Ermeni Harfli Kpak Trkesiyle Yazlm Tre Bitigi ve Eserdeki Tre, Yarg, Bitik Terimleri zerine

Gazi Türkiyat

Türklük Bilimi

Dergisi

Journal of Turkology Research

Gazi Üniversitesi

TürkiyatAraştırmave Uygulama Merkezi

GÜZ 2007 /1

Gazi Türkiyat2007/1:77 -96

-"---_._._---_.._---._~---_._-_._---~._~-~-~---~-~

ERMENİ HARFLİ KıPÇAK TÜRKÇESİYLE YAZıLMıŞ

TÖRE

BİTİGİ

VE BU

ESERDEKİ

TÖRE,

YARGı,

BİTİK TERİMLERİ ÜZERİNE

(Töre

Bitigi

Written in Armeno-Kypchak and on the Terms

töre,

bitik in ThisWork)

Hülya KASAPOGLU ÇENGEL' Özet: Bu yazıda öncelikle XVI. yüzyılda Batı Ukrayna'da (L'vov, Kamenets-Podol'sk) Ermeni harfliKıpçakTürkçesiyleyazılmışTöre Bitigi (KanunKitabı) adlı

eser tanıtılacak, daha sonra eserde geçen temel Türkçe hukuk terimleri olan töre,

yargı,bitik üzerindedurulacaktır.Bu terimler tarihi kökene sahip olması bakımından

tarihi perspektifler içinde hem dil, hem de muhtevaaçısındanelealınacak; ayrıca,söz

1."

konusu terimlerin, modem Türkyazıdillerindeki izlerine de yer verilerek orta zaman

KıpçakTürkçesinin, özellikle Ermeni harfliKıpçak yazılı mirasının,bugünkü modem

Kıpçak yazı dillerine dil ve hukuk tarihi açısından önemli bir belge teşkil ettiğine

dikkat çekilecektir.

Anahtar Kelimeler: Ermeni HarfliKıpçakTürkçesi, Töre Bitigi, töre,yargı,bitik terimleri, Tarihi ve Modem Türk Lehçeleri.

Abstract: First, Töre Bitigi (The Legal Book) written inAımeno-Kypchak in the Westem Ukraine ofXVlthcentııry(1519-1594) will be introduced and then the Turkish legal tenns tôre,yargı,bitik will be analized in this artiele. In this respect, the

terms töre,yargı, bitik will bestııdiedwith reference to both form and meaning since they have the historical origins. In addition, traces ofthese terms will be mentioned in the modem Turkish languages and also the fact that the middle-age Kypchak, notably the heritage ofAımeno-Kypchakis a prominent document of the history ofKypchak language and law for modem Kypchak languages will be drawn attention.

Key Words: Armeno-Kypchak, Töre Bitigi, The Tenns töre,yargı,bitik, Historical

and Modem Turkish Languages.

Giriş

Batı Ukrayna (Polonya)'da XVı-XVıı. yüzyıllardameydana getirilmişErmeni harfli Kıpçakça yazma eserler, tarihi Kıpçak yazı dilini temsil etmesi bakımından

son derece önemlidir. Bu dil belgelerinin en parlak dönemi olan XVI. yüzyılda

*Prof. Dr., Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili veEdebiyatıBölümüÖğretimÜyesi, hcengel@gazi.edu.tr

Hülya KASAPOGLU ÇENGEL

(1519-1594) yazılmış Töre Bitigi (Kanun Kitabı),' Kıpçak yazıdiline ait elimizdeki ilk hukuk belgelerinden biridir. Töre Bitigi, alanı temsil eden orijinal metin olması bakımından eserin hukuk terminolojisi üzerinde yapılacak tarihi-karşılaştırmalı

filolojikçalışmaların,Türk dili tarihiaçısındanönemiaçıktır;ancak, konu, hukuk tarihi

bakımından ele alındığında öncelikle bu dil yadigarlarını kaleme alanlarınErmeni Gregoryan mezhebine intisap eden ve Ermeni harflerini benimseyenKıpçakTürkleri mi, yoksa Kıpçakdilini kilise ve yazı dili olarak kabul eden Ermeniler mi olduğu

bir problematik olarak görünmektedir. Ermeni kilisesi milli bir kilise olduğuiçin bu kiliseye intisapetmişolan Türkler de muhtemelen Ermeni olarakalgılanmışolabilir. Mazbut din ve ritüellerin, sabit kutsal metnin olmaması,eski Türklerin dekolaylıkla

din değiştirmelerine sebep olmuştur. Bugün, Budist ve Manihaist Uygurların Türk olupolmadıklarını tartışmıyoruz.

Töre Bitigi

Töre Bitigi,1518-1519 yıllarında Polonya Kralının onayıyla Ermeniceden Latinceye, daha sonra Lehçeye ve 1523'teKıpçakdiline (metinlerdebizim til veya Tatarça olarak da geçmektedir) çevrilen Armiyanskiy sudebnik'tir. Bu çeviri, metinde

şöyle ifade ediliyor: "Tilinden ermeninin latingd çıyargandır; latindan pol skiygd, a pol skidan bizim tilgd, Xaysı ki başlanıyır bu sözlar bild. " (Ermeninin dilinden

Latinceyeçevrilmiştir.Latinceden Lehçeye ve Lehçeden bizim dile.İştebu sözler ile

başlıyor.) (TB, 74) .1

Töre Bitigi, Armiyanskiy sudebnik adlı eserin Polonya-Kıpçak versiyonunun

adıdır. Kıpçak versiyonunun bizim için önemli yanı, ilave edilen ek maddeler ve ek bölümdür. Muhtemelen Kıpçakçaya çeviriyle eş zamanlı yazıldığı belirtilen ek maddeler, yerli hukukanlayışıile ilgili 25 yeni maddeden ibaret olup orijinal nüshaya

eklenmiştir. Kıpçakça maddeler, bunun dışında Pretsessualnıy kodeks (Mahkeme

usülü kanunu) başlığı altındamahkeme kanunlarını anlatan ek bölümdedir. Orijinal eser, kaybolmuştur. Üç nüshadan oluşan Polonya-Kıpçak versiyonunun Paris- ve Viyana' nüshalarındabu ek bölüm maddelerininsayısı41; Vrotslav' nüshasındaise ı Töre Bitigi, Kıpçaksko-po/'skayaversiya armyanskogo sudebnika i armyanokıpçakskiy protsessua/nıy

kodeks, L'vov, Kamenets-Podo/'skiy 1519-1594,Almatı Deşt-i-Kıpçak,Baur, 2003,1-792 s.Diğerhukuk belgeleri için bk. T.İ. Grunin, Dokuınentı na polovetskom yazıke XVI v. (Sudebnıye aktı kamenets-podol'skoy armyanskoyobşçinı)Transkriptsiya, perevod, predisloviye, vvedeniye, grammatiçeskiy kom-mentariy i glossariyT.İ.Grunina, (Pod. redaktsiyey E.V. Sevortyana, Statya Ya. R.Daşkeviça),Moskva, 1967.

2 Paris Milli Kütüphaneı76nuınarada kayıtlınüsha.

3 Viyana Mhitarist Kütüphanesinde 468 numuradakayıtlınüsha.

Ermeni HarfliKıpçakTürkçesiyleYazılmışTöre Bitigive Bu Eserdeki

tôre,yargı, bitikTerimleri Üzerine

94'tür(Garkavets 2003a: 7-10).

Ukraynaca ve Rusçaya da çevrilen eser üzerindeki son yayın, Alexander Garkavets'e aittir. Bizim çalışmamızınana malzemesini teşkil eden bu çalışmada

Garkavets,KıpçakTürkçesiyle kalemealınmışolanPretsessualnıykodeks(Mahkeme usülü kanunu) bölümünü, bağımsız hukuk vesikası olarak değerlendirir ve Töre

Bitigi'ninyayımlanmasının,bir taraftan orta zamanKıpçakhukuk anlayışının

tarihi-karşılaştırmalıincelenmesine;diğertaraftan Türkhalklarınınmilli gelenekleresasında

hukuk terminolojisiningelişmesine katkı sağlayacağınısöylerken (Garkavets 2003a: 5-7) aslındabu yazmaları meydana getirenlerinKıpçakTürkleri olduğunuda ifade

etmişolur.

