndan BUyUk SelgD~lu ve- ziri Nizamli'l-mUlk'lin onderlik ettigi TUrk tipi medreselerin en gok gelieme gosterdigi yer, Turklerin yeni anavatanlar1 olan Anadolu 01- mU$tur.

BuyUk Selguklu rnedreselerini ornek alan Anadolu Selguklular1 ile Anadolu'nun rnuhtelif yerlerinde hakirn olan Tlirkmen beyleri Ana- - - - dolu'da-daha sonra Osmanl1 rnedreselerine kaynak olacak medreseler kur-

---mu§lard1r. Bunlar1n en eskisi Konya' da 11. K~l~g Arslan zaman~nda

--~--~~~~li56':li92) yap1 i;l§ ve ip~kgidi-i~--me§h;:rr----ol~n§~m-seddin-E-b{fS-aid--- Altun-Aba M8aresesi'dir. Altun-Aba Medresesi'nin vakfiyesi genellkle vaklf mUsssesesi olarak kabul edilen Anadolu medreselerinin teekila-

t~ ag~s~ndan da ornek te§kil eder. 1202 tarihinde tanzirn edilen vakfiyede yUksek seviyede lig ogrenciye ayda 15'er dinar, orta seviyede 15 ogrenciye ayda la dinar, ilk seviyede 20 o~renciye de ayda 5'er dinar odenecegi kaydedilmekte, ogrencdler:in ilmi seviyelerini yukselt- mek maksadiyle her Yll medreseye 100 dinar degerinde kitap al~nma­

s~ $art kO~lUlmaktad~r. Ayr~ca , bee y~lllk bir slir& iginde-ba§arl gos- teremeyen ve derslere muntazarnan devam etmeyen ogrencinin rnedrese- den g~kar1lacag~ §artl getirilen ayni vakfiyede, medresenin rnasra-

f~n~ kar§~lamak igin vakfedilen han , dukkan ve arazinin say~s~ ile isirnleri de yer almaktad~r.(6)

Vakfiyeler Anadolu medreselerinin ieleyi§leri hakk~nda da genie (5) C. BALTACI , ayni eser , s.8 ; TEKiNDAG, s.6.

(6) Osrnan TUR~ , ~emseddin Altun-Aba vakfiyesi ve hayat~,Belleten 42, s.204; TEKINDAG, s.7 ; BALTACI, s.lO.

bilgjlcri ihtiva eder. Nitekim Konya Karatay Medresesi vakfiye- sinde sonradan 09~~~rl11arda dB g~rUlece~i Uzere ~~renci fakih ve

mUla:i:ji~·J~ olarak Hdye ayrllmakta, mUderrisin §eriat , hedis, t efsir, usu1 ve fUru i lirrIlerindetiyakatlJ: ve-eh11yetli .. Olrri8.S1l?artl . aran..:.·· . :na 1-::·C 8 dl r • ( 7 )

BUyUk Selguklular zamanlnda Konya'da eerif Mes'ud Medresesi (1241) , Slrgsll Medrese (1242-43) , Molla Atik , Hatuniyye medrese- leri in§a olundugu gibi ,Kayseri'de 8ahibiyye (1267-68), Seraced- din ,Hand Hatun , Hacl Klllg ; Si vas ^I da G~k JWedrese (1275-76), 81- nop'ta 8Uleyman Pervane ; Klr§ehir'de Cacabey; Antalya1da Ima- ret At§. Bey, Karatay , Ulu Cami gibi medreseler te!6is olunmu§- tur. (8)

Ill. Osmanll Medreseleri a) Ilk Osmanll Medreseleri

Ilk Osmanll medreleri deyince genellikle Osmanll devletinin ... - -.. _--1 i·k1lJ:?~T~sesi~o=o~Ctn----:t znikJ·d-e Orhan-Gaz i·--medres e s inden- (-1331..j--8ul-·-

ta~NIurad 11. devrinin sonl-ma leadar kurulmu§ olan medreseler kas- ded:tlmektedir.

Osmanll devletinin kurulu§undan klsa bir sUre sonra padi§ah- lar, devlet bUyUkleri ve ilim adamlarl , ^~teki TUrk devletlerinde gorUlenlere uygun tilgUde , medres.eler te' sisine ba§laml§lsl"dlr.

