ÇANAKKALE SAVAINDA TÜRK - ALMAN BRLKTEL TURKISH-GERMAN CO-OPERATION IN THE GALLIPOLI CAMPAIGN Ahmet ESENKAYA

Çanakkale Ara trmalar Türk Yll  (Bahar-Güz 2008, s.15-42)

ÇANAKKALE SAVA INDA TÜRK - ALMAN B RL KTEL

TURKISH-GERMAN CO-OPERATION IN THE GALLIPOLI CAMPAIGN

Ahmet ESENKAYA

Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, E itim Fakültesi

ÖZET

Osmanl Devleti, Almanya ile -a rlkl olarak- ‘askeri’ ve ‘ula m’ (telgraf, telefon, demiryolu) alanlarnda ortaya koydu u birlikteli i Abdülhamit II döneminde ba latt.

ngiltere ve Fransa’ya kar  Almanlarn tercih edilmesindeki nedenler çok net olarak anla lmamakla beraber; Enver Pa a’nn liderli ini yürüttü ü ttihat-Terakki yönetimi, mevcut birlikteli e ‘sava ortakl ’n da ilave etti.

1912 ylndan itibaren Alman askeri uzmanlar Osmanl Devleti tarafndan davet edilerek; ordunun e itimi ve Çanakkale Bo az sahil tahkimatnn yaplmasnda büyük katkda bulundular.

Pe inden baz üst düzey Alman komutanlar, ‘ordu komutanl ’, ‘mü avirlik’ gibi son derece stratejik konumlu askeri birimlerin yönetilmesi için davet edildi. Çanakkale’de kara harekât ba lamadan bir ay önce orada kurulmak üzere olan 5 nci Ordu’nun ba na Liman von Sanders getirildi. Bunu baz kolordu ve tümen komutanlklarna getirilen Alman subaylar izledi.

Çanakkale Sava  sürecinde mayn hatt dö eme, sahil savunma hizmetleri, lojistik ve sa lk hizmetleri gibi pek çok kritik noktada Alman görevli ve uzmanlar hizmet verdiler. Bu hizmet ve birliktelik sava sonuna kadar devam etti.

Anahtar Kelimeler:Osmanl Devleti, Almanya, Çanakkale Sava 

SUMMARY

Cooperation between the Ottoman Empire and Germany, especially in the sphere of military and communication, began with during the rule of Abdulhamit II. Although it is not exactly clear why the Ottomans preferred Germans instead of the British or French, the Committee of Union and Progress (CUP) added another sphere of cooperation: partnership in the First World War against the British and French.

The Ottomans invited the German military experts to modernize the military. The German officers were successful in training the Ottoman army and in organizing and strengthening the defenses of the Dardanelles.

Then, in accordance with the treaty signed on August 1914 German military mission began to wield "effective influence" over the military operations of the Ottoman armies.

German generals and staff officers served as advisers and military commanders for the Ottoman army. Just a month before the Battle of Gallipoli, the Ottomans appointed Otto Liman von Sanders as the commander of the 5th Army. German generals were also put in command of some army corps and divisions.

During the Gallipoli campaign, German officers, advisers and experts oversaw placing naval mines in the Dardanelles, organizing coastal defenses, logistics and health care for the army. Their services continued until the end of the First World War.

Key words: Ottoman Empire, Germany, Gallipoli Campaign

Giri

Sultan Abdülaziz’in son saltanat ylna kadar uzanan ve II. Abdülhamit ile sk ili kiler kurulan Almanya Devleti ile birliktelik ve yaplan ittifak, 20 nci yüzyln ikinci yarsnda pek çok yazar tarafndan incelendi.¹ in daha ilginç

1 Bu kitaplardan bir kaç bibliyografik kaynak olarak verilmi tir:

BLA SDELL, C. Donald, (A. hsan Dalgç), Osmanl mparatorlu unda Avrupa Mali Denetimi: Düyun-u Umumiye, stanbul Do u-Bat Yay., 1979.

KURMU , Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Giri i, Bilim Yay., stanbul 1974.

MAD SON Mcgarity, James, Foreign Influence on the Otoman Turkish Army, 1880-1918, Ph. D. Submitted to American Univ., Washington, D. C. 1968, (Amer. Libr., Washington, D. C.)

ORTAYLI, lber, Osmanl mparatorlu unda Alman Nüfuzu, leti im Yaynlar, stanbul 1998, 240s.

ÖNSOY, Rfat, Osmanl-Alman Ticari Münasebetleri (1871-1914), Baslmam Doçentlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1979.

ÖKÇÜN, A. Gündüz, Osmanl Sanayi 1913-1914 Yllar, AÜSBF Yay., No: 299, Ankara 1970.

RATHMANN, Lothar, (Çev. Ragp Zaral), Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Giri i, Gözlem Yay., stanbul 1976.

WALLACH, Jehuda, (Çev: Fahri Çeliker), Bir Askeri Yardm Anatomisi (Türkiye’de Prusya-Alman Askeri Heyetleri 1835-1919), Genelkurmay Harp Tarihi Ba kanl , Genelkurmay Basmevi, Ankara 1977.

TÜRKGELD , Ali Fuat, Görüp ittiklerim, TTK Yay., Ankara 1951.

TRUMPENER, Ulrich, Germany and the Ottoman Empire, Princeton Univ. Pres, New Jersey, 1968.

taraf, hem Birinci Dünya Sava na ramak kala, hem de sava esnasnda stanbul’da Almanya’y, askeri ve milli gücünü öven ve öne çkaran ilginç yerli ve yabanc kitaplar da yaynladlar.²

Buna ra men Birinci Dünya Sava nda ve –özellikle Çanakkale cephesinde- Alman yardm, Alman silahlar, Alman komutanlar, askerleri ile onlarn sava taki etkinli i ve katks konusunda neredeyse, ço u zaman, ne bilgi verildi ne de yorumland.

te bu sebeple sadece yeni nesiller için bir öncü derleme olsun diyerek, bu a r yükün altna girmeye cüret edildi.

20. yüzyln en büyük iki sava ndan birisi, hiç üphesiz I. Dünya Sava ’dr.