Metinfarklılığıylabirlikteyazanlarınsistematik olmayan imla veağıztercihlerini de içeren üç nüsha (1575-1594) arasında en eski tarihli ve bununla doğru orantılı

olarak en arkaik olanın Vrotslav nüshası olduğu belirtilir (Garkavets 2003a: 10). Garkavets'inçalışmasındaVrotslavnüshasının çevriyazılımetni ve Rusçaya çevirisi müstakil; Paris ve Viyananüshalarıisekarşılaştırmalı verilmiştir.Son bölümde metnin G. SapargaliyevtarafındanKazakçaya çevirisi yeralmaktadır. Ayrıca,Töre Bitigi'nin

Kıpçakçaversiyonunun terminolojisi, 1270 kelimelikKıpçakça-RusçaveKıpçakça­

Kazakçasözlükteverilmiştir.

Töre,yargı ve bitikterimlerinin kullanımve anlamları içinKıpçak Türkçesiyle

kaleme alınmış 40 sayfa ve 94 maddedenoluşan Pretsessua/nıykodeks (mahkeme usülü kanunu) adlıbölümün Vrotslav nüshasıesas alınmıştır.Bu bölümde maddeler

içindopo/nite/naya stat'ya(ek madde) başlığı kullanılmıştır. Ayrıca, Paris ve Viyana

nüshalarındaki kelime ve fonetik farklılıklar, Garkavetstarafındandipnotlarda kritik

edilmiştir. Dilin, temiz bir Kıpçak Türkçesi olduğunu söyleyebiliriz; ancak, bazı

bölümlerde Türkçe karşılığı olmasına rağmenkelimenin Ukraynaca, Lehçe karşılığı kullanılmaktadır.

ı. tôre,tôreçi

«

264,134).

Clauson, bu kelimeyi "traditional, customary, unwritten law" (gelenek, adet, sözlü kanun) olarakanlamlandırıpTürkçenin pagan dönemine ait temel politik terimlerden biri olarak açıklamakta; ayrıca, MoğolCadadöre/töreşeklindeeski biralıntı olduğunu

belirtmektedir. Doerfer, terimi Moğolca kaynaklı göstermiş ve fonolojik olarak iki grupta değerlendirmiştir. ilk şekilolarak törü'yü almış;bunun Eski Türkçe, Uygur

sahası ve Kutadgu Bilig'de "kanun, devlet idaresi, düzen, nizam görenek, adet"

katmanıdır. Bunlar; Codex Cumanicus ile Memlük sahası sözlük ve gramerlerde geçen töre, diire, tura, türeşekilleridir(TMEN, 134).

Köktürkçede "sözlü yasalar, gelenekler, görenekler; tören, merasim" anlamında

mevcut olan (OT, KT E3) törü,yazıtlarda II yerde geçmekte; 6 yerde il ile birlikte

kullanılmakta olup diğer 5 yerde de yine il kelimesiyle ilişkilendirilir. Bu, Türk devletinin varlığının töre'nin varlığına bağlı olduğunun bir göstergesi olarak

yorumlanmış; tôrü, halkınhak ve hürriyet beklentilerini yerine getirmek üzere eski Türk sosyal ve hukuki hayatını düzenleyen zorunlu kaideler ve normların tamamı

olaraktanımlanmıştır. Ayrıca,töre'nindeğişmezhükümlerdenoluşmadığı;yeni çevre veimkanların gerektirdiğiyeniliklere deaçık olduğu belirtilmiştir (Kafesoğlu 1984: 233).

Uygurcada da "kanun" anlamında geçen (Tenişev 1965: 37) bu terim, Maytnsimit'te sıkçanomkelimesiyle birliktetekrarlanır: nomça törüçe "dine göre" (M, 47,5), nom törüler "alışkanlıklar"(M, 80,15) gibi örneklerde kelimenin "düzen, unsur"anlamlarıda mevcuttur. (M, 80, 5, 15; 59, 37) Bununyanı sıraiki yerde geçen

törüsüz örneğine "haksızve gayrı meşru" anlamları verilmiştir. (M, 62, 30; 83, 55) NobuoYamada'nın Uygur sivil belgeleri üzerinde metin ve incelerneyi ihtiva eden ve 3 cilttenoluşanSammlung UigurischerKontrakteadlıeserinde törü, 4 yerde yine "Gesetz, Gewohnheitsrecht" (kanun, kural; örfi hukuk) anlamında geçmekte; bir yerde aynı anlamda yaryu ve yosun' ile birlikte kullanılmaktadır: ...oyul tôrüsinçd

tudup qulyaq boyın tolap ündr-mdn kiddr-mdn tisdr törü yaryuyosun-ı birld ada

yasmışyasuq-qa tdgsün... "...oğlu [fdete göre tutup kulak boyun dolayıp seslenirim giderim deyince adete göre usulü ile felaketin yokolduğu ışığa ulaşsın..." (Yamada 1993: Ad03-29).

Aslında"kanun"anlamınagelen töre kelimesinin genel anlamdaki "örf, usul, adet" ilekarıştırılmaması gerektiği;çünkü, buanlamlarınyangterimiylekarşılandığı (İnan 1956: 191) ifade edilse de gerek Uygur veKarahanlıve gerekse Kıpçak sahasında

5 Uygur hukukvesikalannın beşinde(USp. No 12,43,53,63,98) veYamada'nıneserinde tespitettiğimiz

yosun "Regel, Norm, Brauch, Gesetz" « Moğ. yosun) için bk. Radloff, Uigurische Sprachdenkmaler; Materialien nach dem Tode des Verfasser mit Ergiinzungen von S. Malov herausgegeben, Leningrad, 1928; AhmetCaferoğlu'nun"kaide, usuli nizam" olarakkaydettiğibu terim, Eski Türklerin hukuki örfve adet-lerini ifade eden bir terim olarakkullanılmıştır. yosınve yusun varyantlan da mevcuttur. bk. "Uygurlarda Hukuk ve MaliyeIstılahlan",TürkiyatMecmuası,C. IV,İstanbul,1934, s. 30; Sadr! Maksudi Arsal, Türk

Tarihi ve Hukuk, İstanbul,1947, s. 135-136. Orta Türkçe döneminde rastlanmayan bu kelime içinaynı

Ermeni HarfliKıpçakTürkçesiyleYazılmışTöre Bitigive Bu Eserdeki

löre,yargı, biıikTerimleri Üzerine

bu terimin, yang teriminden keskin çizgilerleayrıldığınısöylemek zordur, iki terim nüanslarla birlikteyakın anlamları karşılamaktadır,"

Kutadgu Bilig'de 153 kere tekrarlanan törü, "töre, kanun, nizam" anlamlarını karşılamaktave terimin ilk geçtiği beyit, adeta, kanun ve nizamın oluşmasıyla dünyanınhuzuraerdiğinimüjdelemekte; OrhunyazıtlarındaTürk devletininvarlığının

ve huzurunun töre'ye bağlı olduğu düşüncesi,tekrar hatırlatılmaktadır:Ajun inçke tegdi tüzüldü tôrü. tôrü birle atın kopurdıörn. "Dünya huzura erdi düzenlendi töre,

töre ile hakanatını şahlandırdı."(KB, 103) Buna mukabil KB'de 38 yerde tekrarlanan

yang için "merkez, adet, kaide, tarz"anlamlarıverilse de bir beyitte yang teriminin

töre, hatta öngdi "kanun, adet", kılk "huy"tavır" ve itig "usul, düzen" ile art arda yer alarakyakın anlamları içerdiğine tanıkoluyoruz: bu beglik işin barça begler bilir, tôrü, ôngdi, kılkyangolardınkelir "bu beylikişinibütün beyler bilir, kanun, düzen

tavırve usulonlardan gelir." (KB, 1931) 16 yerde ise yang, kılkvekılınçile birlikte sinonim kullanım gösterir: kılkyang, kılınçı yangı (KB, 344, 562, 738, 3562 vb, beyit1er) Divan'da "kanun, kaide, hukuki nizam"anlamında7 kere geçentôrüsadece bir yerde eltôrüşeklindedir(DLT I, 106-9).

