3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal
Doğada mevcut bazı bitkilerin süs bitkisi olarak değerlendirilmesine ve bunların üretim tekniklerinin belirlenmesine yönelik olarak yürütülen bu çalışma Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümüne ait, içerisinde alttan ısıtmalı sisleme ünitesi bulunan bir serada yürütülmüştür. Kuzey–
Güney yönünde yerleştirilmiş deneme serasının eni 6 m, boyu ise16 m’ dir. Sera içerisinde herhangi bir ısıtma uygulanmamış, sadece sisleme ünitesine alttan ısıtma uygulanmıştır.
Araştırmada bitkisel materyal olarak dört farklı bitki türü kullanılmış ve ülkemizde, özellikle de Ege Bölgesinde doğal olarak yetişen ve yayılan bitki türleri tercih edilmiştir (Davis, 1978). Bu bitkilerden alınan tohumlar ile generatif üreme özellikleri, yine aynı türlerden alınan çelikler ile de vegetatif üreme özellikleri incelenmiştir. Bu bitkilerden özellikle İspanyol Katırtırnağı erozyonu önlemesi açısından oldukça büyük önem taşımaktadır. Defne bitkisinin ise değişik organları tıp, kozmetik ve gıda sanayiinde kullanılmaktadır. Bu nedenle, bu bitkinin yetiştiği doğal alanlarda şiddetli kesimler yapılmaktadır. Diğer bir tür olan Juniperus oxycedrus subsp. macrocarpa endemik bir bitkidir ki, ülkemizde yalnızca İzmir’in Çeşme İlçesinde ve Aydın İlinin Söke ilçesi sahil kesiminde bulunmaktadır. Erica manipuliflora Salisb. bitkisi ise birçok türün çiçeksiz olduğu dönemde, temmuzdan ekim ayına kadar devam eden uzun bir süre çiçeklenme göstermektedir. Bu nedenle bu iki türün peyzaj planlamalarında kullanım şansı oldukça yüksektir. Bu bitkilere ait Latince ve Türkçe isimler ile dahil oldukları familyalar çizelge 3.1’de gösterilmiştir.
Çizelge 3.1.
Denemede kullanılan bitki türleri
LATİNCE ADI TÜRKÇE ADI FAMİLYASI
Juniperus oxycedrus subsp.
macrocarpa
Büyük Kozalaklı Katran Ardıcı Cupressaceae
Laurus nobilis L. Akdeniz Defnesi Lauraceae
Erica manipuliflora Salisb. Funda Ericaceae
Spartium junceum L. İspanyol Katırtırnağı Leguminosae
Denemede kullanılan bitki türlerine ilişkin genel özellikler ve ülkemizde yayılış gösterdiği alanlar aşağıda sunulmuştur.
3.1.1. Bitkisel Materyaller
3.1.1.1. Juniperus oxycedrus subsp. macrocarpa
Cupressaceae familyasına dahil olan J. oxycedrus L.’ nin ülkemizde iki önemli alt türü bulunmaktadır. Bunlardan birincisi J. oxycedrus subsp. oxycedrus (Küçük Kozalaklı Katran Ardıcı), diğeri ise J. oxycedrus subsp. macrocarpa (Büyük Kozalaklı Katran Ardıcı)’ dır. J. oxycedrus subsp. oxycedrus, en yaygın olan alt türdür. Tabii halde Akdeniz kıyılarında bulunur. J. oxycedrus subsp. macrocarpa ise, tabii halde Güney Avrupa’nın Akdeniz kıyılarında, Güney Batı Anadolu’ da Söke kıyılarında, İzmir’in Çeşme İlçesi kıyılarında bulunur. Özellikle makinin söz konusu olduğu yerlerde J. oxycedrus var. refuscens ile birlikte tesadüf edilirler.
