OSMANLI imparatorlugu NASIL KURULDU?

(1)

Degerlendirme- Kitap

(:OZULEMEYEN MUAMMA:

OSMANLI iMPARATORLUGU NASIL KURULDU?

ERHAN AFYONCU

(Marmara Oniversitesi)

Osmanh tarihi hala

s;oziilememi~

muammalarla doludur. Ozellikle, ilk Osmanhlar en az bilinen ve iizerinde en az

crah§llml~

donemdir. Osmanh Beyligi'nin, XJV. yiizyllm

ba~lannda

Anadolu'da mevcut olan beyliklerin icre- risinde gerek toprak gerekse insan potansiyeli acrtsmdan en kiicriiklerinden birisi iken, onlann arasmdan nasii stynhp biiyiik bir imparatorluga dtinii§ttigii devamh tartt§tlan ve merak edilen konulardan birisi olrnu§, Osmanlt tarihi uz- manlan cre§itli nazariyelerle bu konuyu acrtklamaya crall§mt§lardtr.

Son 20 ytlda "sosyal tarih" ve "ekonomi tarihi" perspektiflerinin po- piilerlik kazanmast, beraberinde "siyasl tarih" olarak adlandmlan ara§ttrmala- nn ihmal edilmesi sonucunu getirmi§ ve Osmanh tarihinin bu ilk donemiyle ilgili cevap bekleyen sorular iyice crlkmaza girmi§tir. Kaldt ki "sosyal tarih"

ya da "ekonomi tarihi" etiketleri altmda Tiirkiye'de yapllan s:ah§malann onemli bir klsmmm tahrir defterlerinin naklinden ibaret olmast ve bazt ara§Ur- malarda bu nakillerin de yanh§larla dolu olmast, soz konusu bu c;abalann ehemmiyetini de iyice azaltmaktadtr. Aynca, bir bilim adammm yeti§tigi en onemli donem olan doktora ytllanmn fazla bir

ara~ttrma

yapmadan, benzer kayttlan ihti va eden iicr-dort defteri okumakla ve "caba-bennak"

hesaplamakla gecrmesi formasyon kazantmtm da engellemektedir. Bu yiizden

de, birbirinin ayntst olan ve sonuc;ta hie; bir

~eye

yaramayan ve

crogu

yanlt§larla dolu defter nakilleri tarih

ara§ttrmast

diye ortaya c;Jkmaktadtr.

(2)

258 ERHAN AFYONCU

Tahrir defterleri iizerinde yiiriitiilen incelemelerde ya~anan bu durumun yerini, ~imdi de ~eriye sicilleri ve Temettuat defterleri etrafmdaki ~alt~malar alma yolundadtr. Bu tiir ara~ttrmalara bir r;eki-diizen verilmesi ve "siyasl tarih" 9ah~malannm ihmal edilmemesi, Osmanlt tarihr;iliginin bugiin

kar~tmtzda duran en onemli meselelerinden birisi haline gelmi~ durumdadtr.

Osmanlt imparatorlugu'nun kurulu~una dair ilk ciddl ara~ttrma ger;en asnn ba~Jannda H. Adams Gibbons tarafmdan yaptlmJ~ttr'. Biiyiik tartt~ma yaratan bu kitaptan sonra, konu Fuad Kopriilii tarafmdan ele altnarak onemli sonu9lara vanlmt~tt2. Daha sonralan yabanct Osmanlt tarihr;ilerinin Osmanhlar'tn ilk devirleri iizerine ar~ttrmalanm devam ettirmelerine ragmen, Kopriilii'den sonra bu donem Halil inalctk3 dt~tnda Tiirk tariht;ileri tarafmdan ger;tigimiz 700. ytl kutlamalanna kadar fazla ele almmamt~ttr. Osmanlt imparatorlugu'nun kurulu~unun 700. Y tit kabul edilen 1999 senesi, bu konuda yeni eserler yaztlmasma ve terciimelerin yaptlmasma vesile olmu~⁴ve Osmanldar'm ilk donemlerine ait literatiir r;ogalmt~tlr.

2

3

4

Gibbons, Osmanhlar'm Marmara bolgesinde bulunan Rumlarla kan~arak yeni bir millet meydana getirdiklerini ve bu insan potansiyel in in de imparatorlugun

dogu~una sebep oldugunu ileri siirmii~tiir. Bu teori Fuad Kopriilii, Paul Wittek, Friedrich Giese gibi tarihc;:iler tarafmdan ~iddetli bir ~ekilde tenkit edilmi~tir.

