mak maksadile düdük çalmaları gibi bazı tedabire de tevessül ettikleri vardır. Birer sanayi memleketi olan bu kesif nüfuslu şehirlerde arsa temini belki çok müşkül olduğundan bir mecburiyettir. Bizde ise büyük caddelere civar hali yollarda mektepleri- mizi inşa etmeliyiz. Diğer bir mülâhaza daha nazarı itibara alınmalıdır. Mektep arsası intihap edilecek sahanın yanındaki binaların irtifaı ve bunun neti- cesi güneşe ve havaya mani teşkil etmiyecek vazi-
yette olmalıdır. Mektep binası dahi yanındaki bina ile iltisak ettirilmemelidir.
Yukarda saydığımız neticelere nazaran arsamı- zın mahallini tesbit ederiz. Mesahası kalır ki üzerine inşa edilecek mektebin talebe miktarına tabidir.
Talebe adedimize göre mesaha ufak ise yanın- daki mebaniyi dahi ilhak lâzımdır. Bu halde gelişi güzel boş ve ucuz arsaları tercih etmek doğru değil- dir.
' Cr£,f Sgy\C A, SöLy Ç
Gayrikıyasî ve kıyasî şehirler
Bürhan Arif Ürbanist Mimar
Bu yazımızda eski medeniyetlerin eserleri olan şekkülleri itibarile iki şekil arasında dolaşmışlardır, şehirler arasında başlı başına iki tipin mevcudiyet Bazı şehirler inşa edilmiş oldukları arazinin tabiatı- ve tekâmülünü mütalâa edeceğiz. na boyun eğmişler ve bu cihetten gayri kiyasî şekiller
Avrupada orta devrin nihayetine kadar geçen almışlardır, ikinci bir tipte ise, şehirler sırf düzgün zamanlarda vücut bulmuş şehirler, aslı bünyevî te- ve kıyasî olmak iddiasile tabiatla mücadele etmişler-
oyrikıyasî şehire misal, iyeto şehri.
Gayrikıyasî şehire misal: Bad F.ms.
dir. Bu iki devrin tefrikini görmek ve biribirine derecei münasebetini aramak lâzımdır. Eski devir- lerde bu ikisi de nevilerine münhasır kalmışlar, (re- naissance) ve (barok) zamanlarında ise yeni vü- cude gelen şehirlerde, eskilerdeki azim cins farkını gözetmiyerek birleşmişlerdir. Çünkü sırf istenilen, eski eşkâlin (rationalisâ) olması idi.
Her iki nevi şehir evvelce, intişarlarile beraber mukadder talie mazhar olmuşlardır. Tekâmüllerinin muht» .if safhaları, her plânın ait olduğu zamanının inkişafile bir gitmiştir. Nitekim, kıyasî veya gayrı kıyası plânlardan birinin, muhtelif nesiller devrinde ileri gittiğini, diğerinin ise buna mukabil iptidai kaldığını görüyoruz. Muhtelif şehirciler bu plânlar- dan hangisinin evvel veya ikisinden birinin nasıl ileri gittiğini tetkik etmişler ve şu neticeye vasıl ol- muşlardır:
Şehrin arz ve ebniye ile iki büyük münasebeti var, ileride arazinin ebniye ve mimarî ile olan mü- nasebetini tetkik eyliyeceğimizden, şimdilik bu kı- yasî ve gayrı kıyasî olan şehirlere göre evin ve ara- zinin vaziyetini gözden geçirelim.
Şehrin mevcudiyetine esas bir mebdei hareket olacak menşe noktaları ev ve arazidir. Bu cihetten gayrı kıyasî şekillerin zuhurunda bir takım esbap zikrederler, bunlardan biri şudur: Bir kaç ev birleş- tiği vakit bunların yerleştiği arazi buna mukadder olmalıdır.
Arazinin şekli tabiatın bina serilerinin dizilerile münasebeti olmalıdır.