Kıpçak, çağatayveOsmanlı sahasındatöre olan kelime, özellikleKıpçak sahasında

anlam genişlemesine uğramıştır:"Sitte, Gebrauch; Gesetz" (gelenek, görerıek; örf, töre) (CC, 251) ve "din, gelenek, görenek, örf" (iM, 390a/6).Ayrıca,Codex'te töre tut- ve töre+le- fiilleri de geçer.

6 Uygur hukuk belgelerinde yang, daima el ilebağımlıolarak elyangınça şeklinde"örf"anlamında geç-mektedir. (DSp, 5, 7,IO; EDPT, 940) Yamada, lörü için "Gesetz, Gewohnheitsrecht" (yasa, kural; örfve adet hukuku); yang için ise "Art und Weise, Site" (tarz, usul, yol, gelenek, görenek, töre)anlamlarını

ver-mişve metinde 14 yerde geçenyangterimi, 12 yerde il ile birlikteilyangınça"derLandesitte gemass"şek­

lindedir (Yamada 1993: Lo 12-8/Lo 15-6/Lo20-8 vb.) A.Caferoğlu,Uygurlarda hukuk ve maliye terimlerini

açıkladığımakalesinde ilksıradaelealdığıyangteriminin, Radloff'unçalışmasında(Uigurische

Sprach-denkmdler;Leningrad, 1928) elyangınça şeklindeelile müteradifkullanıldığını;aynca, yang'ın Karaharılı

döneminiteınsiledenKuıadguBiligve Divan'da; küçük bir fonetikdeğişiklikleyongşeklinde Kıpçak

sa-hasındave Orta Asya'da "örfi hukuk" anlamında kullanılarak genişbir Türkcoğrafyasına yayıldığınıifade

etmektedir. Uygurlardadiğerhukuk veınaliye teriınleriyleve yang terimiyle ilgiliayrıntıiçin bk. Ahmet

Caferoğlu, "Uygurlarda Hukuk ve MaliyeIstılahları",TürkiyalMecmuası,C.IV,İstanbul,1934, s. 1-44;

A.İnan,"Türk Etnolojisini İlgilendirenBirkaç Terim-Kelime Üzerine", TDAY Bel/elen, Ankara, 1956, s. 179-195. S. M. Arsal, Altun Yaruk'tanverdiğiilbaşlagulörüsünôtiiniirsiiz(Devlet idaresi kanununu mu soruyorsunuz) cümlesinin Türk hukuk tarihibakımındanöneminedeğinerekEski Türkçede il kelimesinin "devlet'anlamına geldiğini,bu cümleninaçıkçaortayakoyduğıınuifade eder ve yang terimini, bugün ta-mamenunutulmuşönemli bir hukuk terimi olarakaçıklar.Türk Tarihi ve Hukuk,s. 79. Buaçıklamayagöre

Hülya KASAPOGLV ÇENGEL

Memlük sahası Kıpçak sözlüklerinde kelimenin çeşitli fonetik varyantlarını

görmek mümkündür. türe"adet" (TZ, 25a, 90a)?,düre "kanun, töre"(Kİ,48), tura

"din, adet, görenek" (KS, 284).

Ermeni harfli Kıpçak dil yadigarları, töre kelimesinin kullanım alanının

genişlemesi ve teşkillerinin ortaya çıkması bakımından oldukça dikkat çekicidir.

Edward Tryjarski'nin Viyana koleksiyonundan üç el yazmasını taramak suretiyle

hazırladığıveaçıklamalarınLehçe veFransızcaolarakverildiğiDictionnaire Armeno-Kiptchak'ta tora, toray, t'ora biçimlerinde transkripsiyonlanan kelime, "yargı" ve "mahkeme" anlamlarınıda kazanmıştır: "ustawa, prawo; sad; loi, droit; jugement, tribunal".Ayrıca,bu metinlerdetöreveyargusinonimkullanımgöstermektedir:ı'ara ya yaryu ovrat'uçi"töre veyargı öğretici"(DAK, 776).

Grunin'in, Kamenets-Podol'sk Ermenilerine ait mahkeme kararlarını içeren

Dokumentına polovetskomyazıke adlıeserinde sadece "sud" (mahkeme)anlamında

geçen kelimenin (DPY, 91,160)Töre Bitigi'ndetemel hukukla ilgili "mahkeme; kanun, hüküm; hak, hukuk; oturum,duruşma,celse" gibi çeşitliyeni anlamlariçerdiğineve

aynı anlamıihtiva edenyaryuiledönüşümlü kullanıldığına tanıkoluyoruz. (bk.yaryu)

Ayrıca,törekelimesi, muhtemelen ilk defa bu metinlerdeyardımcıfiil alaraktôre

et-şeklinde "yargılamak,hüküm vermek" anlamındakullanılmayabaşlamıştır.Buörneğe

mukabil, diğer metinlerde yarşı ile yapılmış teşkiller mevcuttur. Yine metinlerde

t'ôrevçi.törii+çi, töre+ci (DPY, 256, Deny, 75) gibi fonetik varyantlara sahip olan ve

"yargıç" anlamınıveren bu biçimin, ilkteşkillerdenbiri olduğusöylenebilir.

Osmanlıcave çağatay sahası için kelimenin şu anlamları kaydedilmişfir:Osm.

"obıçay, zakon; Sirte, Gesetz" (gelenek, görenek, töre; kanun, kural); Osm., çağ.

"prints"(sultan) (VWTD, 1250; TEL, 608). Töre Bitigi'odetôrevetöreçi:

törai :mahkeme.

DS 32. A egdr xonaxka utru kimesü antka tüşkdy, keriik 4-ünçi kündd antın

tügiilliigiiy, özgii türlü dügiil. A egôr axça tölövünii kimesd bilinsd, alay ox 4-ünçi küngii bermdx kerôk tôlôvgd. Bu burungitörada tôlamadi esd, bolur ekinçi 4-ünçi küngd dirin algay tölövgii, munı bolur oderjat etmôgii tôrôlarga kôrd. Mundanartıx

7 Besim Atalay, tür kelimesine "türe, adet"anlamlannı vermiş;ancak, eserin orijinal metninebaktığımızda

bu kelimenin Arapçakarşılığınev'(tür) olarakyazılmıştır.türe(töre) kelimesiyle alt alta yer alan tür, muh-temelen türe ilekanştınlmıştır.bk. Besim Atalay, Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lügat-it- Türkiyye,İstanbul,1945, 30a, 90a.Aynı, kanşıklığın KıpçakTürkçesiSözlüğü'nedeyansıdığını düşünüyoruz.Bk. RecepToparlı,

KıpçakTürkçesiSözlüğü, Ankara, 2003, s. 282, 287.

Ermeni HarfliKıpçakTürkçesiyleYazılmışTôre Bitigi ve Bu Eserdeki töre, bitik Terimleri Üzerine

töriidiin kün almaga bolmastır, alay ox, kimnin imen'ası bolsa, ya xumaşı, bolur zastavitsa bolma borçlusuna utru.(TB, PK, 173-174)

Eğerbir kimse misafirekarşıant içecekse, 4. gündeandını tamamlamasıgerekir.