Yukarlda bahsi gegen ve I~Lik Orhaniyesi diye anllan medreseden sonra yine Iznik'de Rumeli fatihi Slileyman Pa§a (aIm. 1357)'nln ken- di adlna kurdurdugu medrese gelir. Orhan Gazi taraflndan gerek- li vaklflarla techiz edilen lznik medres8si bUyUk bir geli§me gos- termi§ ve bu medreseden, yazdlGl mantlk kitabl son zamanlara ka- dar medreselerde okutulan me§hur alim ~emseddin Mehmed el-Fenari

(1351-1432) yeti:;,:;mi§tir. Ilk Osmanll alimlerinjn yeti§mEsine merkez- lik

len olup (7)

(8)

Eden Iznik'in yerlnl sonre da Bursa aldl. Bursa'da in§a edi- ilk medrese halk.Braslnda Manastlr Medresesi denilen medrese Orhan Gazi taraflndan te'sis olunmu§tur. Daha sonra Murad-l Hu- TEKINDAG: , e. 8.

BALTACI , s.lO.

davendigar (1363-1389) ile Ylldlrlm Bayezid (1389-1402), kendi isjmleri ile anl1an medreseler kurduklarl .gibi , L§l§ ~ahiri PBea, BaYfzid Pa§a , Emir Sultan da kendi adlarlna yeni medreseler te~­

sis ettiler.

Bursa mcdreseleri araslnda Qelebi 0ultan Mehmedtin kurdugu medrese direrleri araslnda ayrl bir 5zelli~e sahiptir. Sultaniye medresesi denilen bu tahsil mUessesesinde ilk mUderris Molla Sem-

seddin Pens.ri ^I nin og;lu olan Mehmed $ah Efendi (aIm. 1435) ^I dire Bu zatln ilk dersinde o~rencilerden ba§ka Bursa'nln belli ba§ll slimleri de hazlr bulunmu§larchr.

Medreselerin saY1Sl arttlkga , bunlarda okutulan ilimler(~ go- re ,derecelere ayrl1ml§ ~ ilk medrese te§kilatJ.. ise Murad 11. za- manlnda ba§lamJ..§tlr. Medreselerin derece ve slnlf itibariyle en mUhimleri iznik, Bursa ve Edirne'de idi.ilk once iznik Medresesi devletin birinci slnlf medresesi oldu ; fakat , Bursa merkez olup bursda yeni medreseler kuru1unca, Bursa'daki Sultan medreseleri

---b:Lr:L11ci de-receYi· aldi.Daliasonra-Eairne'aeki Ug":~-erefeli

-cami-ya- -.

nlndaki medrese birinci plana gegti. Bu medresenin mUderrisli~i,

istanbulfda Sahn-l Seman medrescleri te'sis edi1dikten sonra da bir sUre onemini muhafaza ettigi gorUlmekted.ir. Bu devrede medre- selerin Telvih, Miftah ve Ha§iye-i Tecrid okunan medreseler 0-

1arak Hg klsma ayrl1dJ..~1 ve bunlarln yanlnda Sarf ve N~hv okutan medrese lerin de buhmdugu bi1inmektedir. (9)

b) Sahn-l Semen ( Sekizli Medreseler) Donemi

Osrnanll Devletinde istanbul'un fethindcn sonra medrese ya- plIDl daha da hlzlandl. Fatih , §ehirdeki 8 kilise ve manastlrl medreseye gevirip mUderris tayin etmi§ ; sonra kendi adl jle anl1an semtte Yeni Cami'in iki taraflnda "Sahn-l Semati' denilen sekiz medreseyi te'sis (1463-1470). YUksek o~renim i~in kurulan bu mUessese , dordu bir tarafta ve dordU dig;er tarafta olmak Hzere iki Slra .te§kil ediyordu.