Gibbons'un bu eseri birkac;: y!l once yeni harflere c;:evrilmi~tir (Bk. Herbert Adams Gibbons, Osmanil imparatorlugu'twn Kurullt§ll, c;:ev. Rag1b Hulusi, yay. haz.

Mustafa Everdi, Ankara 1998). Ancak bu c;:eviri ingilizcesi ile ka~tla~ttrmadtgt ic;:in Ragtb Hulusi'nin yapttgt baz1 atlamalar ve terciime hatalan diizeltilememi~tir.

M. Fuat Kopriilii, Osmanlt Devletinin Kurttlll§ll, Ankara 1999; aym yazar,

"Osmanh imparatorlugu'nun Etnik Men~ei Mes'eleleri", Bel/eten, 28(1943), 219- 313; aym yazar, "Kay Kabilesi Hakkmda Yeni Notlar", Belleten, 31 (Ankara 1944), 421-452.

tnalctk'm "Osmanlt Tarihc;:iliginin Dogu§u", "A§tkpa~azade Tarihi Nastl Okunmah?", "Osmanh Devleti'nin Dogu§u Meselesi", "Osman Gazi'nin iznik (Nicaea) Ku§atmast ve Bafeus Sava~1" ba§hkh makaleleri ic;:in bk. Sogiitten lstanbul'a, Osmanlt Devleti'nin Kuruht§ll Ozerine Tartt§lllalar, der. Mehmet Oz-

Oktay Ozel, Ankara 2000, 93-117, 119-145, 225-240, 301-339; aym yazar, "Batt Anadolu'da Yiikselen Denizci Gazi Beylikler, Bizans ve Hac;:hlar", Uluslarast Ha~il

Seferleri Sempo<.ywnu, Ankara 1999, 173-185; aym yazar, "Osmanh Tarihine Toplu Bir Bakl§", Osmanlt, I, Ankara 1999, 37-132; aym yazar, "Osmanlt Devleti'nin Kurulu~ Problemi", Dogu-Batt, 7(1999), 9-22.

Donald M. Nicol, Bizans'm Son Yiizytllan ( 1261-1453), c;:ev. Bilge Umar, istanbul

.J 999; Sogiitten istanbf_tl'a, Osmq_nlt Devleti'nin Kurul/1§11 Ozerine Tartt§ma/ar, Derleyenler: Mehmet Oz-Oktay Ozel, Ankara 2000; Rudi Paul Lindner, Orta~ag

Anadolusu'nda Gofebeler ve Osmanltlar, c;:ev. Mtifit Gtinay, Ankara 2000: Ahmet Ya§ar Ocak vd., Osmanlt Devleti'nin Kurulu§u, Efsaneler ve Gerfekler, Tartt§ma-

(3)

Bu konuda k1sa bir siire once yaymlanan bir kitap, mevcut literatUre yapt1g1 katkllar

a~1smdan

ilgi c;ekicidir. Osmanlllar'm ilk ylllan ve Osmanlllar ile aym kiilti.ir s:evresine mensup Batl Anadolu'daki beylikler i.izerine son yll- Iarda baz1 makaleler kaleme

alm1~

olan Feridun M. Emecen bunlan bir araya

toplam1~

ve daha once

yaymlanmam1~

yenilerini de ilave ederek

ilk Osman- ltlar ve Batt Anadoltt Beylikler Diinyast isimli bir eser yaymlamJ~tJr

(Kitabevi, istanbul 200 I). ilk donem Osmanhlar ve Bat1 Anadolu'daki onci.i beyliklere dair

be~i

daha once

yaymlanmam1~

on dort makaleden

olu~an

bu kitap, yazarm kaynaklara olan hakimiyeti

sayesinde ele aldigi konularda yeni

sonus:lara

ula~makta,

aynca baz1 konulan sorgulayarak varolan problemlere dikkatleri s:ekmektedir.

Kitabm birinci yazJSJ olan "ilk Osmanhlar" adh makalede, Osmanl1 tari- hinin ilk devirleri ve Osmanhlar'm atalarma ait bilgilerin hangi kaynaklarda (Ahmed!, YazJcJzade, Karamanl Mehmed

P~a.

Anonim Tevanh-i Al-i Osman,

~ilkrullah,

Enverl,

A~1kpa~azade, Ne~ri)

ne

~ekilde

gec;tigi incelenmektedir.