Yakla k dört yl sürüp dünyay ba tan sona kavuran sava ta, en çok kan aktlan cephelerden biri olan Çanakkale cephesi de, -sonucu itibariyle- sava serüveninde ve sava n seyrinde kayda de er niteli e sahiptir.³ Genel anlamda stanbul’u devreden çkarp Almanya’y do udan yaplacak yo un bir ku atmayla sava d  brakarak Mays 1915’e kadar sonuçlandrmay

hedefleyen bu saldr, 3 Kasm 1914’te ba lam , 9 Ocak 1916 tarihine kadar devam etmi tir.

K aylar sebebiyle di er cephelerde dura anla m mücadelelerin içinde tilaf Devletleri deniz güçleriyle Çanakkale Bo az’nda kolay bir zafer kazanp, önemli sonuçlar elde edece inden son derece emindi. Çanakkale

ANHEGGER, Robert, “Almanlarn Türkiye’ye Göçü”, Tarih ve Toplum 1995/21, 57 s.

LUXEMBURG, Rosa, “Osmanl Devleti ve Alman Emperyalizmi”, Aydnlk Dergisi, S.2, Aralk 1968, 139- 144 s.

PAMUK, evket, “Osmanl mparatorlu u’nda Yabanc Sermaye: Sektörleri ve Sermayeyi hraç Eden Ülkelere göre Da lm (1854-1914)”, ODTÜ Geli me Dergisi – Türkiye ktisat Tarihi Özel Says 1978, Özel Say, 131- 162 s.

2 Bu kitaplardan bir kaç bibliyografik kaynak olarak verilmi tir:

MEHMET EN S, Alman Ruhu, Nefaset Matbaas, stanbul 1330.

Mütercim YÜZBA I MEHMET TAH R, Millet-i Müselleha, Matbaa-i Ebuzziya, Kostantiniyye 1301.

La Prosperité Nationale de L’Allemagne, Çev: Nesim Ruso, Alman Feyz-i Millisi 1888- 1913, Matbaa-y Ahmet hsan ve ürekas, stanbul 1330.

IEK, Jaeck E., Balkan Harbinden Sonra arkta Almanya, fham Matbaas 1331.

PARVUS, Alexander Helhand Israel, Umumi Harp Neticesinde Almanya Galip Gelirse, Türk Yurdu Kütüphanesi, Kader Matbaas, stanbul 1330.

PARVUS, Alexander Helhand Israel, Türkiye’nin Can Damar: Devlet-i Osmaniye’nin Borçlar ve Islah, Türk Yurdu Kütüphanesi, Kader Matbaas, stanbul 1330.

VEYLET, Bunyar, arkta ngiliz-Alman Rekabeti, Sancakcyan Matbaas, Dersaadet 1332.

3 Anadolu’da Türk unsuruna dayanan yepyeni bir Cumhuriyetin kurulmasna ön ayak olmas açsndan da Türk tarihinde ayr bir yeri vardr.

kolayca geçilecek, Rusya’ya gerekli silah yardm yaplacak ve bu devletin Do u Avrupa’yla bütünle mesi kolayla acakt. Di er yandan Almanya’nn do uya yaylmas önlenecek, Bo azlar ve stanbul teslim alnp devreden çkartlarak Osmanl Devleti sava d  braklacakt. Sonuçta ngiltere, Msr’daki varl n güvenceye alacak, Ortado u’daki zengin petrol yataklarna sonuna kadar sahip olacakt. Böylece emperyalist güçler

öhretlerine öhret katacaklard.

ngilizler ve Franszlar bu ana dü ünceyi uygulamaya koymak için en ufak ayrntlara kadar büyük hazrlklar yaptlar. lk hedef olarak Çanakkale Bo az ele elde edilecekti. ngiliz ve Fransz hükümetleri donanmalarn var güçleri ile hzlandrdlar. Bu donanma, o zamana kadar e i benzeri görülmemi büyüklükte bir donanma idi.

11 A ustos’tan beri Çanakkale Bo az giri inde günden güne kalabalkla an tilaf Donanmas, ngiltere’den gelen emirle, 19 ubat 1915’ten itibaren bir aydan daha fazla Bo az’n her iki yakasn a r bombardmana tabi tuttu.

Artk Türk mevzilerinin tamamen sustu unu sanan tilaf devleti yetkilileri 18 Mart 1915 günü son bir hamle ile rahatça Çanakkale Bo az’n ve stanbul yolunu geçebileceklerini dü ündüler. Kahraman Türk komutan ve askerinin inanc, mayn hatlarnn direnci ve Alman yapm güçlü sahil toplarnn aman vermez ate i kar snda zamannn en modern üç büyük sava gemisini yitirip, pek ço u da a r hasara u raynca geri çekilmek zorunda kaldlar. Böylece tüm dünya Çanakkale Bo az’nn sadece donanma gücüyle geçilmesinin imkansz oldu unu bir defa daha anlam oldu.

Bunun üzerine ilk önce Gelibolu Yarmadas’n i gal edip orada iyice tutunduktan sonra Bo aza rahatça hakim olmay hedeflediler. 25 Nisan 1915’te on binlerce modern donanml askerle ngilizler Seddülbahir sahillerine, Anzaklar Arburnu sahiline; Franszlar da Kumkale’ye ksa sürede i gali tamamlamak için ayak basm lard.

Osmanl Ordusu 5 nci Ordu Komutan Mare al Liman von Sanders komutasnda, büyük oranda kendi imkanlaryla ve Alman teknik yardmyla Çanakkale’yi savunmaya ba lad. 25 Nisan 1915 ve süregelen günlerde oldu u gibi ngilizlerin 6/7 A ustos’ta ba lattklar büyük bir çevirme harekat da –ba ta Kurmay Albay Mustafa Kemal Bey ve silah arkada larnn- zamannda müdahalesi ile önlendi. Çarp malar yine la m

ve siper çarp malar ekline dönü tü. Hiç seviye kaybetmeden iki güç büyük inat ve akl almaz gayretle aylarca sava a devam ettiler.