J. oxycedrus subsp. macrocarpa, kuru sırtlarda, maki içinde tek tek veya
gruplar halinde bulunur. Çalımsı ya da ağaççık şeklinde form gösterir. Dik gövdeli
1-2.5 m boylanan, fazla dallanma gösteren, herdem yeşil bir bitkidir. Ağaç formunda
olanlar 4-6 m kadar boylanır ve 30 cm gövde çapı yapabilir. Dalları dikkat çekecek
şekilde gövde ile dar bir açı yaparak yukarıya doğru yönelmiştir. Kabuk genç
yaşlarda oldukça düzgün iken, 8-10 yaşından itibaren uzunlamasına lifler, şeritler
halinde çatlayarak kolaylıkla ayrılır. Gövde gri kahverengi kabukludur. Genç
sürgünler başlangıçta açık yeşil renkte olup vegetasyon devresinin sonuna doğru pas
rengi veya kahverengi bir renk alır. Belirgin bir şekilde üç köşelidirler. İğne
yaprakları J. communis’ inkilere benzer, gayet sivri ve batıcıdır. Sürgünlere dik bir
açı yapacak biçimde, fırça gibi sık diziliş gösterirler ve üçlü olarak çevrel
dizilmişlerdir. Üst kısımları hafif oluklu olan yapraklarda iki tane beyaz stoma bandı
vardır. Kenar ve orta kısmı ise yeşil renktedir. Yapraklar 12-18 mm uzunluğunda,
dip kısımları geniş, uca doğru sivrilmekte ve sürgünlerin uç kısımlarında daha sık
bulunmaktadırlar (Öztürk, et al. 1990; Yücel vd., 1999; Anşin ve Terzioğlu, 2001)
(Şekil 3.1).
Şekil 3.1. Juniperus oxycedrus subsp. macrocarpa bitkisi ve kozalakları
Çiçekleri iki evciklidir. Erkek çiçekler kirli sarı-portakal rengindedir ve iğne yaprakların koltuklarında bulunurlar. Mart ayı başında belirmeye başlarlar. Dişi çiçekler ise iğne yaprakların koltuklarında tek tek bulunan infloresensler halindedir.
Ancak daha çok sürgünlerin uç kısmında yer alan iğne yaprakların koltuklarında bulunurlar. Erkek çiçeklerle birlikte belirmeye başlarlar. Kozalakları yuvarlak veya yumurta şeklindedir. Büyüklükleri 12-18 mm kadardır. Kozalaklar çok kısa saplı olup, tek tek bulunur ve ikinci yılda olgunlaşır. Birinci yıl parlak koyu yeşil, ikinci yıl ise parlak portakal kırmızısı veya kiremit kırmızısı renktedirler. 3-6 pul ve genellikle 3 tohum bulundurur (Yücel vd., 1999; Anşin ve Terzioğlu, 2001). Doğal ardıç taksonlarımız içinde tohumu en büyük olan alttürdür. Tohumlar kirli sarı ile açık kahverengi kırmızımtrak kahverengi arasında değişik renk tonları gösterir.
Tohumlar belirgin bir şekilde köşelidir. Üzerlerinde boyuna çizgiler ve küçük
noktacıklar şeklinde çukurluklar bulunmaktadır. Tohumların kabukları oldukça kalın
ve odunlaşmışlardır. 1000 dane ağırlıkları 63.860 gramdır. Tohumların boyu
ortalama 7.70, genişlikleri ise 4.54 mm’ dir (Eliçin, 1977). Tohumlar morfolojik
olarak endospermik tohumlardan “ince uzun embriyolu tohumlar” grubunun
özelliklerini
Şekil 3.2. Juniperus oxycedrus subsp. macrocarpa bitkisinin meyve ve tohumları
taşımaktadır. Bu tip tohumların embriyoları ince ve uzun olup merkezi pozisyondadır. Kotiledonları çok küçük, ince, dar ve hipokotilden daha kısadır.
