Topoğrafya
Temel Ödevler
KOORDİNAT SİSTEMİ
Jeodezik düzlem hesaplamalarında matematikte kullanılan ve jeodezide kullanılan sistemler aşağıdaki gibidir. Jeodezide x ekseni kuzey-güney doğrultusu olup kuzey yönü artı (+), güney yönü (-) dir. y ekseni ise doğu-batı yönüdür ve doğu yönü (+) olup batı yönü de (-) dir.
Bunun nedeni şudur; Matematikte kullanılan sistem içinde açıların başlangıç yönü + x olup saat ibresinin tersi yönünde artarlar. Bu durum jeodezide kullanılan aletlerin açı bölüm dairelerine ters düşmektedir. Jeodezide aletlerin tümünde açı daireleri saat ibresi yönünde artmaktadır. Matematikte kullanılan formüllerde bir değişiklik olmaması için jeodezideki koordinat eksenlerini yeri değiştirilmiş ve açı başlangıcı kuzey alınmıştır.
Böylelikle jeodezik koordinat sisteminde de x ekseninden başlanarak açının büyüme yönünde 100g artırıldığında +y eksenine ulaşılmakta ve matematikteki bilinen formüller jeodezide de aynen kullanılabilmektedir.
2
KOORDİNAT SİSTEMİ
Buna göre bölgeler şu şekilde şekilde oluşur.
Dik koordinat sisteminin oluşturduğu düzlem üzerindeki herhangi bir doğrunun +X ekseni ile oluşturduğu açıya o doğrunun Açıklık Açısı veya sadece Açıklığı denir. Bu açı A noktasında (AB) sembolü ile gösterilir. (BA) ise B noktasındaki açıklık açısı olup B noktasında kuzey yönünden itibaren saat ibresi yönünde doğruya kadar oluşan açıdır.
Eğer düzlem dik koordinat sisteminde +X ekseni kuzeye yönelik ise, herhangi bir doğrultunun +X ekseni ile oluşturduğu açıya o doğrultunun Semt Açısı veya sadece Semti denir.
3
KOORDİNAT SİSTEMİ
Aşağıdaki şekilde de açıklık açısının dört bölgede olma durumları gösterilmektedir. Ancak bu bölgelerin koordinat eksenleri ile oluşturulan bölgelerle ilişkisi yoktur.
A ve B noktalarını birleştiren doğrunun uzunluğu ise genellikle 𝐴𝐴𝐴𝐴 ile gösterilir. Açıklık açısının gösteriminde önemli olan harflerin yazım sırası uzunlukların gösteriminde önemli değildir.
AB uzunluğu = BA uzunluğu
4
Temel Ödevler
Bir doğrunun koordinatlarının bulunması, kesişen doğruların kesişme noktalarındaki açıların bulunması veya bir noktadaki semt açısının vd. bilinmeyenlerin bulunmasında temel ödev olarak adlandırılan yöntemler kullanılmaktadır. Temel ödevleri dört kısım şeklinde incelemek mümkündür.
I. Temel Ödev
Koordinat taşıma olarak da adlandırılan bu problemde, bir noktanın koordinatları, ikinci bir noktaya olan açıklık açısı ve uzunluk verilmiş iken söz konusu ikinci noktaya ait koordinatlar hesaplanır.
Verilenler; ya, xa, , (AB) , 𝐴𝐴𝐴𝐴 uzunluğu (noktasının koordinatları, doğrunun uzunluğu ve semt açısı) İstenenler; yb, xb (noktasının koordinatları)
5
Temel Ödevler
I. Temel Ödev
Verilenler; ya, xa, (AB) , 𝐴𝐴𝐴𝐴 uzunluğu İstenenler; yb, xb
Şekilde görülebileceği gibi y noktasına ait koordinatlar;
yb = ya + AB uzunluğu * sin(AB) xb = xa + AB uzunluğu * cos(AB) Formülleri ile hesaplanır.