Bu makalenin nihayetinde vanlan sonus:, Osmanhlar'm ilk y1llanna ait en sag- lam bilgilerin Ahmedl'de bulundugu, daha sonraki tarih9ilerin yazdtklannm

tartJ~mah

temeller ilzerine bina

edilmi~,

siislii, ancak igreti duran bilgi ytgmlan oldugudur.

Bunu takip eden "Tavaif-i Mi.iiOkdan Osmanhla§maya" adh ikinci ma- kalede, Osmanh imparatorlugu'nun son doneminde kullamlan

"Osmanhla~

ma" kavrammm

ges:mi~i

ele allmp, ilk devirlerde bir mana ifade edip-etmedigi incelenmektedir.

"Siyasi ve Jeopolitik Dinamikler Hakkmda Baz1 Miilahazalar ( 1300- 1389)"

ba~hkll

Us:i.incii makalede ise, Osmanh Beyligi'nin kuruldugu bolgenin cografi ve jeopolitik yaptsJ ele almmaktadtr. Rumeli'ye

ge~i~

ve burada

~a§JrttcJ

bir bilins:J e tutunulmasJ, Osmanh Beyligi'nin

geli~irnini

saglayan en onemli faktor olarak

kar~tm1za ~lkrnaktad1r.

Osmanhlar'm Rumeli'deki fetihler sonucu

zenginle~meleri,

durgun bir ekonornik yap1ya sahip Anadolu'daki diger bey-

Panel Bildirileri, Ankara 19 Mart 1999, Ankara 2000; Raif Kaplanol!lu, Osmanlt Dev/eti'nin Kurulu~u, Bursa 2000; Osmanlt, l, Ankara 1999, 137-193; Omit Hassan, Osmanlt, Orgiit-inan{:-Davram§'talt ideolojiye, istanbul 2001. 700. Y 1l kutlamalarmdan once son on senede yaymlanm1~ eserler ic;:in bk. Cemal Kafadar, Two Worlds-The Consrttction of the Ottoman State, Berkeley 1995; Osman Ga·(.i ve Donemi Sempozyumu Sotlll{: Bildirileri, Bursa 1996; Sencer Divitc;:ioglu, Osmanlt Beyligi'nin Kum/u~u. istanbul 1996; Osmanlt Beyligi (1300-1389), der. Elizabeth A. Zachariadouc;:ev. Giil <;agah Giiven vd., istanbul 1997.

(4)

260 ERHAN AFYONCU

liklerin ahalilerini ve asker( ziimrelerini etkilemi~ ve boylece Osmanhlar'a gereken insan giicii saglanmJ~tlr.

"Osmanhlar ve Tiirkmen Beylikleri ( 1350-1450)" adh dordi.incti makalede Anadolu'da kurulmu~ olan Ttirkmen beylikleri ile Osmanlllar'm ili~kileri

tarihl stire~ ~er~evesinde ele almmakta ve Osmanh Devleti'nin hangi siyasl, sosyal ve iktisadl ~artlar altmda Anadolu beyliklerini ilhak ettigi incelenmektedir. Anadolu'daki beyliklerin, Osman! dar' dan ayn siyasl te~ekktiller olmala- nna ragmen ayn1 kiiltiir dairesinden tabana sahip olmalan buralara Osmanhlar'm ntifuz etmesini ve hakimiyet kurmasm1 kolayla~tJrml~tlr.

P. Wittek'in5 Osmanh imparatorlugu'nun bi.iyi.imesini dayandJrd1g1

"Gaza ideolojisi" ~ok say1da taraftar6 buldugu gibi, bir9ok a91dan da tenkit

edilmi~tir7. Elimizdeki kitabm "Gazaya dair-XIV. Ytizyll Kaynaklan Arasmda Bir Gezinti-" ba§hgm1 ta§Jyan be~inci makalesinde bu mesele ele ahnarak, XIII. ve XIV. yi.izy1la ait kaynaklarda "gaza", "gazi", "cihad", "mi.icahid"

kelimelerinin ne ~ekiide ge~tigi incelemektedir. Vanlan sonu9 bu kavramlann o devirde pek kullamlmadigl iddialannm tersine, XIV. yi.izy1lda Anadolu'da iyi bilindigidir. Wlttek'in tezi ele ahmrken, sadece Osmanhlar'a odaklanmay1p daha geni§ bir 9en;eve i<;erisinde, bi.iti.in u9 bolgesini~ yap1smm dikkate alm- masmm geregi i.ize~inde durulmu~tur. Gaza anlayJ§mm idealle§tirecek kadar olmasa da basit §ekillerde bilindigi ve uygulandJgl da burada belirtilen hususlar arasmdad1r.