Tohumun yarısına yakınını kaplayan endosperm aynı zamanda embriyoyuda çevrelemektedir. Tohum kabuğu kalın ve liflidir (Köse, 1997) (Şekil 3.2). Bitkinin çok sert geçen kış aylarında zarar görme ihtimali söz konusudur. Bitkinin ısı ve ışık isteği fazladır. Genelde deniz kenarlarında çok alçak rakımlarda yayılış gösterir.
Tuzlu ve çorak topraklarda yetişebildiği gibi , zengin ve derin sahil topraklarını tercih etmektedirler (Eliçin, 1977).
Juniperus spp. türleri peyzaj planlama çalışmalarında kuru ve güneşli
ortamlar için uygun bitkilerdir (Koç, 1997). Her iki alt türde peyzaj düzenleme
çalışmalarında, geniş yeşil sahalarda koyu yeşil fon teşkil eden ve toplu formda olan
iğne yapraklı ağaçların önünde, taş ve funda bahçelerinde soliter olarak ya da küçük
gruplar halinde kullanıma uygun bir türdür. Ayrıca, sahil arazilerde kullanılabilirler
(Orçun, 1972). Özellikle dişi bitkiler son derece dekoratiftir. Katran ardıcının odunu
son derece kokuludur. Odunun kuru destilasyonundan katran elde edilir (Anonim,
1987).
3.1.1.2. Laurus nobilis L.
Lauraceae familyasına ait 40 cins ve yaklaşık 1000 türün en önemlisidir.
Mahalli olarak Defne, Dafna, Tehnel, Tefne şeklinde adlandırılmaktadır. Defne ağacı 5-10 m kadar boylanabilir. Kompakt bir doğal yapıya sahiptir. Kışın yapraklarını dökmeyen ve dalları gövdesi ile daima dar açı yaparak, gövdeye paralel olarak yükselen bir ağaççıktır. Yavaş ya da orta hızlı bir gelişme göstermesine rağmen sürgün verme yeteneği oldukça fazladır. Bitkinin gövdesinin kabuk rengi koyu esmer ve siyaha yakındır. Gövde düzgündür. Taze sürgünler yeşildir bilahare kırmızımsı siyah renkte ve tüysüzdür (Şekil 3.3).
Şekil 3.3. Laurus nobilis L. bitkisi
Defnenin yaprakları 5-10 cm uzunluğunda ve 2-4 cm eninde, eliptik
yapıdadır. Sürgünlere sarmal şekilde dizilen yapraklar, tam kenarlı ve deri gibi sert
olup, üst yüzleri parlak koyu yeşil, alt yüzleri ise mat ve daha açık yeşil renktedir.
Yapraklar kısa bir sapla ve dik konumda dala bağlanmaktadır.
Mart-Nisan aylarında açan çiçekleri küçük ve yeşilimsi krem veya beyazımtırak sarı renktedir. Çiçekler 4-6 çiçeğin bir arada bulunduğu küçük durumlar halindedir. Bol miktarda çiçek açar. Çiçekler yaprak koltuğunda küme halinde bulunurlar. Erkek çiçekler 8-12 stamenlidir. Dişi çiçeklerde 2-4 parçalı stigması olan bir adet dişi organ bulunur. Bitkide yabancı döllenme söz konusudur.
Tek bir tohum taşıyan meyveleri, üzümsü yapıda olup, her bir meyve zeytin tanesi kadar, yaklaşık 10-12 mm büyüklüğünde ve küremsi veya elips şeklindedir. Önceleri yeşil renkte olan meyveler, Eylül-Ekim ayları arasında olgunlaşarak, mavimsi siyah bir renk ve parlak bir görüntü almaktadır (Şekil 3.4). Olgunlaşan meyveler kendiliğinden dökülmeye başlar. Meyveleri saran kalın etli kısımda “Oleumları”
denilen bir yağ bulunur. Meyvelerin % 28’ini etli kısım, % 72’sini ise çekirdek yani tohum teşekkül etmektedir. En fazla yağ meyvenin etli kısmında bulunmaktadır.
Şekil 3.4. Laurus nobilis L. bitkisine ait çiçek ve meyveler
Defne ağacının yaprağından, meyvesinden ve odunundan yararlanılmaktadır.