Büyük bir özveri ile elde edilen Çanakkale zaferinin kazanlmasnda –Türk ehit kan hariç- Türk-Alman birlikteli inin ne düzeyde oldu u konusunda farkl görü ler ileri sürülmü tür. Bunlarn içerisinde ‘Almanlarn Türkleri kendi emelleri do rultusunda kullanp, en az bir yl, her iki taraftan yakla k bir milyon askeri Gelibolu’da tutarak, Do u’daki hareketini rahatlatt ’

görü ünün⁴ yannda, dönemin Ba bakan da ‘Almanlarla beraber olmak zorunlulu u⁵”nu ortaya koymaktadr.

Dönemin Ba bakan, Osmanl Devleti’nin sava a giri i ile ilgili olarak kaleme ald  ‘hatrat’nn son bölümünde: “ tilaf Devletleri, bizimle bir ittifaka girmiyorlard. Çünkü böyle bir anla ma, onlarn gizli amaçlarna aykr dü mekte idi. Bu devletler, harbin sonunda ‘hasta adam’n hayatna son vermek ve onun mirasn payla mak istiyorlard. Bu sava ta tilaf Devletleri’nin esas gayelerinden biri de bu idi.” ⁶“…tarafszlk, yalnzlk demekti. Zira Üçlü tilaf’n arzusu olan ‘Türkiye’nin tarafszl ’, Türkiye’yi tam bir tembellik ve yalnzlk içerisine dü ürmekten ba ka bir

eye yaramazd. Sava a girmeye mecburduk. ”⁷

Güney Bölge Kurmay Ba kan Binba  Mühlmann, “…Ku kusuz Alman deste i olmakszn Türkiye’nin direncinin bu kuvvette ortaya çkabilece i dü ünülemezdi, ama bu deste in kapsam üzerine abartl varsaymlarda bulunulmamaldr. Almanya daha fazlasn nasl verebilirdi ki! Zaten 15.000 Alman subay ve askeri Türklerin hizmetinde de il miydi? Ayrca iki Alman sava gemisi Türk deniz filosuna tahsis edilmemi miydi? A a  yukar

100.000 vagon, Alman sava malzemesiyle yüklü olarak sava yllarnn cereyan esnasnda stanbul’a gönderilmi ti ve mali yardmn seviyesi üç milyar mark gibi muazzam bir yekuna varm t. Bu rakamlar zaten her iki devletin yazgsnn can ve mal fedakarlklaryla nasl birbirine smsk ba l

oldu unu aç a vurmaktadr. Ama her iki devletin toplu kurbanlarna oranla yine de cüzidir ve bu sebepten bu keyfiyet, yürütülen kahramanca

4 smet Görgülü, “Çanakkale Cephesinde Almanlarn Niyeti”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Atatürk ve Çanakkale Sava lar Ara trma Merkezi, Çanakkale Ara trmalar Türk Yll , S. 1, Çanakkale, 2003, s.161- 182.

5 Sait Halim Pa a, Buhranlarmz ve Son Eserleri, z Yaynclk, stanbul 1991, s. 293-330.

6 A.g.e., 296.

7 A.g.e., 301-302.

Türk muharebelerinin ana yükünün Osmanllar tarafndan ta nmak zorunda kalnd n kantlar.”⁸ görü ündedir.

Amerikal Yüzba  Granville Fortescue, “Türk ve Alman subaylar arasnda ortaya çkan anla mazlklar ile ilgili ngiliz gazetelerinde durmadan çe itli hikayeler yaynlanmaktayd. Bunlar sadece karalamadan ibaretti. Ben, her iki ulusun subaylar arasndaki ili kileri görme frsat buldum. Bu iki ulusun ngiltere’yi ma lup etmek arzusu etrafnda oldukça ahenkli bir birlik içinde çal tklarn gördüm. Her iki ulusa mensup subaylar arasnda ki isel ili ki ve sosyal hayat o kadar sk de ildi. Fakat, bu ufak sorunu abartarak büyük bir sorun haline getirmenin bir anlam yoktur. Bunun yaplmas ngiliz kamuoyunu yanltmaktan ba ka bir i e yaramaz.”⁹ görü ünü ortaya koyar.

Bulgaristan’n da katlmyla Almanya ula mnn açlmasyla beraber sava malzemesinin cepheye ula m yolu açlm t. Bu durum kar snda, mevsim artlarnn getirdi i büyük olumsuzluklar da dikkate alan tilaf Devletleri, büyük umut ba ladklar Çanakkale beklentisinden tamamen vazgeçmek zorunda kaldlar. 20 Aralk 1915’te kuzey, 9 Ocak 1916’da güney cephesinden son birliklerini de gizlice gemilere bindirip, cepheyi bo altarak çekildiler.

Çanakkale Sava lar yakla k 13 aylk bir zaman kapsar. Deniz yoluyla Bo az zorlama, taarruz ve bombardmanlar 3 Kasm 1914’ten itibaren 125 gün; donanma, denizalt, uçak ve balon destekli kara i galleri de (25 Nisan 1915- 9 Ocak 1916) 254 gün sürmü tür.

Muharebelerin geçti i alan, Yarmada’nn güney ve orta-kuzey bölümüdür.

tilaf kuvvetlerinin Güney (Seddülbahir) bölgesindeki mücadeleleri Alçtepe’yi, kuzeyde ise Conkbayr-Kocaçimen Tepe’yi ele geçirme hedefine yöneliktir. A ustos ayndan sonra Anafartalar Ovas ve Suvla bölgesi de devreye girmi tir. Cephelerin gerisindeki lojistik destek alanlar

ile donanmann taarruzu altnda kalan sivil alanlar da yo un ekilde harbin etkisi altnda kalm tr.¹⁰

8 Carl Mühlmann, Çanakkale Sava  Bir Alman Subaynn Notlar, Tima Yay., stanbul 1998, s.8.

9 Granville Fortescue, (Ter: Kdemli Deniz Kurmay Yüzba  Rahmi), Çanakkale, Matbaa-i Amire, stanbul 1916, s.37-38.

10 Ahmet Esenkaya, “Çanakkale Muharebelerinde tilaf Devletlerinin Sava Hukukuna Aykr Davran lar”

ÇOMÜ, Atatürk ve Çanakkale Sava lar Ara trma Merkezi, Çanakkale Ara trmalar Türk Yll , S. 4, Çanakkale, 2006, s. 51-96.