Başkatürlü olmaz. Eğerpara ödemeyi kabul ederse 4. güne kadar ödemeyapması

gerekir. Bu birinci mahkemede ödemediyse ikinci kez 4. güne kadar ödeme yapacak. ikincide de ödemediyse üçüncü kez 4. güne kadar ödeyecek. Kanuna göre bunu (bu süreyi) almak mümkündür. Mahkemeden bundan fazla gün almak olmaz. Böylece o

kişinin malımülküvarsa onu borçlusunakarşırehinbırakmak zorundadır.

töriigii tur-: mahkeme huzurunaçıkmak

DS 33. Bir kimesd töriigii turgay, da, tôrdni hôrmdtldmiyin,yanından xılıçınya

xıncalın şeşmôgdy.Anujkibikni tôrd12ayça curum bi/ii ögütliimiigii kerdk, ki,aşar

1.' bayıp,özgiiliir da töriini hörmiit/iigiiyliir ya külmdgdyldr töriialnına. (TB, PK, 174)

Bir kimse mahkeme huzurunaçıkacakve mahkemeye hürmet etmeyerekyanından

kılıcınıve hançerini çözmeyecek. Bunun gibisini mahkemenin 12 akça paracezasıile

cezalandırmasıgerekir. Çünkü, onabakıp başkalandamahkemeye hürmet gösterecek ve mahkeme' önünde gülmeyecek.

törii II: kanun, kural

(1) DS 14.Da bir kimsd ki zindanda olturgay kimsônin borçu üçün, da neçik tôrd

buyurıyır,ki künda aijarxarcga bir axça bergdy, ol künddn, ki olturyuzdu, 3-ünçikünga

dirin, ki anarxarclıxınbermdgdy edi, voytnun xolundanôtlaşberilmdgdy edi, 4-ünçi kilnda tôrdnin erki baranışkibik kişini,borç eyôsin, erkli yebermôgüzındandanyiinii töriigiiündaginçü.A ol borç eydsi, kixaldıtôrddd, ki tölöv etkdy algankişisina baş

borçun, yoysaanıanar tölöv etmügd borçlu dügül,xaysınki aıjar zındanda xarclıx

berdi, tek anı anar borçluXalır, ne ki tôrdgd nalojit etti baş suması bi/ii töliimiigii birgd; tôrd bulay buyurıyır.(TB, 169)

Ve bir kimse birine olan borcu için zindanaatılsa,kanunşöylebuyuruyor. Her gün (borç verenkişi)ona (borçlu olankişiye) harçlıkiçin bir akça ödeyecek ve zindana

atıldığıgünden 3. güne kadar ki ona (borçluya) harçlığınıvermese, voytun elinden

ödemek olmaz. 4. gün mahkemenin borçluyu zindandan çıkannaya yetkisi var,

tekrar mahkemeye çağınncayakadar. O borç sahibi, mahkemede, borç aldığı kişiye

ana borcunuödeyeceğinitaahhüt etti. Yoksa, onu (zindanda kaldığısüre zarfındaki

masraftannı)ona ödemek zorundadeğiL.Ona zindandaverdiği harçlığı.Sadece bunu

(ana borcu) ona borçludur. Mahkemede ana borcu ile birlikte ödemek için başkane

KASAPOOLU

töraIII:hak, hukuk.

(1) DS 18.Da egôr kimesdgd kerdk bolsa minuta çıyarmagadiftdrddn môhür

tibind, töriisi12ayçadır: 6-sımôhurdandtr; da6-sı yazıçtnındır: (TB, PK, 170)

Veeğerbir kimseye mühürlüresmi defterden belgeçıkarmakgerekse bununhakkı

12akçadır: 6'sımühür içindir ve6'sıkatibindir. töra IV: hüküm

töra et-: hüküm vermek,yargılamak.

Tiyişlidir yaryuçıga,ki tôrüniyalşızetmôgdy,yoşsakôplôr bild, egôr yoluymasa, 2 ya3yaxşıbiliçi adômildr bild etkdy tôrdni. Neçik ıôrügakelgdnldrgô2ya3tanıx

kerdktir; ol türlüyaryuçılarga, anınü ç ü n ki törii toyru bolur toytagan addmildr bild

tanıxlıxta.(TB, 34)

Yargıcınhükmüyalnızvermemesi gerekir. Aksi takdirdeçoğunlukile, hiç olmazsa 2 ya da 3 iyi ve bilgili insan ile hüküm verecek. Böyleyargıçlaramahkemeye gelenler için 2 ya da 3tanıkgerekir. Böylelikle güvenilirinsanların tanıklığıyla doğruhüküm verilir.

töra V:duruşma,oturum, celse.

(1) DS 34.Bir kimesd kimesiini voytkaündagay,voyt bergdy töriigii, da ünddlgdn

yan aytkay, ki hadir dügiilmen cuvap bermdgd, beriniz birsi tôrdgd, anı oderjat

etmdgd bolur töriigii kôrd üçünçi töriigii dirin. A kim ki povoddur,3ayçanıoloblojiı

etmiix kerdk zapisnitj. (TB, PK, 174)

Bir kimse bir kimseyi voytaçağırsave voyt, mahkemeye sevk etse ve çağnlan

taraf söylerse ki benhazır değilimcevap vermeye, öbür oturuma erteleyiniz. Kanuna göre onu üçüncü oturuma kadar uzatmak mümkündür. Davacının kayıtiçin 3 akça vermesi gerekir.

(2) töra oltur-: oturumabaşlamak

DS 38.Xaçan ki törii oltursa da voyt, aytmıyın, ki munda törii olturuptur, kimnin

nemdişibar esô, spravovat etsin. da kimesd, aşıyıp, boşaılır almıyın, da ilgeritüşüp

nema izdôgôy tôrdddn. anujklbikkişi xalırcurumga12axça. (TB, 175)

Duruşma başlarken,voyt buradaduruşma başlamıştırdemeden kimin neişivarsa acele etsin ve acele ederek af dilemeden öneçıkıpmahkemeden birşeyisterse bukişi

12 akça ödemek zorundakalır.

töraçl : hakim,yargıç;jüri üyesi.

Ermeni HarfliKıpçakTürkçesiyleYazılmışTöre Bitigi ve Bu Eserdeki töre,yargı,bitik Terimleri Üzerine

---._-~--"~-~---_._._---_._---~~---_..

_--_._-kirmdgd da yürütmdgd da özgiiliirgii körgüzmiigiitôrdldmin yolun, ne türlü. (TB,

PK,166)

Yargıçlarabu kadar dahaöğüt yazarızki kanunlara göredavranmayıve yürütmeyi vebaşkalarına kanunlarıntürlü yolunu göstenneyi bilsinler.

(2) DS 36. Ydnd bir kimesdgd kerdk bolgay voytnu eki töriiçi bi/ii obvedit etmôgô,

kerdk bergiiy deckiygd2 ayça, voytka da 2 axça, 4axçası töriiçiliirni1Jdir, bu işnin

yolubulaydır.(TB, PK, 174)

Yine bir kimsenin voytu iki jüri üyesi ile haberdar etmesi gerekse okişi mübaşire

2 akça, voyta da 2 akça verecek. 4 akçayargıçlarındır.Buişinyolu budur.

Törekelimesinin Töre Bitigi'ndeki anlamlarının, ayrıcaisim ve fiilteşkillerinin

izlerini, modemKıpçaklehçelerinden Karayeada görrnek mümkündür. Kowalski 'nin

yayımladığıTrakay metinlerinde tora ve palatal ltıile t 'ora "prawo, sad, slusznosc" (hak, hukuk, hüküm, mahkeme); t'ora et'ma, "sadzic, wyrokowac" (yargılamak,

hüküm vermek); tora-vçi ise "sedzia"(yargıç) anlamındadır(Kowalski 1929: 267).

Kırım, Trakay ve Lutsk diyalektlerinde fonetik değişikliğe uğrayan töre, anlam olarak Töre Bitigi'ndeki anlamdan uzaklaşmamıştır: K. törii "zakon, pravo;obıçay";

T. tyorya "sud, sudebnoye delo,sudebnıyprotsses" (mahkeme, mahkeme işi,dava, mahkemekararı); L. tiirii "zakon, pravo; sud". Terimin, +çi ve +tsi ileteşkilleri de mevcuttur (KRPS, 523, 541, 566) TrakayKaraycasıylailgiliaynı şekilleriRadloff da

kaydetmiştir: tôrd, törii+çive törii+lii- (VWTD, 1250-1251).