Temmuz-Eylül ayları arasında toplanan yapraklar değişik şekillerde
kullanılmaktadır. Örneğin; yapraklardan elde edilen uçucu yağlar gıda, parfümeri,
ilaç ve içki sanayinde, kurutulmuş yaprakları doğrudan gıda, deri ve ilaç sanayinde değerlendirilmektedir. Meyvelerinden elde edilen defne yağı ise gıda, içki, kimya, kozmetik ve sabun sanayinde kullanım alanı bulmaktadır. Ayrıca, üretilen yaprakların 1500-2000 ton kadarı, defne yağının ise 200-250 ton kadarı, başta ABD, Almanya, Belçika, Kanada, İsviçre olmak üzere bir çok ülkeye ihraç edilmektedir (İlisulu, 1992).
Dünya üzerinde Akdeniz ülkelerinde tabii yayılış gösteren bu bitki yurdumuzda Marmara Bölgesinin sahillerinden başlamak üzere İskenderun’a kadar olan sahil şeridinde ve bu şeridinde iç bölgelere doğru 600-800 m rakıma kadar olan kesiminde, subtropik iklimin hüküm sürdüğü bölgelerde bulunur. Karakteristik bir maki bitkisidir. Genelde ürediği ve yayıldığı bölgeler, subtropik iklimin hakim olduğu yerlerdir. Kışları ılık ve yağışlı, yazları sıcak ve kurak bölgelerde yetişmektedir. Genelde orman içi, kayalık, taşlık, kalkerli kayalarda yetişmekle birlikte, derin ve verimli topraklarda hızlı gelişip kuvvetli sürgün vermektedir (Anonim, 1987; İlisulu, 1992).
Memleketimizde doğal olarak bulunan L. nobilis L.’ nin sarımsı yapraklara sahip L. n. aurea ile yaprak kenarları belirgin onduleli olan L. n. undulata olmak üzere iki farklı formu bulunmaktadır. Güneşli yerleri severler, ancak sıcak bölgelerde gölgeli yerler daha uygundur. İyi drenajlı olmak şartı ile çeşitli topraklarda yetiştirilebilir. Kent içi peyzaj alanlarında da hava kirliliğine karşı dayanıklı olması nedeni ile kullanılabilir (Ürgenç, 1992). Çit bitkisi olarak kullanılmaya, budamaya, şekil vermeye uygun bir bitkidir (Brenzel, 1997). Dolgun habitüsü nedeni ile küçük ağaç formunda, uzun bir süre düzgün bir şekilde kalır ve herhangi bir budama yapılmadan şeklini uzun süre korur. Bazen sıcak bölgelerde yapraklarında güneş yanıklıkları görülebilir. Genç bitkiler ve yeni dikilen bitkiler, –7
o
C’nin altındaki sıcaklıklarda zarar görebilir (Duffield and Jones, 1994).
3.1.1.3. Erica manipuliflora Salisb.
Ericaceae familyasının Erica L. cinsine ait bu türe Funda, Süpürge otu,
Piren, Süpürge çalısı gibi mahalli isimler verilir. Herdem yeşil çalı ya da ağaççık
formundadır. E. arborea’ ya benzeyen bu bitkinin boyu 30-300 cm civarındadır (Şekil 3.5). Yükseklikteki bu farklılık, habitüs özelliklerinden kaynaklanmaktadır.
Gövdeden çıkan çok sayıdaki dal yukarıya doğru gelişme gösterir. Dal odunları sert yapılı, genç sürgünleri ise beyazımsı gri renkte ve tüysüzdür. İğne yapraklar 3-7 mm boyunda ve tüysüzdür. Ucu kütçe, alt yüzü derin çizgili, kısa saplı ve dala 3-4’lü çevrel olarak dizilmişlerdir.