Vez1r··1 a' zaro MaMmd Pa9a ,Molla HHsrev vs Ali Ku~gu gibi (9) i.Hakkl UZUNQAR9ILI , Osroan1j D~vle!inde ilmiye Te§kilatl, An-

kara 1965, s.2 ; gehabeddin TEKINDAG , s. 7-12 ; Mustefs. BILGE,

~. 6-8.

devlet ve ilim adamlarlnln gayretleriy1e ilmiye teekilatlnl geni~

olgUde yeniden tanzim eden ve Karamani Menmed Pa§la'ya hazlr11ttl~b

(lO)kanunnamesinde ,i1miye mensuplarlnln devletmemurlarl-.8.raSln- dEi.ki 111ertebesini ,- isiihdam sahalarlIil-belirtrni §ltir.Biliia-gore

Fatihlin vUcfida getirdi~i medrese dereceleri aea~ldan yu~arlya do~­

ru ~oyle slralanmaktaydl:

1- Haeiye-i Tecrid Medreseleri (Yirmil1 .. Jcclrese1er) 2- Miftah Medreseleri (utuzlu Medreseler)

3- Klrkll Medreseler 4 Baric Medres ele ri ' 5- Dahil Medreseleri

6- Sarul-1 Seman Medreseleri 7- Altmlell Medreseler (11) C) SUleymaniy8 1'l'Iedreseleri---=:::

Osmanll Medrese1eri te§lkilat~nda Fatih'ten sonra meydana ge- le1'l-e-n--tfnemli

---g-e ^1-i -©m

e---f6-nc~ asrl n--~-0~taY;rlnd a11--Kanfuli-Suiian-- SUleyman taraflndan gergekle(?tirilmi§ltjr. YanUni, :;Jehzade Mehmed igin (1543-49) yaptlrdl~l, §ehzade Medresesi'ne , ilk mUderrisi (1543) 50 akge yevmiye ile tayin etmiE} , medresenin tamamlandlgl tarih olan 1549 'da yevmiyesini

padi0ah , babaSl

I.

Selim igin hinde yaptlrdlgl medreseye de

60 akgeye yUkseltmietir. Yine ayni Istanbul Yenibahge'de 1548-49 tari- 60 akge ile mUderris tayin etmietir.

1¹ ,_fU1UL_ l..'U __ ^{"-!"i (' 1} t ^"l-r, <:_1- l...H ___ ^C' ~ i 1 ,,-'::;,jj,l,L_ ., __ c T"-' - -n ^{I l} r He; -,- "" d"" .L es", ⁰ t '" ~~"$~" ^r:, k ";' 1 ____ 'L.~. ,:!"]~ l"J' (i J . . . Cl. ^Cl (...)"_,._ '·!.,'-ec '$ -(::}'-l _~ n -<-: h .... " t __ _ -i 1'-

digi en bUyUk geli$me ,1559'da Istanbul'da SUleymaniye MedreSe- lerinin inE}asiyle vuku bulmuE}tll_r. Ozellik1e ordunun tabip, cerrah ve mUhendis ihtiyaclnl gozonimde tutan Kanuni, riyaziyat ogreti- mine mahsus dort medrese , bir Daru'l-hadis ve bir de tlb rnedrese- si ile d&rueeifa, imaret ve diger mUectirnilatly1e bir klilliye te's1s etmiE} ve vakfiyesinde medrese mUderrislerine 60'ar skge

veril~esini eart ko@muE}tur. 1556-57 t de tamamladlg1 Daru'l-hadistin mUderrisine de vakfiyesinde yevm1 50 akge verilrnesini @art ko@- (10.) ~ Von HAMMER, Devlet-i Osm~niye Tarihi ' (Ate Bey terclimesi),

Istanbul 1329, C. Ill, s. 217 ; BALTACI, s.46-47.

XVII

mu~sa da bu, vakfJye Uzerinde kalml§ ve ilk mUderrislere 100 akge verildigi gibi sonra gelenlere de ayni para odenmif,? ve 16 nel ortalarlna kadar d§ru'1-had1s Osmanl1 medrcseleri araS1n- da en yUksek p§yeyi temsil etmiSltir. Boylece Kanuni , Fatih'in

k1).rdu~u medrese te§ldlat1na SUleymaniye D§ru'·1-had1s'i ile Osmanl1 medrese tarihinde ilk olarak mUstakll tlb medresesi i- lave etmi§ ve altm1§lJ. medreselerin saYllar1n artt1rm1§t1r. (12)

d) 17 ve 18 nci YUzY11 Osmanll Medreseleri .ile Gerileilie Sebebleri ve Islah1 Te~ebbUsleri