TarihiKıpçakçave Karaycadaki anlam, Kazakçada ve diyalektlerindekorunmuştur:

Kzk. töre "sudebnoye reşeniye" (mahkeme kararı) (VWTD, 1253); değişmez kanunların bütünü (KzkTS, 647). Bu terimin, Kırım Tatarcası, Kırgızca, Kazakça,

Başkurtça veŞorcadaki anlamı, Radloff'unçağataycaveOsmanlıcaiçinkaydettiği

anlamla örtüşmektedir: Knn. törii "vidnıy, znatnıy çelovek" (bilgili mümtaz kişi)

(VWTD, 1250), gospodin, çinovnik (KnnTRL, 126); Şor. tôra "ispravnik, naçalnik okruga ili goroda" (Çarlık Rusyası'ndapolis müdürü, şehirveya eyaletin başkanı".

Kırgız destanlarındaveÇarlık RusyasıdönemiKırgız edebiyatındada törö "kolunda biyligi bar ak söök adam, kadırluu mırza, başkalar anınsözünöbaşiygen kadınnan, baatır", "çinovnik, gospodin" (bürokrat, patron) (KTTS, 613). Kzk. töre eski. KazaklardaÇıngızhansoyundan gelenkişi.(KzkTS, 647);Başk.tiirii(resmi bir yerin

başınagetirilen kişi, başkan,müdür) (BaşkTH, 422); Alt. tôrô"naçal'nik okruga ili goroda" (bölge veşehriidare edenkişi)( SA, 369).

Sultanların, şehirveya eyalet idare edenlerin kanun uygulayan; idari ve hukuki güce sahip olankişiler olduğu düşünüldüğünde törekelimesi için yukarıda verilen ikincianlamın,muhtemelen birinci anlamdangeliştiğiortayaçıkmaktadır.

KASAPOOLU

2.yargu,yarguçu <yar+guEDPT, 963; VWDT, 137. Clauson, buteşki1i,"yarma

işini gerçekleştiren, yani, olaylan ve gerçekleri açmaya ve parçalamaya yarayan bir vasıta, yasal mahkeme" olarak açıklamaktadır. Kelimenin teşkil edildiği

yar-fiilinin Uygur ve Kazan diyalektlerinde "mahkum etmek, tenkit etmek, muhakeme etmek" anlamında kullanılması (VWTD, 103) dikkat çekicidir. Kelime, bir alıntı

olarak "mahkeme, dava"anlamında Moğolcada carğu, Farsçada iseyar-güşeklinde kullanılmaktadır(EDPT, 963; MTS., 1603; TMEN, 1784; PED, 1525)

Tarihi Türkyazıdillerindetörekadarişlekolmayan bu terime, Köktürkyazıtlannda rastlanınamıştır.Uygursahasındabir hukukvesikasında(USp, N 98) "karar, hüküm"

anlamında tespit edilmiş; (Caferoğlu 1934: 30) Yamada'nın çalışmasında ise iki yerde geçen bu kelimetöre veyosun ileanlamdaşolup bir yerde törü yaryuyosun-ı

birld...(Yamada,Ad03-29) şeklinde kullanılmıştır.

Memlüksahası Kıpçakeserlerinde geçmeyen bu kelime,Kıpçak sahasındasadece Codex'te ve Gülistan'da yer almaktadır. Bu alanın en önemli özelliği kelimenin

türemiş şekillerininortayaçıkmasıdır.Codex'te yaryu"Entscheidung, Urteil; Befehl; Gericht" (hüküm, karar; emir; mahkeme) kelimesiyle birlikte fiil ve isimteşkillerine

derastlıyoruz."regimentum" (idari ve hukuki hüküm vermek,yargılamak) anlamında kullanılanbu fiillerden birisi, terimeyar-fiilinin getirilmesiyleyaryu yar-şeklindedir; diğeriise +la-eki ileteşkil edilmişolanyaryu-la-fiilidir. Aynca,yaryu+çı,törü+çi

ileanlamdaştır.(CC, 115; GT, 13/4).

."

Ermeni harfliKıpçakmetinlerinde deyaryu'nuntörüileaynıanlamdakullanıldığını.

belirtmiştik. Bu metinlerde yaryuçı, ıaryula-, yaryulan- (DAK, 320-321, Deny, 80)teşkillerinin sıklıkla kullanıldığını-söyleyebiliriz.Alşış Bitigi'nde yaryu et-fiili

yaygındır.(AB, 93/6; 125/8)

Osmanlı sahasında yargı; çağatay sahasında yargu olan kelime aynı anlamda

kullanılmıştır(VWTD, 137-139).

Töre Bitigi'nde"mahkeme, hukuk, kanun, hüküm"anlamında kullanılankelimenin

yaryuçı teşkili, "yargıç, hakim, hakem" anlamında kullanılmakla beraber dini bir muhteva kazanarak Allah'ın sıfatı olarak da tekrarlanır: kôktdgiyaryuçı "gökteki

yargıç" (TB, 27), köniyaryuçı"adil yargıç"(TB, 31) Bu metinde, fiil olarakyaryu yar-şeklinitespit edebildik.

Töre Bitigi'ndeyarguveyarguçı:

yaryuI:mahkeme.

Ermeni HarfliKıpçakTürkçesiyleYazılmışTöre Bitigi ve Bu Eserdeki bitik Terimleri Üzerine

ayırlıyınakôrdçayırgaybiyikyaryuga, korol 'gaanınbiylikind na olkişigdberilmar

kerdk bu türlü. (TB, PK, 167)

Eğer bir kimse Ermeni mahkemesinde haksızlığa uğrasa, kendisine yapılan haksızlığagöre başvuracakyüksek mahkemeye, krala majestelerine. Bu kişiye bu türlü imkan verilmesi gerekir.

(2) DS 88. Bir kimesônin şulprıytıbolgay borç üçün bir kimesddd, da kelgdy

yargu alnına, da tanmagay bitikin, da aytkay, bilirmen, ki bitik menimdir, yorsa

tôldpmenatjarbarçasın,daaşarnemüdd borçluxalmıyırmen,tek bitikimni zaderjat

etiptir;(TB, PK, 193)

Bir kimsenin borç için senedi olsa bir kimsede ve gelse mahkeme huzuruna ve inkar etmese senedini ve söylese, biliyorum. Bu senet benimdir; ancak, ona (borç verene)

1° tamamını ödemişimve ona borçlukalmıyorum.Sadece o, senedimiatmamış.

yaryu II:hüküm.

(1)DS 78.Da egdr ki bolgay biri xonax, da yerlitüşkiiyxonaxka utru antka, na

4-ünçikün[ün]ii kerôkantıntügiiliiigay, özgii türlü dügül. Tekxonaxka utru tügiiliiimiigii

ne bir kün artır uzatmayıyoytur; kimgd dd yoluysa. na bilgdysiz, ki yaryusu budur.

(TB, PK, 190)

Veeğerbiri misafir olsa(başka şehirden)ve yerlikişio misafire karşıant içmek durumunda kalsa ve 4. günde andını tamamlamasıgerekir,başkatürlü olmaz. Sadece misafire karşı ant içmenin bir gün bile uzatması yoktur. Kime rastlarsa rastlasm, bilesiniz ki bunun hükmü budur.

(2)yaryu yar-: hüküm vermek

Biliklik kerakyaryuçulargaxaysıki Tenrigdyaraşır. ZerayarşuyarmaxTeşrinindir;

oldur könü yaryuçu.(TB, 31)

Yargıçlara,Allah'ayakışırbir şekildebilgi gerekir. Zira, hüküm vermek Allah'a mahsustur. Odur adilyargıç.

yaryu III: hukuk, kanun.

(1) DS 7. A yaryunı ayamaga bolmastır kimesdgd, iş uçuna toytamıyın,

tügôllônmtyin yaryu bila. Da bitikyazı/sa korol 'ga, yaryudan kerdk bir möhür

voytmoj bolgay, birketxoyalıxnıf].(TB, PK, 167)

Kimse için hukukukısıtlamakolmaz, işbitmeden, tamamlanmadan mahkeme ile. Veyazı yazılsakrala, mahkemeden bir mühür voytun olacak, bir deaksakalın.

yaryuçı: yargıç

(1) Z-inçi, yaryuçılar atını berdi Tetjri addmildrgd, ki yaryu etiniz kônülilk bild öksüzgii u tulga. (TB, 29)

ikincisi, Tann, insanlarayargıçlar adınıverdi ki, öksüze ve dula adaletle hüküm veriniz.