Şekil 3.5. Erica manipuliflora Salisb. bitkisi
Temmuz-Ağustos aylarında çiçeklenmeye başlayan bu türün çiçeklenmesi
Eylül–Ekim aylarına kadar devam eder. Çiçekler, güzel kokulu, beyaz, pembe ya da
kırmızımsı renktedir. Kısa bir eksen üzerinde 1-5 çiçekli bileşik salkım şeklindeki
çiçeklerinin güzel bir görüntüsü olmasından ötürü süs bitkisi olarak yetiştirilmeye
uygundur (Şekil 3.6). Çanak derimsi ve tüysüzdür, taç yapraklar çan gibi,
kenarlarında 4 tane küt çıkıntısı vardır. Korolla pembemsi kırmızı, bazen krem
renginde, çan şeklinde 3-3.5*3.5-4 mm’ dir. Kurudukça rengi koyulaşır ve bitki
üzerinde devamlı kalır. Etamin 8 tanedir. Ovaryum 4-5 bölmeli, tüysüz, oval, her
karpel dışında bir lop meydana getirir. Lopların üst kısmı kabarıktır. Stilus bu
kabartılar arasındaki çukurluktan çıkar. Stilus ince uzun, 5.0-6.0 mm, hafif oluklu,
kırmızı renktedir. Meyveleri yumurta biçiminde ve çok tohumludur. Tohumlar açık
kahve renkli, gayet küçük ve elipsoiddir. Tohum kabuğu girintili çıkıntılıdır. Odunu
kırmızımsı kahverenginde, gevrek ve kolay kırılabilir özelliktedir. Kök odununda ise
silisyumdioksit bulunması sebebi ile ateşe dayanıklıdır ve ısıda çatlamaz. Kökler geniş uzun yapıda ve fazla derine gitmeyen, ana kök denilen ur şeklindedir. Bu kısım pipo imalatında kullanılmaktadır. Dalları ise ipekböceklerinin kozalarını sarmasında kullanılır. Süpürge yapımında da kullanılan fundalar, tıp alanında kullanılan ericolin glikozidi de içerirler (Peşmen, 1971; Anonim, 1987; Anşin ve Terzioğlu, 2001).
Şekil 3.6. Erica manipuliflora Salisb.’ e ait çiçekler
Fundalar Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü yerlerdeki maki
formasyonlarının tipik elemanlarından biridir. Deniz iklimini seven fundalar, seyrek
ormanların altını ya da açılmış ormanları ışığa olan ilgilerinden dolayı hemen
kaplayarak, sık bir örtü oluştururlar. Bu yüzden, seyrek ormanlarda ya da açılmış
sahalarda tabii gençliğin gelmesini engellerler. Ormancılıkta açık sahaları kısa
sürede kaplama özelliklerinden dolayı orman zararlısı olarak nitelendirilebilir. Meşe
ormanlarının altında veya bu ormanlardan açılan sahalarda da bulunur. Böyle
olmakla beraber maki yayılış sahalarının bol yağışlı olan, yani yüksek kademelerini
seçer. İyi bir drenaja sahip, asit karakterli topraklarda iyi gelişir. Torf gibi organik
madde içeren kumlu topraklar idealdir. Kireçli toprakları sevmezler, genellikle fakir,
kumlu ya da çakıllı yerleri severler. Ladenlerle birlikte geniş alanlar kaplarlar
(Anonim, 1987; Brenzel, 1997).
Genellikle Erica’ların üretimi tohumla ve çelikle yapılabilmektedir.
Tohumlar kışın seralarda, ilkbaharda ise sera dışındaki gölgelendirilmiş cam mekanlarda çimlendirilebilir (Ürgenç, 1992). Bazen açan çiçekler dönemlerine bağlı olarak kısır olabilmektedir ki, bu da tohumla üretimde başarı oranını azaltan önemli bir faktördür (Peşmen, 1971). Çelikle üretimde ise kısmen pişkinleşmiş yeşil çelikler kullanılır. Yıl boyunca çelik alınabilir ancak Ekim-Kasım aylarında alınan çelikler daha iyi sonuç vermektedir. Köklenme seralarda sisleme altında daha hızlı olmaktadır. Çeliklere uygulanan 1000 ppm hızlı bandırma veya 4000 ppm’lik talk IBA kullanımı köklenmeyi teşvik etmektedir. 500 ppm’lik IBA ile 24 saatlik uygulamada yararlı olur (Hartmann et al., 1990).