Bu sava sadece kara ve deniz kuvvetlerinin de il, pek çok milletin ve rkn kyasya mücadele verdi i modern teknolojinin de ilk sava dr. Bu sava n gerçek sebeplerinin en büyük dilimini de sanayile mi ülkeler arasnda iktisadi ve siyasi hakimiyeti kimseye kaptrmama mücadelesi olu turur.

1914 ylna kadar Avrupa’da egemen güçler arasnda içten içe süren çat ma, küçük bir kvlcmn tutu turmasyla açk bir hale gelince, milyonlarca ailenin kana ve acya bulanaca  bir süreci ba latacaktr. O zamana kadar bu amaçla kullanlmam olan denizalt, uçak, zeplin, tank, büyük sava gemileri, pek çok korkunç modern aletlerden pek ço unun ilk kez denenece i, artk geri dönülmesi imkansz bir yola girilecektir.

Avrupa’nn tamamna yaknnn, Rusya, Osmanl Devleti, Japonya, A.B.D.’nin de katld  bu sava ta – kayp, esir ve yarallar da saylacak olursa- insan kaybnn 37.000.000 ki iyi buldu u görülür.¹¹ Dört yl a kn devam eden sava n maddi zarar çok büyük boyutlardadr. Osmanl

Devleti ise bir çok cephede sava m , -gaziler bir tarafa- en iyimser tahminlerle 400.000’e yakn evladn ehit vermi tir.

Türk- Alman Fikirsel Yaknl 

Osmanl hükümetinin milli hedefleriyle Alman politik askeri hedefleri arasnda -Osmanl Devleti’nin co rafi durumundan do an- bir paralellik dikkati çeker. ki asrdr devaml olarak toprak kaybeden Osmanl Devleti, bu toprak kaybna nihayet bir son vermek, Bo azlar ve Do u Anadolu’yu elinde bulundurmak, Arap Yarmadas ve Süvey Kanal’ndaki kontrolünü kuvvetlendirmek, slam alemindeki liderli ini sürdürmek; ran, Azerbaycan ve Türkistan’daki Türkleri kendi önderli inde birle tirmek suretiyle eski saygnl n kazandrmak isterken; Alman mparatorlu u da Osmanllardan yararlanarak halkn ço u Müslüman olan ngiliz sömürgelerini ayaklandrmak, Süvey Kanal’nn kapanmasn sa layarak ngilizlerin Bat

cephesini sömürge askerleri ile takviye etmesine engel olmak istiyordu.

Ayrca; Osmanllar, Almanlarn Avrupa’da kazanacaklar zaferden yararlanarak milli hedeflerini elde edeceklerini, Almanlar ise Osmanllarn Do u Anadolu ve Msr’da giri ecekleri askeri harekatn ba arsndan yararlanarak Avrupa’da zaferi daha kolay kazanacaklarn hesap ediyorlard.

11 Fahir Armao lu, 20. Yüzyl Siyasi Tarihi (1914- 1980), Türkiye Bankas Kültür Yay., Ankara 1991, s.137- 143.

Aslnda Türk harekat plan, Osmanl ordularnn müttefiklerinin Alman ve Avusturya ordularnn Avrupa cephelerinde kar la tklar basky azaltmak ve yükünü hafifletmek maksadyla Kafkasya’da Rusya’ya, Süvey Kanal’nda ngiltere’ye taarruz etmesi esasna dayanyordu.

Osmanl Devleti’nin Çanakkale Bo azndaki Faaliyetleri

lk iki kalenin Fatih Sultan Mehmet’in emriyle bitirilmesinden sonra Osmanl

Devleti’nin gücünün zayflamasyla do ru orantl olarak Çanakkale Bo az’nn her iki yakasna dönemin artlarna göre ky savunmas içerikli askeri amaçl eserler (kale ve tahkimatlar) yaplm tr. Çünkü güneyden gelecek tehlikeye kar  Ba kent ve Hilafet merkezi stanbul’u korumann en kolay yolu, 70 km’lik Bo az’n en dar noktasndaki Çanakkale kentinin bulundu u kesimin yakn civarnn tahkim edilmesi zorunlulu u, ilgili padi ahlarn tamamn yatrm yapmaya sevk etmi tir.¹²

Özellikle de II. Abdülhamit’le beraber çok daha bütüncül olarak Bo az’n durumu 1880 sonras yeniden ele alnd. Olu turulan askeri komisyonlar bir çok defa Bo az’a gelerek incelemelerde bulundu; taktik planlar geli tirildi.¹³ Bu çal malar sonunda Topçu ve stihkam Komisyonu, Bo az savunmasn

dört hat üzere düzenledi. 1890’a gelindi inde buralardaki kale ve sahil bataryalarna Tophane’de dökülenlerden ba ka, Avrupa’dan (özellikle Almanya’dan) alnan Krupp, Armstrong v.s. cinsi toplar yerle tirilmeye devam edildi. Buna ilave olarak modern sava gemilerinin ate lerine dayankl istihkam ve tabyalarn in as da sürdürüldü.¹⁴

Tophane-i Amire ve Umum Askeri Okullar Nazr Zeki Pa a’nn, Sultan II.

Abdülhamit’e sundu u, Çanakkale Bo az’ndaki tahkimat ve uygun yerlere istihkamlar yaplp elektrikli fenerler ve toplar konularak asker yerle tirilmesi içerikli 13 Eylül 1896 tarihli a a daki raporu, o tarihteki genel savunma durumunu özetler niteliktedir.¹⁵

12 Ali Karaca, “ anl Zafer’e Giden Yol çin Asrlarca Süren Bir Emek Çanakkale Bo aznn Tahkimi (1655- 1915)”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Sava lar Ara trma Merkezi (AÇASAM), 85. Ylnda Atatürk ve Çanakkale Sava lar Sempozyum Bildirileri 23-24 Mart 2000 Çanakkale, Çanakkale 2001, s.65.