Örnekler 6
Temel Ödevler
II. Temel Ödev
Dik koordinatları bilinen iki nokta arasındaki kenar uzunluğu ile bu kenarların kuzey ile yaptığı açının bulunması problemi ikinci temel ödev olarak bilinir.
Verilenler; ya , yb , xa , xb
İstenenler; (AB) , AB uzunluğu
Formülleri kullanılır.
7
Temel Ödevler
II. Temel Ödev
Hesaplama araçları genellikle (AB) açıklık açısının kaçıncı bölgede olduğunu veremediğinden bu bölgenin belirlenmesinde formülde pay ve paydanın işareti önemlidir.
Bunun için yukarıdaki çizelgeden yararlanılır. Hesap makinelerinden bulunan açı I.Bölgede olup (+) veya (-) işaretlidir. Bu değerlerden açıklık açısına ulaşabilmek için bölge durumlarına göre belli bir sayının eklenmesi gerekir. Eklenecek sayılar da pay ve paydanın işaretlerine göre yukarıdaki çizelgede verilmektedir.
Örnekler
8
Temel Ödevler
III. Temel Ödev
(AB) semti ve β kırılma açısı bilindiğine göre (BC) semtinin bulunması problemi “üçüncü temel ödev” olarak isimlendirilir.
Bir AB doğrusunun semt açısı ve bu doğru ile diğer bir BC doğrusu arasındaki β açısı veriliyor. BC doğrusunun semt açısı isteniyor.
9
Temel Ödevler
III. Temel Ödev
Örnekler
10
Temel Ödevler
III. Temel Ödev
Formüldeki son terimin işareti ± ilk iki terimin toplam değerine bağımlıdır. (AB) + ß toplamı 200G küçükse 200G eklenecek, (AB) + ß toplamı 200G den büyükse 200G çıkarılacaktır. Eğer 200G çıkarıldığında geriye kalan değer yine 400G den büyükse 400G daha çıkarılarak (BC) açıklık açısı hesaplanır. Yani (AB) + ß, 600G dan büyükse toplamdan 600G çıkarmak gerekir.
Örnekler
11
Temel Ödevler
IV. Temel Ödev
A, B, P noktaları koordinatları ile verildiğine göre bu noktaları birleştiren doğrular arasındaki açının bulunması problemi “dördüncü temel ödev” dir. Bu temel ödev ikinci temel ödevin bir uygulamasıdır.
12
Topoğrafya
Yüksekliklerin Ölçülmesi
Yüksekliklerin Ölçülmesi
Yeryüzünde ve yeryüzüne yakın olan noktaların düşey doğrultusundaki uzaklıklara yükseklik denir. Bu gibi noktaların düşey uzaklıklarının ölçülmesi ile yükseklikler ortaya çıkar. Düşey uzaklıkların ölçülmesinde, ölçme yöntemlerinde ölçüm yapılan alanın düz olduğu düşünülerek uygulamada noktalardan yatay düzlemlerden veya yatay doğrulardan yararlanılır.
Yatay doğru veya düzlemlerin belirlenmesinde yatay gözleme yapan optik aletlerden yani nivelman aletlerinden veya nivolardan yararlanılır. Nivo ile yüksekliklerin bulunmasına da geometrik nivelman denir.
Ölçme yönteminin kullanıldığı alan yeryüzünün düzlem olmamasına karşın düzlem olarak kabul edilir. Bu kabulün büyüklüğü çapı 40-50 km yi geçmeyen alanlar içindir. Bir noktanın yüksekliği denildiğinde bu noktadan geçen yatay doğru ile karşılaştırma (kıyas) yüzeyi arasındaki düşey uzaklık anlaşılır.
14
Yüksekliklerin Ölçülmesi
Karşılaştırma düzlemi olarak denizlerin ortalama yüzeyi alınırsa düşey uzaklık yükselti olarak tanımlanır. Yeryüzündeki iki nokta arasındaki yükseklik farkı, bu iki noktanın karşılaştırma yüzeyinden olan düşey uzaklıkları farkı ∆h olacaktır.