"Beylikten Sancaga-Bat1 Anadolu'da ilk Osmanl1 Sancaklannm

Kurulu~una Dair Baz1 Mi.ilahazalar-" adh altmc1 makalede, Osmanhlar'm ele ge9irdikleri Aydm, Saruhan, Germiyan, Hamid gibi bat1 Anadolu beyliklerinin

5 6

7

Paul Wittek, Osmanlt imparatorlugu'mm Dogu~u. ~ev. Fahriye Ank, Ankara 1946.

Halil lnalctk incelemelerinde gazanm Osmanh imparatorlugu'nun biiyiimesindeki tinemli fakttirlerden birisi oldugu kanaatindedir (Bk. The Ottoman Empire, the C/assicca/ Age, 1300-1600, Londra 1973, 6; aym yazar, "Tiirkler" (Osmanltlar:

Ba§langt~tan XVI. asnn sonuna kadar}", islam Ansiklopedisi, Xll/2, 288; aym yazar, "Osman II Devletinin Kurulu§u", isliiln Tarihi Kiiltiir ve Medeniyeti, l, ~ev.

Hulusi Yavuz, istanbul 1988, 275-280).

Bu tarll§malar i~in bk. G. K. Nagy, "Osmanh imparatorlugu'nun ilk Yiizytllannda Kutsal Sava§ (Cihat)", Siigiitten istanbul'a, 397-406; R. Paul Linder, "ilk Dtinem

.. Osmanh Tarihinde itici Gii~ ve Me§ruiyet", aym eser, 407-427; R. C. Jennings,

"Gazi Tezi Ozerine Bazt Dii§iinceler", aytu eser. 429-441.; ~inasi Tekin, "Tiirk Diinyas1'nda Gaza ve Cihad Kavramlan Ozerine Dii§iinceler", htikakfinin Kii~esi, istanbul 2001, 151-197.

(5)

topraklannda ne §ekilde bir idarl orgutlenmeye gittikleri ele almmaktadJr.

Osmanhlar ele ge<;irdikleri bu beyliklerin topraklannda yeni bir idarl sisteme gitmemi§ler, eski nizam1 devam ettirmi§lerdir. Bunun en onemli sebebi, aym kO!tlir ortammda ya§adtklan ahali tarafmdan btiyuk bir direni§ ile kar§Ila§mamalan sonucu, eski duzeni stirdtirerek yerli hallun tepkilerini den- gelemektir. Osmanhlar ani uygulamalarla yerle§ik dtizeni alt-tist edecek bir yola gitmeyerek, pratik ve pragmatik bir yakla§Jm sergilemi§lerdir. ilhak edilen beyliklerin ayn1 isimlerle birer Osmanh sancag1 olmasmm da, bu hassasi- yetin bir sonucu olduguna dikkat <;ekilmi§tir.

"Saruhanogulla~t ve Uc Dtinyas1 ( 1300-1346)" ba§hkh yedinci makalede, Ttirkiye Sel<;uklulan'nm zayiflamasmdan sonra olu§an uc dUnyasmdaki siyasl olu§umlar i<;erisinde Mente§e, Aydm, Saruhan ve Karesiogullan'nm diger beyliklerden daha farkh faaliyetlerine dikkat <;ekilmekte9ir. Bu beyUkler, Ttirkmen sava§ geleneklerini dt§mda denize yonelmi§lerdi. Bulunduklan yer- lerin cografi mecburiyetlerinin onlan zorlamast ve Bizans imparatorlugu'nun dagJ!masJ ile i§siz kalan Bat! Anadolu'daki mahalll Rum gemici ve gemi ya- pimcJlarmm hizmetlerine girmeleri ile bunlar denizde de faaliyet gostermeye ba§lamt§tir. Makalede daha sonra, Saruhanogullan beyligi ele ahnarak uc dUnyasmdaki konumu incelenmektedir. Beyligin kurulu§U meselesine de dikkat <;ekilip, ibn Bibl'de zikredilen Harezm emirlerinden Saruhan Bey ile bu beyligin bir alakasmm olmadJgt, Harezmli Saruhan Bey'in ahfadmm Erzurum civannda kaldigi ve bu aileden gelen beylerin XVI. ytizyiida Hizo, Hm1s gibi yerlerde sancak beyligi yapt1g1 belirtilmektedir. Beyligin kurucusu olan Saruhan Bey'in, YaziCizade de zik.redildigi gibi Aydm, Mente§e, Karesi gibi Germiyan Beyligi'nin kumandanlarmdan birisi olmas1 ihtimalinin ise kuvvetli oldugu soylenmektedir.