13 Karaca, a.g.m., s.66-67.

14 Çanakkale kenti, Kal’a-i Sultaniye; Kilitbahir Köyü de Kilitbahir Kalesi etrafnda geli meye ba lam tr. Ceride- i Havadis, 22 C ve 27 C, 1260; BOA, MM., 390; BOA, .Hus. 8770 lef 1; Ayniyat Defteri, 986, s.166;

ATASE Ar ivi, No. 6/3171, Kls. 4857, Dos. H-2, F. 1-7; ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-1, F.

1-77. Askeri bakmdan büyük öneme sahip olan telgraf (daha sonra telefon) hatlar 1859 ylna gelindi inde Üsküdar’dan zmit’e, Kilitbahir’den Kale-i Sultaniye’ye, skenderiye’den Girit’e oradan Seddülbahir’e do ru uzanyordu.

15 BOA, Y. PRK. ASK, 115/6.

1907’de Petersburg’da baslan bir eserde Bo az’n savunmas öyle tasvir edilmekteydi:

“Dünyann en büyük istihkam olan Çanakkale ili Gelibolu Osmanl topçular, Deniz Kuvvetleri için önemli bir ordugah haline konulmu , Avrupa yakasnda Seddülbahir ile Kilitbahir ve Asya yakasnda Kumkale ile Kale-i Sultaniye arasnda demir atm sava gemileri güçlü bir set olu turmu , her iki sahili ku atan da lara, bayrlara ve tepelere ba tanba a in a edilen istihkamlar Gelibolu limanna kadar uzanm t.”¹⁶

Anadolu Hamidiye, Dardanos, Mesudiye, Rumeli Mecidiye, Çimenlik, söz konusu bu 35 istihkamdan sadece birkaçyd.

Alman Kurmaylar, Ba komutanlk Vekaleti ve Genel Karargahta

Güney Bölge Kurmay Ba kan Binba  Mühlmann,

“Türk ordusunun yeniden örgütlendirilmesi için Sadrazam Mahmut evket Pa a’nn 1913 Mays’nda Almanya’ya yöneltti i ricas Berlin’de kabul gördü. Islahat i inin yürütülmesi için 22 nci Prusya Tümeni’nin o zamanki komutan

General Liman von Sanders seçildi. Bu ö retici etkinlik için elveri li diye seçilen bir general Alman subaylar ile birlikte Alman ordusundan ayrld ve Türk hizmetine geçti. Bu tarzda ilkin 41 subay kapsayan askeri heyet te ekkül etti. 1913 Aralk aynda ilk 10 subay General Liman’n sevk ve idaresinde stanbul’a geldi. Bu heyetin geri kalanlar onu izleyen yln ilk aylarnda geldiler. Etki alannn sürekli olarak büyümesi dolaysyla askeri heyet üyelerinin says Dünya Sava  patlak verene kadarki dönemde 71’e yükseldi¹⁷”

bilgisini verir.

Pe inden de, “Enver Pa a’nn etkin te vikiyle Genelkurmay’da ve Harbiye Nezareti’nde Alman modeline göre kesin bir slahat gerçekle tirme ba ars

sa land” der¹⁸.

16 Karaca, a.g.m.,s. 68’den naklen Süleyman ükrü, Seyahatü’l Kübra, Petersburg 1907, s.66.

17 Mühlmann, a.g.e., s. 10.

18 A.g.e., s.18

Türk –Alman birlikteli i ile ilgili olarak da:

“Tarihte, bir ulusun toparlanma süreci içinde bir snamaya tabi tutulmas ender olaylardan biridir. Ve e er, 1915 ylnda Çanakkale u runa yaplan muharebeler Türk tarihinin en anl

ve en erefli sayfalarn olu turmu sa, bunda Türk-Alman ortak çal masnn ba ars görülmelidir. Ama biz Almanlarn, o günkü müttefikimizin silahl eylemlerinden gurur duymaya sadece bu sebepten dolay hakkmz yoktur. Biz, Çanakkale u runa verilen bu mücadeleyi kendi büyük sava geçmi imizin en erefli halkasna dahil ediyoruz. Çünkü ülkemizin evlatlar

da orada sava tlar ve kanlarn döktüler. Ku kusuz Çanakkale’deki saylar azd, ama bu Almanlarn etkisi önemli olmu tur...

Çanakkale Bo az’nda bir kara saldrsna kar  savunulmas

için belirlenen Türk ordusu bir Alman Generalin emri altnda bulunuyordu. Bo azlarn savunulmasnda birlikte etkinlik gösteren Türk filosunun ba nda bir Alman filo komutan vard.

stanbul ve Çanakkale Bo azlarnn korunmas bir Alman amiralin emrine verilmi ti. Hiçbir Türk kurmay heyeti yok ki, içinde Alman subaylar, hiçbir sahil korumas yok ki içinde en azndan birkaç Alman ekibi mevcut olmasn. Burada da Alman sevk ve idaresinin de eri, Alman te kilat, teknik ve e itimi kendisini kabul ettirmi tir..

Almanlar ve Türkler, sonuna kadar sadk bir arkada lk sürdürmü lerdi. Fedakarl a hazr olmada ve göreve sadakat göstermede, kahramanlkta ve özveride birbirleriyle yar an Türk subay ve askerleri, dünyann en iyi ordular de erinde olduklarn belli ettiler....”¹⁹

Islahat heyeti için ça rlan ve ksa sürede Birinci Ordu Komutanl na atanan General Feld Mar al Freiherr von der Goltz, General Bronz(s)ard von Schellendorff Pa a²⁰, Bo azlar Bölgesi Harekat Plancs görevini tamamladktan sonra Genelkurmay Birinci Ba kanl na (Karargah-

Umumi Erkan- Harbiye Reisi²¹) getirilmi tir. Çanakkale ve stanbul

19 A.g.e., s.34-35.

20 BOA, DH. EUM.SSM, 53/25; BOA, DH. EUM.VRK, 25/9; BOA, HR. SYS, 2098/10

21 BOA, DH. EUM.VRK, 25/41; Genelkurmay Ba kanl , Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi Çanakkale Cephesi Harekat, V.Cilt, I.Kitap, (Genelkurmay, 1nci Kitap olarak ksaltlacaktr) Ankara 1993, s. 43.