Bu fark noktaların konumlarına göre (+) veya (-) olur. Yeryüzündeki bir noktanın yükseltisi bilinirse bir nivo ile bu noktanın diğer noktalarla arasındaki fark belirlenir ve bu fark ilk noktanın yükseltisine ve işaretine göre eklenerek veya çıkartılarak ikinci noktanın yükseltisi bulunur.
15
Yüksekliklerin Ölçülmesi
Yükselti yerine noktaların kotları da kullanılır. Bir noktanın kotu belirlenirken karşılaştırma yüzeyi olarak bir yatay düzlem alınır ve bu nokta İle düzlem arasındaki mesafe noktanın düşey uzaklığıdır, K ile gösterilir. İki nokta arasındaki kot farkı, bu iki noktanın konumlarına göre (+) veya (-) olur. Yani ilk noktanın kotuna, ikinci noktanın kot farkı işareti ile cebirsel olarak toplanır ve İkinci noktanın kodu bulunur.
Daha sonra noktaların kot farkı bunlara eklenerek, bütün noktaların kotları bulunmuş olur.
16
Yüksekliklerin Ölçülmesi
Bu işlemin denetimi de, son noktanın kotundan ilk noktanın kotunun çıkarılmasıyla elde edilen fark, yükseklik farklarının cebirsel toplamına eşit olmasıyla yapılabilir.
Yüksekliklerin belirtilmesinde nivo ve mira kullanılmaktadır. Nivo yatay gözlemeye dayanan bir alettir.
İki Nokta Arasındaki Yükseklik Farkının Ölçülmesi
Yükseklik farkı ölçülmesi istenen A ve B noktaları arasına ve ortasına veya ortaya yakın olarak nivo kurulur. A noktasında yapılan ilk okumaya geri okuma ve nivonun B noktasındaki miraya yönlendirilmesi ile yapılan okumaya ileri okuma denir. Yükseklik farkı geri okumadan İleri okumanın çıkarılmasıyla bulunur;
Yükseklik = Geri okuma - İleri okuma.
Yükseklik farkı (+) veya (-) olabilir. B noktası (ileri okuma) A noktasından (Geri okuma) yukarıda ise, yükseklik farkının işareti (+) olur.
B noktası, A noktasından aşağıda ise yükseklik farkının işareti (-) olur.
17
Yüksekliklerin Ölçülmesi
İki Nokta Arasındaki Yükseklik Farkının Ölçülmesi
İki noktanın arasındaki yükseklik farkının bulunabilmesi için, nivonun bir noktaya kurulması yeterli olmayabilir. Bu durumlar şunlardır.
1. iki nokta birbirinden çok uzak ise,
2. Bu iki nokta arasındaki yükseklik farkı çok büyük ise,
3. Arada görüşe engel olacak bir şeyler varsa nivo birkaç ara noktaya kurularak iki nokta arasındaki yükseklik farkı bulunabilir.
İki nokta arasında yükseklik farkı çok fazla ise ve aletin üç kez yer değiştirmesi ile ancak yükseklik farkı bulunabiliyorsa:
Aletin birinci durumunda A noktasındaki okuma, geri (GA)okumadır.
18
Yüksekliklerin Ölçülmesi
1 noktasındaki okuma bundan sonraki okuma olduğundan ileri okumadır (İ1). A ile 1 noktası arasındaki yükseklik farkı geri okumadan ileri okumanın çıkarılmasıyla bulunur.
Aletin 2. konumda iken, alet 1 noktasındaki miraya yöneltilerek yapılan İlk okuma geri okumadır (G1).
Bundan sonra alet 2 noktasına yönlendirildiğinden İ2 okuması ileri okumadır.
Aletin hem ileri, hem de geri okumanın yapıldığı I. ve II. noktaları değişme noktalarıdır. 1 ve 2 numaralı noktalar arasındaki yükseklik farkı. 1 numaralı noktadaki geri okumadan (G1) 2 numaralı noktadan (İ2) ileri okumasının çıkarılmasıyla bulunur.