Medrese te§kilat1 XVI. asr1n sonlar1na kadar az-gok intiza- 1TI1n1 ffiuhafaza etmi§ ise de sonra18rl mUderrisli[d.11. i tibari bir mohi yet almag~a ba§lamas1 ve gi t tikge gog;alan" i ti barat" yUzUnde11.

bj.r havai medreseler peyda olmaga ba§ladl. bir taklm kimselere , iginde ders okutturulmayan harap olmw;; veya yanrol§ medreselerin mUderri slikleri teveih- olunmaya ba§lad1. Bir medreseden dig;erine - _ ^...

hareket , bir paye terfii haline geldi. MUderrislikte ehliyet

ve--k1demzamanl-at-er~~~~~dj -,."- bUyiJk--makamBahipleri ve iltimas:".

larl olanlar bir-ik±:=d-ereee birden tsrfJ' ettiri Imege baSllandl. Bu arada zadega11. denilen bUyUk kadl ve mol1alarln gocl_Klar1 ve hatta okumak yazmak bjlmeyenlere rUus ver:ilmesi ve sJralarl geldikge bun- lar111. kadlllklar1 zaptetmaleri, medreselerin gerilemesine sebep oL- du ve bir zamanlar bUyUk ilim adaml yeti§tiren medreseler son za- manlarda , Osmanl1 devletinin di~er mUesseselerine parelel olarak gerek nizam ve gerekse t,.=.dris bEklmlndan geriledi ; bat1nln ilim SahaS1ndaki geliSlmesine kaY1ts1z kalmak suretiyle , ihtiyac1 kar- Sl11ayacak bir varl1k olmaktan glkt1. Devlet XVIII. asr1n sonlar1n- dan i tibaren , b-,: ihttyacl klsmen 018un gj c:.ermek igin, mUhendi8hane ve t1bbiye gtbi mektepler agtlr1rken , bir taraftan da ilmiye tari- k1nln lslah1n1 dU§UndU. Bu ciirnleden olar-ab: Ahmed Ill. (1703-1730), Mahmud I. (17)0-1754) zamanlE::t"lnda baZ1 emirler v··rilmiSl ise de istenilen netice al1namamlSlt1r. Daha sonra Selim Ill. (1789-1807),

~;eyhUlislam Hamidi-zade lViustafa Efendi (alm. 1794) ve ~eyhUlislam

(12) BALTACI, 8.46-48 ; TEK:tNDAG , s.16-21 ; Kemal Edip KDRKgUOGLU, SUleymaniye Vakfiyesi , Ankara 1962.

DUrri-zade Mehmed Arif I!Jfendi ^I ye (alm. 1820) salaluyet vermi§se de bu te§ebbUslerclen blrincisl teenni l1e hareket etrnedi{f;inden iklncjsj iSG iltlmas yolu i1e ry:tbe arayanlarln husUrneti yu.zUn- den ba§arlslzll[a U[raml§tlr.

Daha sonr(31arl Mahmud 11. zamanlnda l1miye tariklnln lslahl dav8sl ile ortaya glken ~eyhUlislam Zeynelabidin Efendi(alm. 1823), talebe klll~lnda dola§an sersor11erin cezalandlrllmasl gibi bazl

ha~'lrll i§ler yaptl ise de , hatlr igin verdi~l rUQslnr ehliyet sa- hiplerini gUcendirmi§tir. Yine b"u devirde, ;yenigerilerle talebe ara- slnda olaylar glkml§ , bir klslm talebe r8hleleri ve minderleri kaldlrlp , hocalarl dersten men' ederek me§ihat kaplSlna dayan.ml§- , tlr. (13)

Tanzimatln ilanlna kadar gegen seneler zarflnda kendi haline blrakllan medreselerde higbjr lslahat yapllmamlf}, GUlhane Hatt-l

HUmayunu'nda da (3 KaSlm 1839) bu konuda higbir saz edilmemi§tir.(14)