(2) Biliklik kerdk yaryuçularga xaysı ki Teıjrigd yaraşır. Zera yaryu yarmax

Teıjriniıjdir;oldur kônüyarşuçu. (TB, 31)

Karaycanın bütün diyalektlerinde (Trakay, Lutsk ve Kırım) yaryu ve yaryı "reşeniye,prigovor suda", Ermeni harfliKıpçakTürkçesindekianlamını korumuştur:

L yaryula- "sudit", yaryulas- "sudit'sya" ve T, L, K yaryu yar-; T yaryuçu, L yaryutsu "sud'ya"diğer teşkillerdir(KRPS, 232; Kowalski 1929: 200).

yargı,Altayca ve Kazakçadaşu şekilve anlamlardakullanılır:Alt.yaryı "reşeniye,

sudebniyereşeniye"(karar, mahkemekararı)(VWTD, 137-140);Kzk.jarğı ı. eski. Kazakhalkınınhukukkurallarınınbütünü 2. yasa (KzkTS, 212).

3. bitik, bitikçi < bitig "Sclırift, Testament, Buch" < biti- schreiben

+

(TMEN, 717)< Kit. bi, pir<pyet"kist"(fırça) DTS, 103; ESTY, 156; VEWT,77; EDPT, 303.Moğ.biçik, Far. bitik (TMEN, 717; MTS, 162; ST,155).

Clauson, "a general word for anything written: inscription, book, letter, document ete."(Yazılıolan herhangi birşeyingeneladı: yazıt, anıt,kitap, mektup, doküman gibi) olarakaçıklamaktadır. biti-"yazmak" fiilinden teşkiledilen bitig, Orhunyazıtlarında

"yazı; yazıt, kitabe; kitap" (OT, KT S13) anlamında kullanılmakta; Uygur metinlerinde

özellikle Maytrısimit'te, eserin türünü hatırlatırcasına maytrısimitnom bitig "din

kitabı" şeklinde tekrarlanmaktadır.(M, 87, 21)Aynıterim, Turfan metinlerinde"yazı,

kitap, belge, vesika, vasiyetname; harfler" gibi çokçeşitli anlamlardakullanılmıştır

(TT

rv

geçer: Bu bitignikılmışkün öz-e bu borluqsadıy-ı çav-nıtükel sanapaldım."Bu senet tanzimedildiğigün bağın satışbedeli olan çavı tamamensayıp aldım"(Arat 1937: 592). Yamada'da bitig ve bidig kelimesi, "Schreiben, Dokument" (yazı, doküman)

anlamındageçmekte (SaO1-5/Lo28-12); bu kelimeninteşkiliolan bitkiiçi "Schreiber"

(yazıcı, katip) (Sa18-23IMi20/20) anlamında kaydedilmiştir.A. Caferoğlu da Eski Türk hukukvesikalarını incelediği çalışmasındabitigkelimesinin,yazılıherhangi bir

vesikanıngenel adı olduğunuifade etmekte ve buvesikaların bazılarının, şahısların

toplumla ve devletle olan ilişkilerine, bazılarının ise şahısların kendi aralarındaki

ilişkilerineaitolduğunubelirtmektedir (Arat 1964: 23). Buyazılı vesikalarıntürünü,

-Ermeni HarfliKıpçakTürkçesiyleYazılmışTöre Bitigi ve Bu Eserdeki töre,yargı,bitik Terimleri Üzerine

-bitigkelimesinden önce gelen terim belirlemektedir: başbitig,çınbitig,çın başbitig, öng bitig "hakiki, esas senet", ata bitigi "babayazısı, vasiyetname", budun bitigi

"halkla ilgili vesikalar",ötüg bitig"arzuhal" vb.

Kaşgarlı Mahmud, bitig ve bitik şeklinde aynı anlamda kaydettiğibu terimin,

Oğuzcada"rnuska ve üfrük" anlamında kullanıldığınıda belirtmiştir(DLT I, 384-22; III, 164-1). Kutadgu Bilig Dizini'ndebitigsadece "mektup" (KB, 351), bitigçi «bitig+çi) ise "katip" olarak aktarılmıştır, Aynı metinde bitikçi'nin tamalıkar

olmamasıve içkiden uzakdurması gerektiği vurgulanır.Aksi takdirde devletişlerinin bozulacağına dikkat çekilir. Devlet idaresinde önemli bir görev üstlenmiş olan

bitikçi'nin, Han'ınumumi katibiolduğuve Han'ın,fikirlerini veziraracılığıylakatibe

bildirmek zorundaolduğuifade edilir (Arsal 1947: 107) Bu bakımdanKB beyitleri

yeniden gözden geçirildiğinde bitikçi'nin yazdığı belgenin her zaman "mektup"

olmadığı anlaşılmaktadır.İlig yarlıkamışbitig bir/e söz. Okıdım bitigin yarukbo/dı

kôz" (KB, 3732). (Hükümdar fermanla söz buyurmuş. Fermanını okuyunca gözüm

açıldı, aydınlandı".Bu beyitteyarlıkamakfiiliyle kullanılanbitigkelimesine daha çok "ferman"anlamı yakışmaktadır.

Codex Cumanicus'ta kelime iki şekilde kaydedilmiştir: Son sesteki /g/nin

tonsuzlaşmasıylabitik ve aynı sesin sızıcılaşmasıylabitiv ve bitüv "Schrift, Buch"

(yazı,kitap). bitikçide "katip"anlamında kullanılmayadevam eder (CC, 61).Ayrıca,

Codex'tebu kelime "book, register" (tüzük, sicil defteri) anlamındadakaydedilmiştir

(EDPT,303).

Memlı1k sahasında yazılmışolan sözlük ve gramerlerde, Codex'tekianlamda şu

şekillermevcuttur:bitig(KK104; TA, 60), bitik(TZ, 3Ia-3, 84b-2; Kİ,28), biti(Kİ,

28).

Osmanlıve çağatay sahasındabitik "pis'mo,gramota" (mektup, vesika, belge). Osm. bitikçi, çağ. bitikçi, bitigüçi "pisar" (sekreter) (VWTD, 1775-1776). Clauson,

Osmanlı sahasıiçin şu kaydı verir: bitig "XVIII. yüzyılakadar genellikle mektup; bazen de daha genelyazılıdoküman" (EDPT, 303).

Ermeni harfli Kıpçak eserlerinde yine bitik şeklinde geçen kelime "yazı,kitap, defter, kağıt, vesika, belge"anlamındadır(Schütz 1962: 298; DAK, 143; DPY, 27, 95,217).

Töre Bitigi'nde bitikşeklinde kullanılmayadevam eden kelime, benzeranlamları

içermektedir. Aynca, "katip, sekreter" anlamında bitikçi yerine yazıçı kelimesi

kullanılır.bitikçi ise "okur yazar; okuınayıseven" anlamındadır:

Töre Bitigi'nde bitik ve bitikçi: bitiki: yazı,belge.