Nivonun 3. konumunda, 2 numaralı noktadaki miraya bakılarak yapılan G2 ölçümü geri okumadır. Sonra B noktasındaki yapılan ölçme ise İB ileri okumadır, yine yükseklik farkı geri okumadan ileri okumanın çıkarılmasıdır.
Aletin I. II. III. konumundaki geri ve ileri okuma farklarının toplamı A ile B noktaları arasındaki yükseklik farkını vermektedir.
19
Yüksekliklerin Ölçülmesi
20
Yüksekliklerin Ölçülmesi
Düşey mesafelerin ölçülmesi yapılacak işin özelliğine, ölçülerin inceliğine ve amacına göre üç ayrı metotla yapılır.
1. Geometrik Nivelman
2. Trigonometrik Nivelman
3. Barometrik Nivelman
Geometrik nivelman nivo ile yapılır. Hassasiyeti ± 1 cm / 1 km’dir. Trigonometrik nivelman ise teodolitle yapılır, hassasiyeti ± 10 cm /1 km’dir, ve barometrik nivelman ise barometre veya altimetre ile yapılır. Hassasisyeti ± 1 m / 1 km dir.
Uygulamada bu metotlardan herhangi birinin tercih edilmesi doğrudan doğruya, yükseklik ölçmelerinde istenilen doğru netice elde etme ve işin inceliğine (hassasiyetine) bağlıdır. Bu yöntemler arasında en çok kullanılanı ve en sağlıklı netice verimi geometrik nivelmandır.
21
Geometrik Nivelman
Geometrik nivelmanın amacı, yatay bir gözlem doğrusu elde edilerek, bu doğru ile istenilen noktalar arasındaki düşey uzaklığı sağlıklı bir şekilde ölçülmektir. Bunun için basit geometrik nivelman araçları şunlardır.
A. Su Düzeci ve Latalarla Yüksekliğin Ölçülmesi B. Su Düzeçleriyle Ölçme
1. Borulu Su Düzeci 2. Hortumlu Su Düzeci
C. Nivolarla ölçme
D. Miralar Yardımıyla Ölçme 22
Su Düzeci ve Latalarla Yüksekliğin Ölçülmesi
Bu ölçme işlemi iki lata ve bir su düzeci ile yapılır. Nivo aletinin kullanılmadığı çok eğimli arazide kullanılır. Ölçme işlemi;
1) Düşey latalar yatay lata boyutlarını geçmeyecek şekilde dik olarak tutulur.
2) Yatay latalar düzecine getirilir.
3) Yatay lataların düşey lataları işaretlenerek yükseklik ölçülür.
4) Ayrı ayrı düşey latalarla ölçülen yükseklikler toplanır. A ve B noktaları arasındaki yükseklik farkı böylelikle bulunmuş olur.
23
Borulu Su Düzeci İle Yükseklik Ölçümü
Borulu su düzeci, 100-120 cm uzunluğunda ve 3-5 cm çapında iki ucuna üzeri bölümlendirilmiş cam boru yerleştirilmiş metal borudan yapılmış bir seviye ölçme aracıdır. Metal borunun tam ortasında aracı sehpaya bağlama kelepçesi mevcuttur. Düzeç sehpa üzerinde sağa sola dönebilecek şekilde monte edilmiştir.
İçerisine genelde renklendirilmiş su konulmaktadır.
Borulu su düzeci ile yükseklik farkını bulabilmek için yükseklik farkları bulunabilecek noktalara (AB) birer ölçülendirilmiş lata veya mira dikilir. Borulu su düzeci ise
tahmini olarak bu iki nokta arasına kurulur ve içerisindeki renklendirilmiş su seviyesi yardımıyla gözlemler yapılarak mira veya lata üzerindeki a, b değerleri okunur. A, B noktaları arasındaki yükseklik farkı okunan bu iki değerin farkı alınarak bulunur.
AH = b-a 24
Hortumlu Su Düzeci ile Yükseklik Ölçümü
Lastik bir hortumun uçlarına birer bölmeli cam boru takılarak hortumlu düzeç elde edilmiştir. Hortumun İçi su ile doldurulmuştur. Bu düzeçte 0.50 m' yi geçmeyen
yükseklik farkları ölçülebilir. Ölçme İşlemi;
1) Yükseklik farkı ölçülecek düzeylere borular oturtulur (A ve B).