Bo azlar Genel Komutan von Usedom Pa a,²² Ba komutanlk delegesi general Merten Pa a idi.²³ Yarbay Von Kress, Harekat ube Müdürü;

Binba  Pötrich²⁴, Demiryolu ve Muvasale (Ula trma) Müdürlü ü görevindedir. Doktor Mayer de Sa lk Hizmetlerinden sorumlu konumdadr.

Alman Personelin Ö retmenli i

Bo az savunmasnda, ate gücünün etkinli inin artrlmas büyük bir önem ta yordu. Müstahkem Mevki Komutanl  toplarla, cephane ve gereçlerin hzla sava a hazrlanmas ve Türk erlerinin Alman subaylarnn yönetiminde topçuluk bakmndan yeti tirilmeleri amacyla, Alman personelinden yararlanma yoluna gitmi tir. 30 A ustos 1914’te General Weber’in yerine atanan General Merten idaresinde subay, torpidocu, telefoncu ve top çavu u olarak toplam 160 Alman personeli bir Alman gemisiyle Çanakkale’ye geldi. De i ik tabyalara da tlan Alman personel, Türk erlerin e itimine ba lad.²⁵

Türk - Alman Birlikteli i

Almanlar, bat cephesinde sk p kalm lard. Do u’da Ruslara kar  ba ar

gösteriyorlarsa da; bu onlara çok büyük kuvvetlerini orada tutmalarn

zorunlu hale getiriyordu. Sava n bir an önce bitirilmesi için tilaf Devletlerinin güçlerini bölmeli ve cephelerini geni letmeliydi. Bunun için en güzel çare, Osmanl Devleti’nin yanlarnda sava a girip, sava alanlarnn geni letilmesiydi. Hatta Halife tarafndan ilan edilecek “kutsal cihat” sonucu ngiliz ve Fransz sömürgelerindeki milyonlarca Müslüman’n bu ça rya uyup ayaklanacaklarn sanyorlard.

Almanya 1 A ustos’ta Rusya’ya harp ilan etmi , Türk-Alman gizli anla mas 2 A ustos 1914’te imzalanm oldu u için yaplan anla maya göre Türkiye antla may imzalad  gün Almanya’nn yannda harbe girmeyi kabul etmi oluyordu. Bu anla ma ile Almanya ile beraber sava a

22 Mehmet efik Aker, Çanakkale-Arburnu Sava lar ve 27. Alay, Askeri Mecmua, S.40, stanbul 1935, s.232;

Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Ba kanl , Türk Silahl Kuvvetler Tarihi Osmanl Devri Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi V. Cilt, 3 ncü Kitap, Çanakkale Cephesi Harekat (Haziran 1915- Ocak 1916), (Genelkurmay, II1. Kitap olarak ksaltlacaktr), Ankara 1980, s.99.

23 Genelkurmay, I nci Kitap, s. 38.

24 Yarbay olarak 9 A ustos’tan itibaren 8 nci ve 9 ncu Tümen komutanl  yapm tr. Daha sonra da 5 nci Ordu Karargahndaki asli görevine döndü. Yarbay Hayri, Anafartalar Grubu Muharebeleri, Erkan- Harbiye Mektebi,

stanbul 1921, s.82-89.

25 ATASE Ar ivi, No. 6/3171, Kls. 4857, Dos. H-2, F. 1-7; ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-1, F.

1-77.

katlm saylan Osmanl Devleti, er veya geç girece i sava n giderlerini kar layabilmek için paraya ihtiyac vard. Bu sebeple Almanya'dan %6 faizle borç olarak 5.000.000 lira almak zorunda kalm t. artl olarak alnan bu parann 250.000'i anla mann imzasndan on gün sonra; 750.000'i ngiltere ve Rusya'ya sava ilanndan on gün sonra, kalan ise sava a girildikten bir ay sonrasndan ba layarak 400.000'er lira olarak verilecekti.²⁶ Buna ra men Osmanl mparatorlu u, 3 A ustos 1914’te bir yandan seferberlik ilan ederken²⁷ di er taraftan da silahl tarafszl n ilan etti.

Çanakkale Bo az’nn en dar noktasna ayn gün (3 A ustos 1914) mayn dö enmeye ba land ve 8 Mart 1915 gününe kadar ara ara yeni hatlar olu turmaya devam edildi.

Osmanl Devleti silahl tarafszl n ilan etmi se de, Alman Ba komutanl  Türkiye’nin bir an önce harbe girmesi üzerinde srar ediyordu.

Fakat Türkiye, seferberli ini tamamlamadan, ordusunun noksanlarn ikmal etmeden ve politik bakmdan Bulgaristan’n durumu aydnl a kavu madan sava a girme yanls de ildi.

Bu arada Akdeniz’de bulunan iki Alman sava gemisine (Goeben ve Breslau) ngiliz donanmasnn takibinden kaçarak 10 A ustos 1914’te Çanakkale Bo az’ndan (ksa bir tereddütten sonra) içeri girmesine izin verildi.²⁸ Gemiler Alman Deniz Bakan Amiral Tirpitz’ten bu yolda bir emir alm t. Bu, Türkiye için de bir sürpriz de ildi. ngiltere’de yapm

tamamlanm olan Sultan Osman ve yaplmakta olan Re adiye dretnotlarnn verilmemesi ihtimaline kar  -ki sonradan ngilizler bu paras ödenmi gemileri vermediler- Karadeniz’de üstünlü ü sa lamak için Avusturya donanmasnn gönderilmesini, daha önce Türk Hükümeti teklif etmi ti.

Avusturya donanmas kendi kylarn korumak için Adriyatik’ten ayrmak istemedi inden Akdeniz’deki iki Alman gemisinin Türk Donanmasna katlmasyla Karadeniz’de üstünlü ün sa lanmas dü ünülmü tü.