Aranılacak ikinci bir nazariye de tabiatla ebni- yenin mihveri mütetabik ve hemahenk olmasıdır.
Bu faraziyelere göre görüyoruz ki, gayrı kıyasî bir şehrin doğmasını tabiatta arayorlar ve onda bir münasebet bulmağa çalışıyorlar. Böyle gayri kıyasî şehirlere misal olmak üzere resimlerimizden vasati İtalyada Floransa ile Roma arasnda (Orvieto) şehrine bakalım: Ufak bir yaylâda olan bu ufak şehir orta devre aittir, ve ortasından şehri ikiye bölen (Corso), bir ana yol, etraf tepenin revişini takip etmektedir Burada her adımda bir, bina mihverlerinin değiş- tiğini, tabiatla münasebettar olmağa çalıştığını gö- rüyoruz. İkinci resmimiz de (Bad Ems) kasabasının- dır. Yine burada yollar nehir ivicacile münasebet- tar, ve bina blokları arasında mihverler tabiata göre değişiyor görüyoruz.
Arazinin bütün gayri münasipliğine, mümanaasına rağmen kat'î bir kaide muhafaza eden eski şehirler- de mevcut olduğunu görüyoruz. (Verona) şehri mi- salimizde binaların mihverleri kat'î surette bazan mukarrer oluyor. Arada mevcut ölçüler tabii bir su- rette tekrar edilerek muhafaza ediliyor, bu nevi şe- hirlerde bir kaîm zaviye diğer bir ayni zaviye ile tetabuk eder sıralar diziler vücude gelir, muvazi iki sıra sokağı vücude getirir. Bir veya bir kaç evin ye- rinin boş bırakılmasından meydan vücude gelir.
Görülüyor ki bu ikinci tipte tabiatın hiç müna- sebeti yoktur ve nehrin dirseğine rağmen sokaklar kat'î bir intizam dahilinde açılmıştır. Lâkin orta devre gelinciye kadar hiç bir şehre tesadüf edilmez ki, hiç bir sebep olmadan keyfî olarak gayrı kıyasî olsun. O halde ekseri şehirlerde bu kaidesizliği o za- manların telâkkilerine göre, mevcut abidevî binala- rın etrafında aramalıdır. Bu cihetten tetkik şehir- lerde (Dominante de 1' architecture) denilen bir meseleye taallûk ettiğinden ve çok mühim olduğun- dan ayrıca lâzımdır.
Romen ve Lâtin Akvamın kıyasî muntazam şehir inşa ettiği, cermenlerin ise. gayrı kıyasiye mütemayil oldukları ilmen tesbit edilmiş değildir. Kadim Yu- nanlılar bile muntazam gayrı muntazam diye iKi nevi tastik etmişlerdir. Muntazam ( s i s t e m a t i k )
ftUMAU 163
plânla/' ancak eski yunanlılarda, gayrı muntazam olanlarda (Etrüsk) ve gallo romain devirlerde tesa- düf edilir. Romen bir plânın esas farikası ise, askeri bir şehir plânı olarak muntazam, kıyasî olmasıdır.
Orta devirlerde ise bütün plânlar gayrı kıyasî olmuş- lardır. 13 üncü 14 üncü asırlarda, inşa edilen ve ol- duğu gibi kalan Koloni şehirleri tipi çıkmıştır. Bun- larda aslan kıyasî askerî idi. 13 üncü asırda İngilizler
Fransanm cenubunda yirmiye yakın şehir tesis et- mişler, Almanyanın şarkında ise 300 e yakın tesis edilmişti. Cenubî İsveçte ve 17 inci 18 inci asırlarda, Amerikaya kadar, Romen olan kıyasî bir plân 2000 sene sonra şeklini değiştirmeksizin gitmiştir.
Hülâsa, kıyasî ve gayrı kıyasî halde iki nevi şeh- rin tekâmülünü medeniyet âleminde ta yeni zaman- lara kadar görüyoruz.
Kıyasî şehire misal: Fer ona şehri