2) Su seviyesi cam boruların bölmelerinden okunur (a ve b)
3) A ve B noktalarının farkı h=a-b olarak bulunur.
Bu düzeçle yapılarda döşeme ve hatılların beton kalıpları tesviyesine getirilir.
25
Nivolarla Ölçme
Geometrik nivelmanda en çok kullanılan alet nivodur. A noktasının kodu belli olsun, nivo A ile B arasında uygun bir yere kurulur. A, B hattında olması şart değildir. Her iki noktayı da kurulduğu yerden rahat okuyabilmelidir. A noktasına tutulan miraya alet yöneltilir ve a yüksekliği okunur. Nivo B noktasına döndürülür. B noktasına tutulan mira üzerinde b yüksekliği okunur. A ile B noktası arasındaki fark h= a-b
26
Miralar Yardımıyla Ölçme
Miralar, yükseklikleri bulunacak noktalara düşey olarak tutularak okumaların yapılmasını sağlayan araçlardır.
Miralar, genellikle fırınlanarak kurutulmuş dişbudak ve çamdan ya da madensel malzemeden yapılırlar. Son günlerde alaşımlı malzemeden yapılanları da oldukça yaygındır. 4 m boyundadır, 2 m'de bir katlanır. 10-12 cm genişliğinde ve 2 cm kalınlığında, üzeri yağlı boya ile boyalıdır.
Miraların üzerinde cm, dm ve m bölümleri mevcuttur.
Bu bölümler siyah-beyaz, kırmızı-beyaz olarak düzenlice işaretlenmiştir. Her dm de bir Romen rakamıyla üzerindeki bölümler yazılmıştır. Ters görüntü veren aletlerle Ölçü yapabilmek için bazı miraların üzerindeki bölümler ters yazılmıştır. Ölçü esnasında 0 yazan kısım toprağa gelmelidir ki aletle bakıldığında doğru görüntü versin. Düz görüntü veren aletlerle bakıldığında ise düz mira tutulmalıdır.
27
Miralar Yardımıyla Ölçme
Piyasada çok değişik miralar mevcuttur. Mira ile yüksekliklerin ölçülebilmesi için en az iki mira olmalıdır. A, B gibi iki nokta arasındaki yükseklik farkının ölçülebilmesi latalarla yükseklik ölçülmesinin aynısıdır.
28
Trigonometrik Nivelman
Trigonometrik nivelman teodolitle yapılır. ± 10 cm / 1 km hassasiyetindedir.
Teodolitin özelliği de eğik gözlem yaparak iki nokta arasındaki yükseklik farkını bulmaktır. Bu özelliğinden dolayı eğik gözlem doğrusu ile yapılan yükseklik farkının ölçülmesine trigonometrik nivelman denilmiştir. Bu yöntemle A, B gibi iki nokta arasındaki yükseklik farkını tayin edebilmek için gözlem yapılan dürbün eksenin düşey eksende yaptığı açı da gereklidir. Bu ölçmede buna zenit (semt) açısı denir. Şekilde görüldüğü gibi hem düşey açının hem de iki nokta arası yatay mesafenin (L) bilinmesi gerekir.
29
Trigonometrik Nivelman
30
Barometrik Nivelman
Barometrik nivelmanın hassasiyeti ±1m/1 km dir.
Deniz seviyesinden yükseldikçe hava basıncının azalması ilkesine dayanır. Hava basıncının değişme değeri de barometre ile ölçülür. Bu nedenle de bu nivelmana barometrik nivelman denilmiştir. Bu yöntem çabuk netice verir. Fakat kabaca ölçüm yaptığı için genellikle hassas ölçmeler de pek kullanılmaz, ancak ön çalışma yapılacak demir yolu, kara yolu, tünel ve su kanalları yolunda ön etüt hazırlığında kullanılır.