1T~1,ITe~rU"tlyet~'inilanlnJ.takipeden sene (1909-)medreselerdB-de.ls- lshat tef}ebbUslerine giri§ilmi§, dini tedrisat yanlnda tUrkge ve tarih , cografya gibi sosyalde1"slerle ~ riyaziye , fizik , kimya

e1-

bi fen o.ersle1"lnin okutulmasl igin te§sbbUse gegilmi§se de bunden da higbir netice al1namaml§tlr. Bunu mUteaklp §eyhUlislam ve Evkaf Nazlrl Musta:a H8.yri Efeno.i (aIm. 1914)' nin zam81llnda yapllan ve dart sene silren gall§malar netices:ind6 medres 81erin Daru! 1-hllafeti' 1- al:iyye Medresesi adl altlnda birle§tirilmesine kerar verilmi§ ve lslah-l edaris Nizamnamesi ismiyle bir nizamname tanzim e;dilerek yUrUrlUge konmu§tur. Bu nizamnamede yeni kurulan medresenin sQret-i te§ekkU1U , io.aresi ,tedris usfil1eri ,mUo.crrisler ile talebenin tabi o18caklarl nizamlar, maddelcr hab.nde gosteri1mi§tir. (15) (13) Cevdet Faea, Tarih , C. V,.s.lQ8 ; Kogibey Risalesi, istanbul

1277, s.41; §ehobeddil.1 TEKINIAG, s. 29-32 ; M.Cavid BAY SUN , Osmanll Medrese1eri (lA) , VIII , s. 71-77.

(14) Hatt-l HL1mayun igin bk. Ba§bakanl1k Osmanll Al"'eivi, Mesail-i Mlihimme , NO':24.

(15) Iv1Ubahat S. KDTUKOGLU_t "Daru'1-Hilafeti'1-f!11iyye Medresesi ve Kurulus-u Arefesinde IstFinh".ll l\oJedrese1eri" Islam Tetkikleri Ens- titUsU Dergisi,istanbu1 1978,s. 1-2, TEKiNDAa , s.34.

naha sonraki tarjhIcrde bazl de~i§ikliklcre u~rayan ve bu

kurulu~ta n ayr1 olarak kad1 yeti0tirmek cizere kurulan Medresc- ti.5.'l-Kuzat , imam ve h3.tib yet:t§ibrmek Uzere kurulan hiedresetU'I- eimme ve'l-huteba ve Isl5.m sanatlar1 ile 6ski YElz1ge§iitleri (j[i:rG~

ten MedresetU'l-hattattn gibi yoni il§veler de yap1Ian OsmanIl rnedrese te$ktlatl Cumhuriyetin ilanlndan sonra 430 saYl1l ve 3 Nart 1924 tarihli Tevh1'd-i T'edrisat Eal1JJnu ile I\~aarif Vekaletinc devrec3j lrni§tir.

IV. 1206(1792) Tahririne G~re Istanbul Uedreseleri

'Iezimize esas olan , Ba~bakanl1k OsmenI1 Ar~ivi Daire Ba/?- knnl1g:1 , Kamil Repeol 'Jasnifi , Hr. 6589/1' de kaY1 tll, dc,vrin pa-- di§ahlndan Sadlr olan beyaz Uzerine hntt-1 hUmayuna (16) dayanl- lar8k §eyhlilislam emriyle 25 Cemaziyelevvel 1206(15 Ooak 1792)'da -¥-en:i.g6ri ocag:1 ve ~:ehiilislam taraf1nden tayin olunen mUba§irleril1 - -d~- ietirakiyle Mlifetti$ Ali Efendi taraf1ndan yap11an tahrir nett-

----cesincle ·-tanz5:m--Olunan-deft er.,-butariht e 8aY11arl179 'u _bulants~ __

- -tanbu.l , EyUb , Galata Ve UskUdar'da mevcud medreseIer ile biinye- --sinde imaret bulunan ve gevresindeki odalardatc~lebe ile imaret ve

cami gorevlilerinin bar1ndlklar1 oamileri ihtiva etmekte ve 47 say- fadan ll1Gydana gelmektedir.

Defterin diter husasiyetleri ise $~yleoe slralanabjlir : 1. Her medresenin ismi alt1nda mUderrisinin ad1 yazlldlk- tan sonra hlcre sahibi talebenil1 her birinin memleketi ile bir- likte varsa molla, mlilazlm ,mu'td ve haflz gibi linvanlarl da eklenerek . isimleri yaz11m1§tlr.