(1) DS 7.Ayaryum ayamagabolmastırkimesdgd,işuçunatoytamıytn,tügiilliinmiyin yaryu bi/ii. Da bitikyazılsakoral 'ga, yaryudan kerôk bir möhür voytnun bolgay, bir

ketxoyalıxnl1].(TB, PK, 167)

Kimse için hukukukısıtlamakolmaz,işbitmeden, tamamlanmadan mahkeme ile. Veyazı yazılsakrala, mahkemeden bir mühür voytun olacak, bir deaksakalın.

bitik II: kitap

(1) Xaytıp daşı da ytıXşlllX beriliptir bizgô, ki barça ari bitik/ilmi anın üçün

tüzdüldr; ki adômilôrni yazıytantartkaylar; ol türlü Töril bitigi caht etôr tıymaga

yamanlarnıu egrildmi. (TB, 28)

Tekrar bize iyilikbahşedilmiştirki bütün mukaddes kitapları (yazıları)bunun için yazdılarki insanları günahtan alıkoyacaklar,Töre Bitigi bu şekildekötülere ve

eğrileremani olmaya gayret eder. bitik III: senet

(I) DS 88. Bir kimesiininşulprıytıbolgay borçü ç ü n bir kimesdda, da kelgôy yargu

alnına,da tanmagay bitikin, da aytkay, bilirmen, ki bitik menimdir; yorsa töliipmen onar barçasın, da anar nemüda borçluxa1mıyırmen,tek bitikimni zaderjat etiptir;.ii xayda ki ekiyartıntiri tanıyiarıbolmagay, na kerôk, ki ol kişi antın etkdy, kimni ki

vınovatetti/ar, da andan könülgiiy ıôrübild, atanıxlıxıbolsa yaXŞI kişi/artutulgay. "

(TB, PK, 193)

DS88 Bir kimsenin borç için senedi olsa bir kimsede ve gelse mahkeme huzuruna ve inkar etmese senedini ve söylese, biliyorum. Bu senet benimdir; ancak, ona (borç verene)tamamını ödemişimve ona borçlukalmıyorum.Sadece o, senedimiatmamış,

İki tarafın canlı tanıklarıolmasa, kimi suçlu buldularsa okişiant içecek ve mahkeme önünde beraat edecek.Tanıklıkiçin ise iyikişilertutulacak.

(2) DS 89. Ydnd bir kimesd kendinin bitikin tangay, aytıpki, menim dügiil, da möhürüanınbolgay ya bolmagay, da içind bitiknil) tanırlarbolgay, kimnin alnına

yazıltptır; da ol pretca tangay, aytıp, ki aşar nemd borçumyoytur; da ne bitik td menim dügüldio; da ol tiri tanıylar; kelip tôrüalnına, tanıxlıxbergdy, neçikalarnın alnınaedi. Kimgd ki ıôrüinangay, na borçlu bolur tôldmdgd, da tôrddôn uyat bi/ii ketkayanışkibikkişi, xaysıki kendinin bitikin tanar dayaXŞI kişilamin tanıxlıxınkeri urmaga klar. (TB, PK, 193-194)

Ermeni HarfliKıpçakTürkçesiyleYazılmışTöre Bitigive Bu Eserdeki

tôre,yargı,bitikTerimleri Üzerine

~---.----..--~---.-.-..-_..~._-~...-~---..--.--.-'-..-.--~.-~..-~._-..- ...

-.----Yine bir kimse kendi senedini inkar etse, söyle se ki bu benim değildirve onun mührü (imzası) olsa da olmasa da ve senedin içinde tanıklarolsa ki (senet) onların

önünde yazılmıştırve o ısrarla inkar etse ve söylese ki ona borcum yoktur ve bu senet de benimdeğildirve ocanlı tanıklarmahkeme huzuruna gelse,tanıklıketse ve bununonlarınönündeolduğunusöylese, mahkeme buna inansa borçlu bunu ödemek durumundakalırve böylekişimahkemeden buayıpileayrılır. Kendi senedini inkar eder ve iyikişilerin tanıklığınıda geriitınişolur.

bitikçi: okur yazar

(1) Tiyişlidiryaryuçuga, ki bitikçi, uslu, ayıllı bolgay, da ari bitikldrnin küçün

yaXŞI bilgdy, da barça addmilikni igi ,bilgay, ki yaryunu toyru etkdy . Tiyişlidir

yaryuçularga, kil'aıalarıbild tügal bolgay, daaylıuaxıllıu saxt bolgay, bolmagay ki

töraniatjlamıytn,kimsôgd eksiklik etkdy. (TB, 31)

Yargıcın okumuş yazmış, aklıselimbiriolmasıve diniyazılarıngücünü iyi bilmesi ve insan fıtratını iyi bilmesi gerekir ki doğruhüküm versin. Yargıçların yaşlarının

da kemale erınesive akıllı,dikkatli olmasıgerekir. Kanunları anlamadan bilmeden kimseye zararverınemesigerekir.

Modem Kıpçak lehçelerinden Karayca ve Başkurtçada rastlanan bu kelime,

Karayeanın Lutsk, Kırım ve Trakay diyalektlerinde bitik, biti biçiminde "pismo,

list, ksiazka, kniga" (kitap, mektup) anlamında kullanılır (Kowalski 1929: 170).

Başkurtçadaise g>v (bitigi-bitiv) değişmesiylebitivbiçimine geçen kelime, "yazı,

belge, muska"anlamındadır (Başk'I'H,137).

Sonuç

Erıneniharfl.iKıpçak metinlerindetöre kelimesinin hem anlam alanı genişlemiş;

hem de yeniteşkilleriortayaçıkmıştır.Grunin' in metinlerindetôre,sadece "mahkeme"

anlamınıverirkenTöre Bitigi'ndetemel hukukla ilgili "mahkeme; kanun, hüküm; hak, hukuk; otururn,duruşma,celse" gibi çeşitliyeni anlamlariçerınekteveyaryuileaynı

anlamdakullanılmaktadır.Bu metinlerde "yargıç" anlamınagelen tôrdvçi, Codex

Cumanicus'taki töre+le- biçiminden sonra sözü edilen kelimenin ilk teşkillerinden

biri, hatta, failanlamındailkteşkilidir,diyebiliriz.

Modem Kıpçak lehçelerinden Karaycanın Kırım, Lutsk ve özellikle Trakay diyalektlerinde töre ve ıôrü-ıçi, Erıneni harfl.i Kıpçak metinlerindeki anlamını koruması bakımındandikkatedeğer.

Kıpçak sahasındasadece Codex'te ve Gülistan'dageçenyaryu, Töre Bitigi'nde

KASAPOOLU

"yargıç,hakim, hakem" anlamında kullanılmaklabirlikteAllah'ın sıfatıolarak dini terminolojiye degirmiştir.

Tarihi lehçelerde"yazı,dokuman, mektup, ferman" ve"yazıcı,katip" anlamında

yaygınolarak geçen bitig ve bitigçi, Ermeni harfli Kıpçak eserlerinde son sesteki

ünlünün tonsuzlaşmasıylabitik şeklinde "yazı, kitap, defter, kağıt, vesika, belge"

anlamında kullanılmaktadır.Yine ilk kez bu metinlerde bitikçi, "katip, sekreter" ile birlikte "okur yazar; okumayıseven" anlamınıifade etmektedir.

Töre Bitigi. Türkçe hukuk terimleri bakımından oldukça zengin bir malzeme içermektedir. Diğer terimlerden bazıları şunlardır: yük "kefalet", yiikçi "kefil",

tusnak"rehin", ôgutla-"cezalandırmak",kônü bol-, kôniil- "beraat etmek", saylama

"emanet",ülüş"pay, hisse", igilik "miras", yala "iftira", yazuk "günah, suç", tanır "tanık", borç "borç", borç eydsi "borçlu" vb. Aynca, Arapça kaynaklı terimlerin

kullanımı dikkat çekicidir. Curum "para cezası"nı anlatırkenceza "beden cezası" anlamındadır.Ermeni harfliKıpçakTürkçesiyleyazılmışolan hukuk metinlerinin ve özellikle Töre Bitigi'nin, dil ve hukuk tarihibakımındanönemli bir kaynakolduğunu

söyleyebiliriz.

KıSALTMALAR

VE KAYNAKLAR

AB=CHİRLİ,Nadejda (2005), Algış Bitigi, Ermeni KıpçakçaDualar Kitabı (An Armeno Kipchak Prayer Book), Haarlem-Netherlands: SOTA Türkistan ve

AzerbaycanAraştırmaMerkezi. :Ji

Alt.=Altay Türkçesi

ARAT, R. Rahmeti (1937), "UygurcaYazılar Arasında", İstanbul: İstanbul Devlet

Basımevi,573-585.