"Osmanhlar'm Bat! Anadolu Ttirkmen Beylikleri Fetih Siyaseti:

Saruhan Beyligi Ornegi" adh sekizinci makalede, Osmanhlar'm TUrkmen beyliklerinin fethi i<;in me§ru zemini nas1l hazirladiklan konusu, Saruhan Beyligi omegi ele almarak incelenmektedir.

"Bat! Anadolu Ttirkmen Beyliklerinin Son Direni§ Devirlerinde SaruhanoguUan ve Osmanhlar" ba§llkh dokuzuncu makalede ise Osmanhlar'm Bat! Anadolu'daki beylikleri ilhak sUreci yine Saruhanogullan ele ahnarak incelenmektedir. ilhan!J!ann zayiflamasi, Germiyan Beyligi'nin de Bat! Anado- lu'daki TUrkmen beylikleri Uzerindeki denetimini kaybetmesinden sonra bu

(6)

262 ERHAN AFYONCU

bolgelere Karamanhlar'm niifuz etmeye 9alt~ttklan gorlilmektedir. 1367'de Karaman Beyligi'nin onderliginde Tiirkmen beyliklerinin Latinler'e kar~1

diizenledigi Gorigos seferi8, bu beyliklerin bir nevi gii9 gosterisi idi ve Osmanltlar'a ^kar~1kendilerinin de biiyiik gaziler oldugunu ispat etmeye yonelikti. MemlOklular tarafmdan da desteklenen bu sefer istenilen neticeyi verrnedi ve ba~anstzhkla sona erdi. Bu ba~ansJZhk Karamanhlar'm niifuzunu

sarsrru~ ve Osmanhlar'1 on plana 9ikarmt~tlr. 1387'de Karamanhlar'm Frenk- yaztsJ sava~mdaki maglubiyetleri, Bat! Anadolu'daki Tiirkmen beylikleri iizerinde izledikleri siyasetin sonunu getirmi~, bu bolgelerde Osmanh niifuzu bariz bir bi9imde hissedilir hale gelmi~tir. Bu siirecin izah edildigi makalede bundan sonra 1389-1425 ytllan arasmda Osmanlliar ile Saruhanlllar'm arasmdaki miicadelenin nasil cereyan ettigi ve bey ailesinin sonu iimitsiz olan bu di-

reni~i 1453'e kadar sessizce siirdiirrneleri anlattlmaktadtr.

"Saruhanogullan ve Mevlevilik" adh onuncu makalede Mevleviligin Tiirk.men beyliklerindeki rolii, Saruhanogullan orneginde ele almmaktadtr.

Mevleviligin bu beyliklerde diger siinnt tarikatlerden daha rahat kabul gor- mesinde, once Mogol sonra da Karamanlilar'm rol oynamJ§ olabilecegi belirtilmektedir. Burada aynca, siinnt tarikatlerin Anadolu beyliklerinde hetero- doks zi.imreler gibi aktif rol oynamadtklan fikri ele~tirilip, bu tarikatlerin bey aileleri ve ~ehjrliler nezdinde itibar bulduklanna gore bunlann yonlendirici nitelikleri iizerinde durulmasmm onernine dikkat 9ekilmektedir. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken husus, yazann bu konudaki teklifinin Osman- hlar'm ilk donernleri i9in degil de, Batt Anadolu'daki beylikler i9in oldugudur.

"Eski Bir imajm Yeniden Ke~fi: ilk Osmanh Kroniklerinde Oguz Gelenegi ve Orta Asya Bilgisi" ba~hkh on birinci makalede, ilk Osmanh ta- rih9ilerinin kendi devletlerinin koklerinin Orta Asya ile baglannm farkmda olup-olmadtgl hususu incelenmektedir. Vanlan sonu9 ilk Osmanh tarihc;ilerinin ve daha sonra bu konuda yazan miielliflerin OsmanlJ hanedanm koklerini Tiirk tarihinin gene! geli~im seyri ic;erisinde ele aldJklan ve Orta Asya baglan- ttsmt 90k iyi bir bi9imde bildikleridir. Osmanh imparatorlugu'nun son ytllannda on plana c;ikan Orta Asya gelenegi ve Turk kirnligi yazann da belirtildigi gibi eski bir imajm yeniden ^ke~fidir.Bu da, Osmanhlar'm Tiirk kokenlerinin

8 Bu sefer i<;in bk. ~- Tekinda~. "Karamanhlar'm Gorigos Seferi", Tarih Dergisi, 6 (1954), 161-174.

(7)

iizerinde durmad!ldan ve nereden geldiklerini bilmeyen bir topluluk oldugu iddialannm yanh~hgm1 bir kez daha gostennektedir.