31
Optik Nivelman Aletleri
Optik nivelman aletleri iki nokta arasındaki yükseklik farkını hassas bir şekilde bulmaya yarayan aletlerdir. Yapılışları ve özellikleri bakımından da ikiye ayrılır.
1. Nivolar
2. Teodolit ve Takeometreler
Nivolar, arazide yatay gözlemler yaparak yükseklik ölçme işlerinde kullanılırlar. Yatay gözlemler yaparak arazideki istenilen noktaların yükseklik farklarını bulma prensibi ile çalışırlar. Bu aletlerin ana parçaları alt yapı ve üst yapı olmak üzere iki kısma ayrılır. Alt yapı aleti kabaca yataylamaya yarayan sehpa üç ayağı ile tesviye üç ayar vidasından oluşmaktadır.
Alt yapı ölçme esnasında alete bağlıdır. Ve hiç oynamaz.
Üst yapı ise dürbün kabarcıklı düzeçlerden oluşur.
Ayarlanmayınca aletle okuma yapılmaz.
32
Optik Nivelman Aletleri
Dürbün
Dürbünler bir diğeri içerisinde hareket edebilen iç içe geçmiş iki borunun, geometrik ekseni üst üste çakışmış içine iki mercek yerleştirilmiş uzaktaki görüntüleri yakına getiren bir alettir. Hedef tarafına objektif, gözle bakılan kısmına da oküler adı verilmektedir.
Objektifin görevi bakılan yerden gelen ışınlardan bir kısmını o cismin görüntüsünü meydana getirecek şekilde toplamaktır. Okülerin görevi ise, objektifin toplayarak getirdiği ters ve gerçek görüntüyü daha da büyüterek göstermektedir.
33
Optik Nivelman Aletleri
Dürbün
Oküler sağ ve sola çevrilerek kıllar ağının (stadyanın) net ve siyah görünmesi sağlanır. Oküler vidası üzerinde diyoptri bölümleri vardır. Göz bu bölümler vasıtasıyla okumayı tam sağlar her çalışma esnasında ayar aynı düzene getirilir.
Görüntünün rahat izlenebilmesi içinde uzaklık ayar bileziği kullanılır. Dürbün hedef deki görüntüyü büyüterek daha yakına getirir. Pratik olarak büyütme objektif odak uzaklığının oküler odak uzaklığına oranıdır.
34
Optik Nivelman Aletleri
Dürbün
Dürbün içerisinde merceklerden hariç birde kılağı vardır. Kılağı bir birini dik kesen iki kıldan oluşur. Kılağı yapıştırıcı bir madde ile bir halka üzerinde ince cam plaklar üzerine çok ince siyah renkte çizgilerle çizilerek belirtilmiştir. İki çizginin kesiştiği nokta dürbün ekseninde bulunur. Stadya adı da verilir.
35
Optik Nivelman Aletleri
Kabarcıklı Düzeçler
Kabarcıklı düzeçler nivonun tesviye edilmesi görevi ile aletin gövdesine yerleştirilmiştir. İki çeşittir. Küresel ve silindirik düzeçlerdir.
a. Küresel Düzeçler
Nivelman aletlerinde, genellikle aletinizi kabaca tesviyeye getirmek için kullanılan üst yüzü küresel bir cam kutudur. Kutu içerisine ısıtılmış eter sıkıştırılarak bir çalışma prensibi sağlanmıştır. Isıtılmış eter içerisinde çok az miktarda boşluk bırakılmıştır.
Eter buharlaşarak boşluğu dol- durur ve kabarcık meydana getirir. Kabarcığın tam ortada olabilmesini izlemek için küresel cam yüzeye iç içe iki daire çizilmiştir. Kabarcık çizilen bu dairelerin ortasında olduğu zaman alet tesviyededir. Ne tarafa kaçarsa aletin o tarafının yüksek olduğu anlaşılır.