2. Her hucrede kalan talebe adsdi ayr1 ayrl kaydedildikten sonrs medresede mevcud talebenin birbirlerine keftl olduklar1 i 2aret edilmi$ ve sonunda her medresG igin toplam hucrG ve talebe adedi kaydedi.llmi?tir.Buna istanbul bolgesinde 159 medrese, 1833 huore ve 2599 tslebe , Eyiib' de 8 aded mS'drese , 75 hucre ve 78 talebe , Galata'da 5 medrese , 59 hucrs ve 61 talebe ve Usklidar'-

(16)P&di$ah1n re'sen ve ken~~ el yazllarlyle , YBZ111 olarak verdik- leri emir.

a.a

c.a

7 medrese , 79 huere ve 59 telebe olmak Uzere istanbul ve

hav~lisj11deki toplam mcdrese saY1Sl111n 17~ , huere saYlsl111n 2046 ve talebe saY1Sl111n da Fatih Camii Tabhanesi ba$ta olmak t5.zere difer baZl eami huerelcrinde kalan18rl8. birljkte 2803 01-

du~u g~rUlmektedir.

Tesbit edile11 bu rakamler 1869'da yins devrin :;?eyhuli81a- ID1n1D emriyle haz~rla11an liste ile karS?11aet1r1ld1~lnda 1792 Y1- 11ndaki rakama gore aradan gegen 77 sene zerf1nda medrese sa-

y181n~n 13 azalarak 166'ya dUetU~U gorUlmektedir.

Yine iki tahr1rin kar~lla§tlrllmaslndan, 1869 8aYlmlnda Istanbul medreselerinde toplam talebe saY181n1n 5769 olmaSlna karS?111k 1792 saY1mlnda sadoce medreselerde bar1nan talebe sa- Yl81111n 2803 oldugu gorUlmekt ediT ki, bu da ⁰ d·onemde Istanbul mcdreselerinde tahs!l goren talebenin o~50tye yak1n1n1n ,dev- letin te'min ettig:i yurtlard--a-bar1nd1[h fikrini akla getirmek- tedir. (17)

3. Tahri1" Sl1"aSlnda -hHDrede kalan talebeden izinli, fira1"da , seferde 01anla1"1na -i9aret olunrnuS? ve bunlardan fi- rarda bulunanlar1n ye1"i mUstahak olan baS?ka talebeye verildigi, izinli ve seferde bulunanlarln yerleri ise IDahffiz tutuldugu

bunlar eayet hue1"eyi tek bas;lar1na tascc1"ruf etmekte iseler hueresinin kapal1 oldugu i§aret edilmi§tir.

4.

Tahri1" S1raSlnda kaydedilen bilgilerden anlaS;11d1flna gore

a. Medreselerin pek 90funda mUclerris , mu' id ve mUlazlm odalar1 yer almakta,

b. Her mcdresede "Bevvab^ll adl ile medresenin idari VE inzib~H1 is;lerine bakan bir gorevli bulunmaktad1r.

5. Defterde mcdreselerin saYISI bi tir:i Idikten sonra her mcdresenin saylml slras1nda huereye ihtiyael 0Imad1[1, firarda

bl-~lundugu , iznini teeavUz ettig;i, kefilsjz bulundu~u ve sb.ir sebeblerle huereleri el1erinden allnarak yerlerine ehil vs

(17) MUbnhat S.KUTt.iI-cOGLU , "1869 ^t da Faal Istanbul Medrescleri" '1'a- rih EnstitUsii Dergisi ,Istanbul 1977, 8.277-392.

l~Ylk olanlarlnJn yerle~tirjldi~i bildirilen talebenin medre- selore VG ihr~c sebeblerine gore bir dokUm yapllml§tlr. Def- terin bu klsmlnln tetkE~kinden 18 nci asrln sonuna gelindiein- de Istanbul msdreselerinde :

a. 15 senedir ayni hucrcyi i§gal edGn taIebenin buhmdugu, b. Baba ile ogulun ayni medresede tslebe olduklarl ve ayni hucreyi paylaetlklarl

c. Meareb~ ojaolnda yatlp kalkan tliccar, haffaf tellall ve kahvGci gibi esnafln bulundug1.J.,

d. Yine defterden anlaelldl~lna gore , medreseden izinsiz ayrllma ,izinli ayrlldlgl halde izni tecavliz etme , kefil gos- t ermeme gi bi durv.mlar hucreden at J.lmayl gerektiren s ebebler araSll1- da yer almaktadlr,