Osmanh imparatorlugu'nun ilk y!llannda Timur'dan yenilen darbe son derece onemlidir ve imparatorlugun daha sonraki tarihl geli~imini derinden

etkilemi~tir. Timur'un Anadolu seferi Osmanhlar tarafmdan daima endi~e ile haurlanmJ~tir. Ankara Sava~1'nda ugranllan maglubiyetin izleri, ancak istanbul'un fethiyle kapatilabilmi~tir.

"llk

Osmanh Kronik.lerinde Timur imaj1" adh on ikinci makalede, ~ogu Ankara Sava~1'ndan uzun zaman sonra yaziimi~ olah XV. yiizyil Osmanh tarihlerinde Timur ile Yildmm Bayezid arasmdaki reka- betin nasil ele ahndigi ve ne tiir bir Timur portresi ~izildigi incelenmektedir.

Osmanh miiverrihleri mensup olduklan devleti yu(llmanm e~igine getiren Tirnur hakkmda zaman zaman ag1r ifadeler kullanmakla beraber, Yildmm't ha- tah bulmu~lar ve hadiseyi izledigi merkeziyet~i siyaset sebebiyle ulema ve baz1 niifuz gruplanm incittigi ic;in ona verilmi~ bir ilahl ceza olarak gormii~

lerdir. Timur hadisesinin golgesi XVI. ve XVII. yi.izyillarda da kendisini

gosrenni~tir. Babiirli.iler'in onemli hiiktimdarlanndan Cihangir, atas1 Timur'un Ankara sava~mdaki zaferi dolaytsi ile Osmanhlar'dan iisti.in olduklanm

vurgularru~tlr.

"Batt Anadolu'da Yoriikler" ba~hkh on i.i~i.incii makalede Osmanhlar doneminde Batt Anadolu'da ya~ayan yoriik te~ekkiilleri incelenmektedir.

Osmanhlar'm Oguzlar'rn sag kolu olan Giinhan kolunun Kay1 boyundan olduklan genelde kabul edilmekteyse de, bu mesele tarih~iler arasmda derin tar-

ti~malara sebep olmu~tur. Paul Wittek, Osmanlllar'm II. Murad'dan itibaren Oguz §eceresinde ~erefli bir yer sahibi olmak ic;in boyle bir gelenegin viicuda gelmesini saglayan bir harekete sebep olduklanm ileri siirerek Kay1 kokenini kabul etmemi~tir. Fuat Koprtilii ise Osman!J hanedanmm Kay1 boyundan oldugu fik.rindedir. Nitekim Osmanh Ar~ivi'de yap1lan c;aLI~malar sonucunda da Osman!J Beyligi'nin kuruldugu bolge civannda ve buraya geli~

gtizergahlannda (Ankara, Eski~ehir, Bolu, Kastamonu, Kiitahya) Kay1 boyuna mensup cemaatlere rastlanmt~tlr. Osmanular, i~ Anadolu'dan Mogel basktst sonucu Bat1 Karadeniz ve i~ Ege civarlanna gelip, burada boli.inmti~ olan Kayt a§iretinden aynlml~ bir grup olmahdtr.

Osmanil hanedanmrn mensup oldugu a~iret ise Kay1lar'dan Karake~i

liler olarak kabul edilmektedir. Ancak bu husus imparatorlugun son zamanla- nnda tarih yaziCihgma girmi~. bilhassa II. Abdiilhamid zamanmda on plana

(8)

264 ERHAN AFYONCU

~Ikan1mi~tir.

Bunun1a beraber, bu iddianm tarihl gen;eklerle baglantJSJ olmast ihtimalinin kuvvetli oldugu bu makaleden

anla~tlmaktadir.