36
Optik Nivelman Aletleri
a. Küresel Düzeçler
Küresel düzecin altında ayar vidaları mevcuttur. Bunlar uygun tornavida veya alet üzerinde bulunan özel pimlerle ayarlanabilir. Eski tip nivelman aletlerinde hem küresel düzeç hem de silindirik düzeç vardır. Yeni çıkan aletlerde ise (otomatik nivolarda) sadece küresel düzeç bulunur. Ayarlama süresi çok hızlıdır. Birkaç saniyede tesviyeye gelir.
37
Optik Nivelman Aletleri
b. Silindirik Düzeçler
Silindirik düzeçlerde, küresel düzeçlerdeki gibi içerisine bir miktar boşluk kalacak şekilde, ısıtılmış eter sıkıştırılarak elde edilen iki ucu kapatılmış cam bir borudan yapılmıştır. Cam borunun üzerinde, tam ortasına gelecek şekilde simetrik ve karşılıklı siyah çizgiler mevcuttur. Cam boru içerisindeki boşluk bu çizgilerin ortasında kalacak şekilde ayarladığı zaman alet istenilen tesviyeye gelmiş demektir. Değilse ayar vidaları ile sağa sola hareket ettirilerek kabarcığın çizgiler arasında tam ortada olması sağlanmalıdır. Kabarcığın teğet olduğu doğruya düzeç ekseni denir. Bu düzeçler yarıçaplarının büyük olması sebebiyle küresel düzeçlere nazaran çok daha hassastır.
Onun için her iki düzeçte bulunan aletlerde küresel düzeçlerle kabaca tesviyeye getirilen aletin ince ve hassas ayarı silindirik düzeçle yapılmalıdır.
38
Optik Nivelman Aletleri
b. Silindirik Düzeçler
Silindirik düzeç ile yatay düzleme göre, okumaya hazır hale getirilen alet dürbünün yanında bulunan küçük bir gözetleme dürbünü ile fenkelaj ayarı U şeklinde tamamsa okuma yapılır. Değilse ayar vidaları kullanılarak istenilen duruma getirilir.
Ancak her aletle fenkelaj ayarları mevcut değildir.
39
Optik Nivelman Aletleri
40
Optik Nivelman Aletleri
Tesviye Üç Ayağı
Tesviye üç ayağı, üçgen şeklinde bir diske bağlanmış üç ayak tesviye vidası ile bu diskin ortasında dürbünün oturmasını sağlayan konik bir yataktan mevcuttur.
Dürbün bu yatak içerisinde 400g dönebilmektedir. Bu dönme eksenine asal eksen denir. Tespit vidalarının ikisi bir aynı anda içe veya dışa doğru kullanılır, üçüncü vida ise yalnız kullanılarak düzeç kabarcıklarının ortalanması sağlanır. Yatay açıları belirlemek maksadı ile yatay açı içeren dairesel bir tablo (lemp) bulunur. Bunlar elle rahat hareket ettirebilmek için hafifçe dişlendirilmiştir.
41
Optik Nivelman Aletleri
Sehpa Üç Ayağı
Sehpa üç ayağı fırınlanmış gürgen dişbudak veya alaşımlı maden malzemeden, ayakların açılıp kapanmasında ve taşınmasında kolaylık bakımından sürgülü veya eklemli olarak yapılmıştır. Nivonun tam anlamıyla ana parçası değilse de nivo ile okuma yapılabilmesi için yardımcı bir parçadır da diyebiliriz.
Ayakların zemine rahatça oturabilmesi için uçlarına madensel çarık takılmıştır. Hatta kurulduktan sonra ayaklarının iyi oturması için çarık üstü bir yanında ayakla basılacak mahmuzları da mevcuttur. Yumuşak zeminlerde ayakların oturması kolaydır. Ama beton asfalt ve daha kaygan yüzeylerde aletin kurulabilmesi için sehpayı monte edebilmek için bir üçgen tespit tahtası gerektiğinde kullanılır.
42
Yapıları Bakımından Nivo Çeşitleri
Nivoları genel olarak yapıları bakımından beşe ayırabiliriz.