Bitkinin genel coğrafi yayılışına bakıldığında ise, Akdeniz çevresinde, Küçük Asya ve Batı Kafkasya da bulunduğu görülmektedir. Ülkemizde yaygın olarak bulunan türlerden E. arborea L. Akdeniz bölgesinde (Antalya, Mersin, Hatay, Adana dolaylarında meşe bataklıklarında), Karadeniz bölgesinde ise Trabzon-Zonguldak hattında ve Marmara bölgesinin (İzmit, İstanbul ve Bursa dolaylarında, Kaz Dağında 800 m’ye kadar) bir bölümünü içine alan hat üzerinde, İzmir ve Muğla’da yayılış gösterir. İkinci tür olan ve denemede bitkisel materyal olarak kullanılan E.
manipuliflora Salisb. ise, genellikle E. arborea L. ile birlikte bulunur. Batı Anadolu’da en yaygın türlerden biridir. Özellikle Güneybatı Anadolu’da geniş alanlar işgal eder. Karadeniz’den başlayıp, Marmara bölgesinden geçip, Ege bölgesinde özellikle Kütahya, Tavşanlı civarında ve Güney Anadolu bölgesinde Adana dolaylarındaki Gavur Dağlarına kadar uzanan hat üzerinde 1400 m rakıma kadar (Toroslar) diğer maki bitkileriyle birlikte bulunur. Dünya üzerinde ise İtalya’nın doğu kıyılarından başlayarak Lübnan’ a kadar yayılır.
3.1.1.4. Spartium junceum L.
İlkbahar sonları veya yaz ayları başlangıcında sarı çiçekleri ile dikkat çeken,
daimi yeşil çalılardan monotipik bir generadır. Spartium junceum L.’ nin familyası
Leguminosae,cinsi ise Spartium’dur. Bu bitki cinsinin tek türüdür. Türün beyaz
çiçekli olan (S. j. ochroleucum) ve katmerli çiçekli olan (S. j. plenum) formları süs bitkisi olarak değer taşıyan çalılardır (Ürgenç, 1992).
En fazla 3-5 m kadar boylanabilen Spartium junceum L., yerden ve seyrek dallanma gösteren, dik gelişen bir bitkidir. Çalı formundadır. Çok az sayıdaki mavi yeşil yaprakları 1-2.5 cm uzunluğundadır. Yaprakları kısa ömürlüdür ve çok kısa sürede dökülürler. Bu nedenle, bitkinin dal ve sürgünlerinde genelde yeşil-boz renk görüntü hakimdir. Genç sürgünler yeşil ve yuvarlak, dallar ise açık boz renktedir.
Herdem yeşil bir görüntüye sahip olan bitki, bulunduğu bölgelere göre Mayıstan Ağustos ayına kadar geniş bir zaman diliminde çiçek oluşturur (Şekil 3.7).
Çiçekleri
Şekil 3.7. Spartium junceum L. bitkisi
bol miktarda, keskin kokulu, açık sarı, 2-2,5 cm uzunluğundadır. Bunlar seyrek çiçekli salkım halinde bulunurlar. Meyveleri 4-8 cm uzunluğunda, bakla şeklinde, siyah esmer renkte, gri tüylüdür.
Baklalar genellikle 12-20 adet sert kabuklu, parlak kırmızı veya kahverenginin farklı tonlarındaki renklerde tohum içerir (Şekil 3.8) (Anonim, 1987; Anşin ve Terzioğlu, 2001).
Şekil 3.8. Spartium junceum L. bitkisine ait çiçek, bakla ve tohumlar