F. Emecen

'in

dikkat

~ektigi

1673 tarih1i bir kay1tta,

Karake~i1i1er'in

Sogl.itlti perakendesin- den oldugunu belirtilmektedir. Bu bilgi,

Karake~ililer'in

Osmanlt imparator- lugu'nun

~ekirdek

cografyasmdan oldugunu ortaya koymaktad1r.

"Orhan Bey'in 1348 Tarihli Ml.ilknamesi Hakkmda Yeni Bazt Notlar ve

Dil~l.inceler"

adh on dordl.incil ve son makalede ise

yakl~1k

60 yil once tarti-

~IImaya ba~lanan

Osmanhlar'm ilk devirlerine ait bir vesika ilzerinde durul- maktadtr. 1938 ythnda

Topkapt Sarayt Ar§iv Klavuzu'nda

fotograf1 yaymla- nan Qrhan Gazi'ye ait 1348 tarihli tugrah mlilkname ozellikle Battlt Tilrkologlar tarafmdan ihtiyatla

kar~tlanmi~.

sahte veya kopya olabilecegi l.izerinde

durulmu~tur.

Bu maka1ede Orhan Gazi'nin mlilknamesindeki bi1gi- ler Osmanll

Ar~ivi'nden

daha sonraki tarihlere ait

ba~ka

vesika1ar1a mukabele

edilmi~tir.

Buna gore, Orhan Gazi

'nin

mlilknamesi II. Bayezid doneminde bilinmekte ve gecrerli bir evrak olarak

i~lem

gormekteydi. F. Emecen eldeki mlilknamedeki bilgilerin dogru oldugu, ancak millknamenin orijinal o1may1p XV. yilzyil sonlannda ya§anan bir simr prob1emi sebebiyle dikkatsizce yapil-

mi~

bir kopya oldugu kanaatindedir. Bu maka1ede aynca ozel

~ahts

elinde bulunan Akyazt'daki

~eyh

izzeddin ismail zaviyesine Orhan Bey'in yapttgi bir

vakifbagJ~I

ile ilgili bir hlikiim de degerlendirilerek

yaymlanrru~t1r.

Osmanhlar'm tarih sahnesine 91ktigi Xlll. ylizyd1n sonlar1 i1e XIV.

yilzyilm

ba~lanna

ait kaynak eserler son derece azdtr. Bu tarihlerde eserlerini kaleme

alm1~

tier Bizans tarihcrisi (Pachymeres, Gregoras, Kantakuzenos) ile

il~

Arap seyyaht ve cografyaclSI (ibn Batuta, ibn Said, El-Omeri) vard1r.

Bunlann eserlerinde Osmanh Beyligi'ne ait verdikleri bi1giler kifayetsizdir.

Osmanh Beyligi'nin ilk ytllannda

yazilmt~

Tilrkcre bir tarih ise yoktur.

Osmanhlar'a ait bilinen ilk tarihi kayitlar, XV. yilzyt1m

ba~lannda

Orhan Gazi'nin imam1 ishak Fakih'in og1u

Yah~i

Fakih tarafmdan

yazdmt~

olan

Yah§i Faldh Menaktbnamesi'dir9.

Eserini yazarken babasmm

~ahit

oldugu ve duydugu hadiseleri

kullanmt~

olmas1 ihtimalinden dolay1 onemi bilyilk olan bu eser bugiln mevcut degildir. ilk devirlere ait onemli bilgiler veren bir tarih kaleme

alm1~

olan

A~1kpa~azade,

1413 yilmda Gebze'den

ge~erken

hasta-

lanmi~

ve

Yah~i

Fakih'in evinde misafir

olmu~tur.

Burada

Yah~i

Fakih'in

9 Bu menak1bname i9in bk. V. L. Menage, "The Menaqib of Yakhshi Faqih", Bulletin Scholl of Oriental and African Studies, XXVI( 1963), 50-54.

(9)

yazd1g1 kitab1 gormu~ ve okumu~tur. Kendi tarihini yazarken de bu bilgileri

kullanm1~t1r. Ancak Yah~·i Fakih Menakdmiimesi'nin ne ol~ude A~LiqJa~aziide

Tarilzi'ne alln1p, ne ol~ude degi§tirildigini bilemiyoruz. Bu menak1bname muhtemelen Osmanl! Beyligi'nin ilk ydlanna ait bilgiler veren Anonim Tevarih-i Al-i Osman 'lara da kaynak olmu§tur.