Almanya ile sava an devletler, bu iki geminin tarafsz Osmanl Devleti’nin karasularndan çkarlmasn ya da enterne edilmesini istediler. Nihayet

26 Yusuf Hikmet Bayur, Türk nklab Tarihi, C.III, K. II, TTK Yay., Ankara 1991, s. 191-192.

27 Genelkurmay, 1nci Kitap, s. 69.

28 BOA, DH. EUM.7. b, 2/31; BOA, DH. KMS, 27/2; Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S. 88, A ustos, stanbul 1989, Belge 1.

gemilerin Osmanl Devleti tarafndan 80 milyon marka satn alnd , personelinin Türk mürettebatyla de i tirilece i ilan edilerek mesele kapatld. Goeben ve Breslau mürettebatnn tamam da Almanlardan olu maktadr.²⁹ Yavuz ve Midilli adlar verilerek Türk bayra  çekilen ve mürettebatna Osmanl fesi ve üniformas giydirilen bu gemilerin Alman Komutan Amiral Souchon³⁰, ayn zamanda Türk Donanmasnn birinci Komutanl na atand.³¹

Osmanl Devleti Eylül 1914 sonlarnda seferberli ini tamamlam

bulunuyordu. Ama silah ve cephanesi noksand; araç ve gereç yoklu undan geri hizmet te killerinin büyük bir ksm henüz kurulamam t.

Türk-Alman Askeri ttifak’ndan sonra Türk Genelkurmaynca hazrlanm

olan çe itli sefer planlarnda genellikle Türk Ordusunun büyük ksmnn batda ve Bo azlar bölgesinde toplanmas, Bo azlarn emniyeti sa landktan ve Bulgaristan ile Romanya’nn tutumu aydnl a kavu tuktan sonra Rusya’nn güney kesimine taarruz edilmesi öngörülüyordu. Türk Ordusu bir k sava na hazr olmad ndan, ayrca büyük kuvvetlerin Do u Anadolu’da toplanmas çok güç oldu undan asl kuvvetlerle Kafkasya’ya taarruz fikri çürütülüyordu. Msr’a taarruz esasl bir hazrl  gerektirdi inden sonraya braklyor ve Süvey kanalnn öneminin bu bölgede sava  göze almaya de er olup olmad nn dü ünülmesi gerekti i ileri sürülüyordu.

Alman Genelkurmay Ba kanl  ise Türk Ordusu’nun Kafkasya ve Msr’a taarruz ederek Rus ve ngiliz kuvvetlerini buralara ba lamasn ve böylece Avrupa’daki Do u ve Bat cephelerinin takviyesine engel olmasn

istiyordu.

Türk Genelkurmay 1915 baharna kadar harbe girmemenin zorunlulu u üzerinde önemle dururken Alman Ba komutanl , Türkiye’nin bir an önce harbe girmesinde srar ediyordu.

28 Temmuz 1914’te Avusturya-Macaristan mparatorlu unun Srbistan’a sava ilan etmesiyle Avrupa’da ba layan sava , Rusya’nn seferberlik ilan etmesi ve bunu Avusturya-Srp anla mazl na müdahale sayan Almanya’nn 1 A ustos’ta Rusya’ya, 3 A ustos’ta Fransa’ya harp ilan

29 BOA, HR. MA, 1132/57

30 Selahattin Adil Pa a, (Yayna Hazrlayan: Enver Koray), Hayat Mücadeleleri Selahattin Adil Pa a’nn Hatralar, stanbul 1982, s.118.

31 BOA, DH. KMS, 27/2; BOA, DH. EUM.KLU, 2/38

ederek Belçika topraklar üzerinden taarruza geçmesi, Belçika’nn tarafszl nn ihlal edildi i gerekçesiyle 4 A ustos’ta ngiltere’nin Almanya’ya harp ilan etmesiyle ksa sürede bir genel harbe dönü tü.

Bat cephesindeki geli meler de ksaca öyle idi:

3 A ustos 1914’te sklet merkezi kuzeyde olmak üzere Belçika topraklarndan geçerek Fransa’ya taarruz eden Alman Ordusu, 23 A ustos’ta Marn Nehrine kadar ilerlemi bulunuyordu. Almanlar burada durduran Fransz ordusu, 6-9 Eylül 1914’te cereyan eden Marn Meydan Sava yla onlar Aisne ve Vesle nehirleri gerisine atmay da ba ard.

Do u’da Avusturyallarn taarruzu kar snda önceleri zor duruma dü en Ruslar, Do u Prusya’daki iki ordularyla Alman 8 inci Ordusunu sk trdlar ve geri çekilme zorunda braktlar. Bunun üzerine Ordu Komutanl na Mare al Hindenburg’u atayan ve Belçika’dan çektikleri iki kolorduyu bu cepheye tahsis eden Almanlar, Rus Ordusunu da geri çekilmeye mecbur ettiler. (Tannenberg, 26 A ustos 1914) Fakat bu kez de Galiçya’daki Rus ordular ilerlemeye ba lad. Avusturyallar Lwow’u bo altarak Karpat Da larna do ru çekildiler (3 Eylül 1914). Srbistan’da devam eden sava larda da Avusturya ba ar sa layamad.

Böylece daha harbin ilk aynda Bat’da ve Do u’daki taarruzlar duran Almanya ve Avusturya-Macaristan, Türkiye’nin bir an önce harbe girmesi için bask yapmaya ba ladlar. tilaf devletleri ise tarafszl n sürdürmesi halinde Türkiye’ye garanti vermeye hazr olduklarn bildiriyorlard.

Bu arada Amiral Souchon da mürettebatn denize al k olmad n bahane ederek Türk donanmasnn tatbikat için Karadeniz’e çkmasna izin verilmesini srarla istiyordu. Alman Ba komutanl nn basksna dayanamayan ve aslnda Türkiye’nin gelece ini Alman ordularnn Avrupa’daki ba arsnda gören Osmanl Ordusu Ba komutan Vekili Enver Pa a, istenilen izni nihayet 26 Ekim’de verdi. Yavuz (Goeben) ve Midilli (Breslau) ile birlikte on bir parçadan olu an Türk donanmas 27 Ekim sabah

Karadeniz’e açld. 29 Ekim sabah Odessa, Sivastopol, Novorossiisk limanlarn bombardman etti ve birkaç Rus gemisini batrd. Böylece Türkiye fiilen harbe girmi oldu.³²

32 Genelkurmay, 1nci Kitap, s. 99.

Türkiye her ne kadar bu istenmeyen geli meye Rus donanmasnn neden oldu unu, ilk saldrnn Rus gemilerinden geldi ini iddia etmi ve Ruslarn bu hatalarn tamir etmelerini istemi se de bunun bir yarar olmam tr.