1. Düzeci ve Dürbünü Sabit Nivolar 2. Düzeci çift Yüzlü Tersinir Nivolar 3. Kompansatörlü (Otomatik) Nivolar 4. Optik Mikrometri Nivolar
1- Düzeci ve Dürbünü Sabit Nivolar
Bu tip nivolarda silindirik düzeç dürbüne sabit olarak bağlanmış olup düşey eksen etrafında beraberce hareket eder ve 400g dönerler. Bu yapıdaki nivolarda silindirik düzecin kabarcığını hassas olarak ortaya getirmek için inci dişli bir vida (fenklaj vidası) bulunur (bazı kaynaklarda eğim vidası olarak da isim alır). Bu vidadan dolayı bu tip nivolara fenkelajlı nivo denir.
43
Yapıları Bakımından Nivo Çeşitleri
2. Düzeci çift Yüzlü Tersinir Nivolar
Bu tip nivolarda silindirik düzeç iki yüzlü olup dürbün ekseni etrafında 200g dönebilmektedir. Yani dürbün normal durumda iken silindirik düzeç dürbünün sol tarafında ikinci durumda iken de, dürbünün sağ tarafına geçer. Hassas işlerde her iki durumda da okuma yapılır. Hesaplarda iki okumanın ortalaması alınır. Bu tip nivolarda da bir küresel bir de silindirik düzeç vardır. Aynı zamanda fenkelajlı ve fenkelajsız olanları da mevcuttur. Fazla incelik istemeyen işlerde nivonun ilk durumu ile yapılan mira okumaları yeterlidir ve buna göre hesaplar yapılmalıdır. Bu nivolar görüntüyü ters verir. Bu tip nivolar genellikle ileri ve geri miralar arasındaki mesafelerin eşit alınamadığı dağlık arazilerde daha çok yararlıdırlar.
3. Kompansatörlü (Otomatik) Nivolar
Otomatik nivolar, diğer nivolara nazaran tesviyesi kolay olan nivolardır. Tesviye olduktan sonrada kolay kolay bozulmazlar. Bu nivoların içine yerleştirilen kompansatör yardımıyla optik ekseni daima yatay tutabilmektedir. Otomatik nivolarda sadece küresel düzeç bulunur. Küresel düzecin kabarcığı daire içine girdiği zaman optik eksen yataylanmış olur.
44
Yapıları Bakımından Nivo Çeşitleri
4. Optik Mikrometri Nivolar
Optik mikrometreli nivolar çok hassasiyet isteyen nivelman işlerinde kullanılan nivo tipleridir. Yapılışları bakımından fenklajlı nivolara daha yakındırlar. Fazla hassas oldukları için dürbün büyütmesi fazladır. Dolayısıyla düzeçlerinin hassasiyeti de büyüktür.
45
Nivoların Hassasiyet Derecelerine Göre Çeşitleri
Nivelman aletlerini hassasiyet derecelerine göre gruplandırdığımızda dörde ayırmak mümkündür.
1.Düşük Hassasiyetti Nivolar: 20 mm/1 km gidiş dönüş nivelmanda ortalama hata
2. Orta Hassasiyetti Nivolar: 6 mm / 1 km gidiş dönüş nivelmanda ortalama hata
3.Yüksek Hassasiyetti Nivolar: 2 mm / 1 km gidiş dönüş nivelmanda ortalama hata
4.Çok Yüksek Hassasiyetti Nivolar 0.5 mm / 1 km gidiş dönüş nivelmanda ortalama hata
Ancak bunlardan birinci ve ikinci grupta olan nivo çeşitleri inşaatçılıkta en çok kullanılanlardır. Bu tip nivolar inşaatlarda da basit yükseklik ölçülmesinde kotların taşınmasında yüzey nivelmanının yapılmasında, en ve boy kesitlerinin çıkarılmasında kullanılır. Yüzey nivelmanında kullanılırken gerekli olan yatay açı tablası çoğu nivolarda mevcuttur.
Üçüncü gruptaki nivolar ise daha ince özellik arz eden teknik işlerde ve dördüncü grup nivolarda, bilimsel bakımdan araştırmaların yapılmasında hassasiyet isteyen ölçülerde kullanılır.
46
SON
47