--- (1964), "Eski Türk HukukVesikaları",Journal de la Socete Finno-Ougrienne, 65,

11-17.

--- (1979) ,Kutadgu Biligi Metin, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.

--- (1985), Kutadgu Bilig II Çeviri, Ankara: Türk Tarih KurumuBasımevi.

ARSAL, Sadri Maksudi (1947), Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul: İsmailAkgün

Mat-baası.

ATALAY, Besim (1986 ), DivanüLügaı-it-TiirkDivanü Lugat-it-Türk I-IV,Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.

Başk.=BaşkurtTürkçesi

BaşkTH=

A.

"

Ermeni HarfliKıpçakTürkçesiyleYazılmışTöre Bitigive Bu Eserdeki

(öre,yargı,bitikTerimleri Üzerine

_._--,-,_._._---~_._...__...__. _ - - - - +..._---_..._

...._._--_.__._--_._---_..-Mecmuası,C. LV,İstanbul: BurhaneddinMatbaası,1-43.

--- (1968), Eski Uygur TürkçesiSözıüğü, İstanbul:Türk Dil KurumuYayınlan. CC=GR0NBECH, K. (1942), Komanisehes Wôrterbuch, Türkiseher Wortindex zu

Codex Cumanicus, Kopenhagen: Einar Munksgaard.

Çağ.r-ÇağatayTürkçesi

DAK=TRYJARSKİ,Edward (1968-1972), Dictionnaire Armeno-Kiptchak, d'apres

trois manuscrits des collections Viennoises, Tome I, Fas. I-IV, Warszawa:

Paııstwowewydawnictwo naukowe.

DENY, Jean (1957), L 'armeno-Coman Et Les "Ephemerides" De Kamieniec (1604-1613), Wiesbaden: Otto Harrassowitz.

DPY=GRUNİN,T.İ. (1967), Dokumenü na polovetskomyazıkeXVI v.(Sudebnıye

J

aktı kamenets-podol 'skoy armyanskoy obşçinı} Transkriptsiya, perevod, predisloviye, vvedeniye, grammatiçeskiy kommentariy i glossariy T. İ.

Grıınina, (Pod. redaktsiyey E. V. Sevortyana, Statya Ya. R. Daşkeviça),

Moskva.

DS=dopolnitelnaya stat ya

DTS=NADELYAEV, V.M. (Red.) (1969), Drevnetyurkskiy slovar', Leningrad:

İzdatel'stvo"nauka",

EDPT=CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary ofPre-

Thirteenth-Century Turkish, Oxford: At the Clarendon Press.

ESTY=SEVORTYAN, E.V.(1974-1980), Etimologiçeskiy slovar' tyurkskihyazıkov

I-III, Moskva:İzdatel'stvo"nauka". ET= Eski Türkçe

Far.= Farsça

GARKAVETS, Aleksandr (2003a), Töre Bitigi, Kıpçaksko-polskaya versiya armyanskogo sudebnika i armyanokıpçakskiyprotsessua/nıykodeks, L 'vov, Kamenets-Podol'skiy 1519-1594,Almatı: Deşt-i-Kıpçak,Baur.

--- (2003b)Kıpçakskoepismennoenasledie, TIl, Kipçakskiy slovar ',Almatı: Deşt­ i-Kıpçak.

GT=KARAMANLIOGLU, Ali F. (1989), Seyf-iSarıiyiGülistan Tercümesi, Ankara:

Türk Dil KurumuYayınlan.

İM=TOPARLI,Recep (1992),İrşddü'l-Müliik Ves-Selôtin,Ankara: Türk Dil Kurumu

Yayınlan.

İNAN, Abdulkadir (1956), "Türk Etnolojisini İlgilendiren Birkaç Terim-Kelime Üzerine", TDAY Belleten, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları,179-195. K=Karaycanın Kırımdiyalekti.

KAFESOGLU,İbrahim(1984), Türk Milli Kültürü, İstanbul: Boğaziçi Yayınlan.

Kİ=CAFEROGLU, Ahmet (1931), AM Hayyan, Kitdb al-İdrak li-lisdn al-Atrôk,

KASAPOGLU İstanbul:Evkafmatbaası.

KK=TOPAllI, Recep (1999), El-Kavdninü'l-Kiilliye Li-Zabti'l-Lügati t-Tiirkiyye, Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.

KOWALSKİ,Tadeusz (1929), Karaimische Texte im Dialekt von Troki, Warszawa-Krak6w: Naldadem PolskiejAkademjı Umıejetnoscı.

KrmTll=ASANOV, Ş.A.; GARKAVETS, A.N. (Red.) (1988), Krımskotatarsko­

russkiy slovar', Kiev: Radyans'kaşkola.

KRPS=BASKAKOV, NA (Red.) (1974), Karaimsko-russkiy-pol'skiy slovar ', Moskva: Izdatel'stvo "russkiyyazık".

KS=TOPAllI, Recep (2003),Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu

Yayınlan.

KTTS=ABDULDAYEV, E.;İSAYEV,D.(1984), KırgızTilininTüşiindürmôSözdügü,

Frunze: "Mektep". Kzk.=Kazak Türkçesi

KzkTS= BOLGANBAYEV, Aset (Red.) (1999), Kazak Tilinin Sözdigi, Almatı:

"Dayk-Press"baspası. L=KaraycanınLutsk diyalekti

M=TEKİN, Şinasi(1976), Uygurca Metinler IIMaytrısimit,Ankara: Atatürk Üniv.

Yayınlan. Moğ. =MoğoıCa

MTS=LESSİNG Ferdinand D. (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük (Çev.: Günay

Karaağaç),Ankara: Türk Dil KurumuYayınlan. .1

Osm.=OsmanlıTürkçesi

OT=TEKİN, Talat (1968), A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington: Indiana

University.

PED=STEİNGASS,F. (1975), A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beirut: Librairie duLıban.

SA=VERBİTSKİY,

v.

yazıka, Kazan'.

SCHÜTZ, E. (1962),'Armeno-KıpchakTexts From Lvov (A.D. 1618)' Acta Orientalia

Academiae Scientiarum Hungaricae

xv,

1998. Armeno-Turcica Selected Studies. Indiana University Uralic and Altaic Series, V. 164. Bloomington-Indiana: Indiana University, Research Institute for Inner Asien Studies.

Şor.=ŞorTürkçesi

T=KaraycanınTrakay diyalekti

TB, PK= Töre Bitigi,Pretsessualnıykodeks.

Ermeni HarfliKıpçakTürkçesiyleYazılmışTôre Bitigi ve Bu Eserdeki

tôre,yargı,bitik Terimleri Üzerine

Çağrı Yayınlan.

TENİşEV,Ethem R., (1965),"Hozyaystvennıyezapisi na drevneuygurskomyazıke", İssledovaniyapo grammatika i leksike tyurkskihyazıkov, Taşkent.

TMEN=DOERFER, Gerhard (1965), Türkische und Mongolische Elemente im

Neupersischen,BandII,Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.

TUGUŞEVA, L. Yu. (1975), "Dva uygurskih dokumenta iz rukopisnogo sobraniya leningradskogo otdeleniya instituta vostokovedeniya akademii nauk SSSR",

Sovyetskaya tyurkologiya,No. 4, 1975,92-101.

TZ=ATALAY,Besim (1945), Ettuhfet-üz-Zekiyyefil-Lügat-it- Türkiyye, İstanbul:Türk Dil KurumuYayınlan.

USp=RADLOFF, Wilhelm (1928), Uigurische Sprachdenkmdler; Materialien nach dem Tode des Verfasser mit Erganzungen von S. Malov herausgegeben, Leningrad.

VEWT=R.A.SANEN, M. (1969), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der

Türksprachen, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.

VWTD=RADLOFF, Wilhelm (1888-1905) Versuch eines Wörterbuches der

Türk-Dialecte,T. I-IV, St.Peterburg.

YAMADA, Nobuo (1993), Sammlung Uigurischer Kontrakte, Herausgegeben von J. Oda, P. Zieme, Band 2 Textband, Osaka University press.