6. Medreselerle ilgilr-:-saYlm hltirildikten sonra , defterin ba§lnda yer alan saylm gerek:.:g~.E3inde de zikrolundugu lizere medrese- lE::rle irt ibatll 0Iarak---cam1=t=~~aYYlmhan-e ... , -tabhane,a§hane ,mU- ezzin odalarl VG tUrbeIeJ1'~ -s8.kil1. olan gorevli ve talebenin sa- Ylm ve dokUmU yapllml§tlr. BD. bolUmde verilen bilgilerden

1792

ta- rihinde Bayezid camiinin imamlarl haric olmak iizere mUezzin, kay- ylm , aeg1 , ekmckgi ve tUrbedarlar olmak iizere top lam 54 garevli- si bulundugu ,bu saYlnln Fatih camiinde 46, Ayasofya1da 88 , Sultanahmed camiinde ise 68'i buldugu gorlilmektedir.

7. Yine defterde mevcQd bilgilerden hareketle yaptlglmlz ve ekIer klsmlnda yer alan liste ve istatistiklerden elde et- tig;imiz sonuglara gore Istanbul l'vledreselerinde

a. 169 mliderrisin buIundugu,

b. BaZl mliderrislerin birden fazIa medresede ders ver- dikleri,

c. Bir hucrede en az bir VG Gn gok dart talebenin kal- dlgl ,

d. Bazl talebenin , g~gimi kendisinden daha varl1kl1 ta-

lebenin tf'mizlU;: i§lerini yapma ,yemekl~rini pi:;drme gibi hlzmetlerini gorerek tGmin ettikleri ve bunlar igin "hlzme-

tind~! tabirinin kullanlldl~1(18),

e. En gok oda saY1Slnln 48 hucre ile Sultanahmcd medrese- sinde buna kar§J.l1k en fazla talebe bar1nd1ran medresenin ise 102 talebe ile Ayasofya-Yl Kebir-i SUfle. mcdresesi oldugu ,

f. BugUn halen mevcud olup da tek katll bulunan Sul- tanahrned medresesi gibi bnzl mcoclreselerin 1792 tahriri SlraSlnda ild katll bulunduklarl tesbit edilmi$tir.

8. Istanbul medreselerinde okuyan ve medreseler bUnyesin- deki hucrelcrde barlnan talebelerin yerle§im yerlerine gore alfa- bet5J( clorak YGpllan da§b_lJJ1l ve yUzde miktarlarl cetveline gore, tahrir SlraS1nda medreselerde eh fazla en fazla talebe bar1ndl- ran yerjn 169 kisd 11e Ahlska oldugu, bu ral\:amll1 mevcud talebe- nin yakla§lk olarak ^% 6'sln1 te§kil ettigi, bunu 91 ki§i ve

pip 3.,.2.ileY.f:3-E:;.-!;.8:monu ^f m~Il takip ett~gi gorUlmU§tUr.

9. Yine bu istatistikten yorelere gore-i-e:iebe-Yo·ifiinlugu- n.n I\aradeniz ,K1r1rn ve Rurneli , Iganadolu olaralc slralandlg'l gorUli.irken ,Arabistan ve Afrika-i Osmani' den Istanbul medrese- lerinde hucre sahibi hemen hernen hig talebenin bulunmadlgl dik- kati gekmektGdir.

10. Metindeki medreselerin ba§lndaki ( ) iginda yer alan numaralar taraf1m1zdan verilmi§tir.

(18) 1839'da medrese tahsili i9in Istanbul'a gelen merhilin A.

Cevdet Pa§a (1822-1895)'n1n medrese hayat1 ile ilgili olarak ka- leme aldlg1 tezkjrede " ••• Daima talebeden biri yemek pi§irir ve sair hlZmc.tleri gorUr idi. Ben yalnlz masraf1nl verirdim ••• "

ifadesi bu hususu te'yid etmektedir.