Bugun elimizde mevcut en erken Osmanl! tarihi XV. yuzyllm ba§lannda yazdml§ olan Ahmedi'nin iskendemiimesi'dir. Yine bu donemlerde yazdmaya ba§lanmJ§ olan Anonim Tevfirih-i Al-i Osmanlar vard1r. Osmanl1 tarihine ait teferruatll bilgi veren asd eserler XV. yuzydm ikinci yansmda yazdm1§ olan A~1kpa~azade, Ne~ri ve Oru~ tarihleridir. Ozellikle Ajlkpajazade Tarihi,

Yah~i Fakih Menaklbnamesi'ni kullandJgJ i~in teferruatl1 bilgi vermektedir.

Ancak Osmanll'nm kurulu~ y1llanna ait bilgi veren bu eserleri guvenilmez bu- lanlar da vard1r. Colin imber, "bu tarihlerdeki bilgilerin lzemen lzemen ta- mammtn hayal iiriinii oldugunu, Osmanlt tarihinin bajlangtCllllll bir kara delik oldugunu" belirtir. Bu deligi doldurmak i~in yapilan girijimlerin, yal- mzca yarattlan masallann saytstm artcracaguu" soylemektediriO. Feridun Emecen ise bu kitabmda "Osmanlt tarihinin ilk donemlerini ~ali§acaklar i~in

tekrar tekrar bu kaynaklara ba§Vurmaktan ba§ka fare bulwzmacilguza"

dikkat ~ekmekte ve "Osmanlt tarihiyle ilgili tall§nzalarda ortaya attlacak yenifikirleri, bile bile dipsiz kuyuyu do/durmaya falt§nta gibi iimitsiz bir ug- ra§ olarak gormekten ziyade, kor kuyuyu all/an ta§lar!a doldurabilme bek- lentisi olarak miitalaa etmenin dalza wllut verici bir yakla§lm" oldugunu be- lirtmektedir. Nitekim bu eser de kara deligin tamamen olmasa da k1smen dolma ihtimali oldugunu ortaya koymu~ ve bir k1smmi da doldurmu§tUr.

Aynca yazar, y!llar once Fuad Kopri.ilii'niin isabetle belirttigi gibi Osmanii- Iar'm kurulu~u meselesini XIII. ve XIV. yiizy!llar Anadolusu'nun siyasl ve

I 0 C. imber'e gore A§lkpa§azade, Bursa bolgesindeKI yer isimlerinden hareketle bir Osman Gazi efsanesi meydana getirmi§tir. Osman Gazi'nin arkada§lan olarak anlatllan Kose Mihal, Turgut Alp, Konur Alp, Akc;:a Koca, Kara Miirsel, Hasan Alp'm gerc;:ekte var olmad1klanm folk-etimolojinin iiriinleri oldugunu belirtir (Bk.

"Osmanll Hanedam Efsanesi", c;:ev. Seyfettin Er§ahin, isliimi Ara~·(/rmalar, XIIII (1999), 17-26.) imber'in bu teorisi H. inalctk, i. Beldiceanu gibi tarih~iler tarafmdan

§iddetle tenkit edilmi§tir. Osmanh ar§iV kayltlanndan ve saha ara§Urmalanndan bu tarihl §ahsiyetlerin izleri tespit edilmekte ve A~tkpa~azade Tarihi'nde anlaulan olaylann belli bir ger~eklik payt ta§td1g1 anla§tlmaktadJr.

(10)

266 ERHAN AFYONCU

sosyal ortammda incelemenin yeni sonuglara olu~mak igin ne kadar onemli oldugunu da bir kez daha ortaya koymaktadJrll .

II A§tkpa§azil.de, Ne§rl ve Oru~t tarihlerinin yeniden edisyon kritiklerinin yapilmasi ilk doneme ait yaymlanmami§ diger tarihlerin ne§redilmesi Osmanh lmparatorlugu'nun ilk yiilanna ait bilgilerimizi ~togaltacakttr. Aynca bu eserlerdeki bilgilerin diiz nakilleri yerine, tenkitli bir bi~timde kullamlmasi da meselelerin farkh boyutta . . gortilmesini saglayacaktir (A§tkpa§azade'nin ese~indeki bi]gilerin ne §ekilde kulamlacagi yoniindeki bir ara§ttrma i9in bk. Halil Inalctk, "A§Ikpa§azil.de Tarihi Nasi! Okunmah?", Sogiitten istanbul'a, Osmanlz Devleti'nin Kuruilt§U Ozerine Tartl§malar, der. Mehmet Oz-Oktay Ozel, Ankara 2000, l 19-145).