Ruslar, 1 Kasm günü Türkiye’nin do u snrlarndan saldrya geçmekle kalmam , ngilizler de Akabe’yi bombardman edip Urla iskelesindeki iki Türk gemisini batrm tr.

3 Kasm 1914 günü de ngiliz-Fransz karma filosu Çanakkale Bo az’

giri indeki tabyalar ksa bir süre bombardman etmi lerdir. Bunun üzerine Osmanl Devleti 11 Kasm 1914’te tilaf Devletlerine resmen harp ilan ederek ttifak Devletleri’nin yannda sava a katlm tr.

Almanya’nn Rusya’ya sava açmasnn ertesi günü, 2 A ustos 1914’te, stanbul’da Osmanl Devleti ile Almanya arasnda gizli bir ittifak anla mas

imzalanm t. Ayn gün ttihat-Terakki Hükümeti genel seferberlik ilan etti i gibi tarafsz kalma niyetini de basn aracl yla açklad. A ustos’un ilk haftasndan itibaren olu an geli en sonucu, Almanlarn çabalar ve büyük plannn bir parças olarak Osmanl Devleti, bir oldu-bitti sonucunda Almanya ve Avusturya-Macaristan’n müttefiki olarak kendini sava n ortasnda buldu. (2 Kasm 1914)

Maynlar ve Torpidolar

Bo az’n maynlarla savunulmasndan sorumlu ve do rudan Bahriye Nezareti’ne ba l bir mayn bölü ü mevcut olup; komutan 1 Eylül 1914’te Ky Topçusu ve Mayn Birlikleri Genel Müfetti i olan Alman Amiral Schack idi.³³ Schack’n önerisine dayanlarak Bo az’da sabit torpido istasyonlarnn kurulmas için stanbul’dan gönderilen iki torpido kovannn, Bo az’dan geçebilecek yabanc sava gemilerine kar  torpido atmak üzere Çanakkale-Kilitbahir arasnda kullanlmas kararla trld. Bu amaçla 27 A ustos 1914’te bir torpido kovan Kilitbahir iskelesinde; öteki ikili kovann da 28 A ustos’ta Çanakkale feneri yanna monte edilmesi tamamland.³⁴

Geli meler Bo az’n etrafnda yo unla tkça, 5 Ekim 1914’te verilen Ba komutanlk emri gere i, Müstahkem Mevki subay ve erlerinin bilgi ve becerilerini artrmak için, Anadolu Hamidiye Tabyas’nda bir örnek batarya

33 Genelkurmay, 1nci Kitap, s. 84.

34 Ayn yer.

olu turuldu. Türk ve Alman personelinden olu turulan bu bataryadaki e itimin, Alman Korgeneral Merten tarafndan verilecek yönergeye göre Alman üstsubaylarnca yönetilmesi emredildi.³⁵

Siyasilerin hesaplar devam ederken Ba komutanlk, 22 Ekim 1914’te Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanl ’na gönderilen bir direktifle, Bo az’n savunmas hususunda yeni bir plan yaplmas istendi. Bu direktifte ayrca, Ba komutanlk Delegesi Alman Korgeneral Merten ba kanl nda, Alman Yarbay Wossidlo ve Mevki Kurmay Ba kanndan olu turulacak bir komisyonca da, savunmann nasl yaplaca n içeren bir yönergenin de hazrlanmas emredildi.³⁶

Bunu “Karadeniz Olay” diye bilinen ve Amiral Souchon’un komutasnda Karadeniz’e çkan Türk donanmasnn, birkaç Rus gemisini batrp Odessa, Sivastopol, Novorosiski limanlarn 29 Ekim 1914 tarihindeki bombardman izledi.³⁷

Esat Pa a, 3 üncü Kolordu Komutan

Bombardmanla beraber Tekirda ’daki 3 ncü Kolordu karargah, 4 Kasm 1914’te Çanakkale’ye intikal ettirilmi tir. Kolordu Komutan General Esat (Bülkat) Pa a’dr. 3 ncü Kolordu Kurmay Ba kanl na atanan Alman Yarbay Tüvenay (Thowaney), Tekirda ’a gelip, 10 A ustos 1914’te göreve ba lad. Yarbay Tüvenay, seferberlik ve y nla ilgili Ba komutanlk emrini de yannda getirmi ti.³⁸

Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanl , emrinde 9 uncu Tümen oldu u halde Ba komutanlk’a ba lanm tr. Ayrca Türkiye’de Alman yardm kurulunda görevli Alman Deniz Yarbay Schneider, Müstahkem Mevki’deki topçunun durumu ve nitelikleri üzerinde engin bilgilere sahiptir. ³⁹

Bunlardan ba ka Gelibolu Yarmadas’nda kuzeyden güneye do ru 9 uncu Tümen bölgesinde ky kesimleri ve derinlikte tahkimat i lerine a rlk verilmi tir. Keza topçuluk bakmndan Çanakkale d ndaki di er

35 ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-3, F. 1-49.

36 ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-3, F. 1/67.

37 Genelkurmay, I nci Kitap, s. 69.

38 Ayn yer.

39 ATASE Ar ivi, No. 5/2453, Kls. 3964, Dos. H-5, F. 1/18.

birliklerden tespit edilerek gelen toplarn da yerle tirilmesi suretiyle, Bo az savunmas bir ölçüde daha güçlendirilmi , ayrca szabilecek denizaltlara kar  ek önlem olarak Bo az’da baz gemiler görevlendirilmi tir. Sava tan önce ve stanbul’u koruma amaçl olarak Çanakkale Bo az’nda 32 ve Ba msz A r Topçu Taburu’nda da 3 batarya vard. Bu 35 batarya için – o dönemde- yeteri kadar subay ve er olmad ndan, sava gemilerine kar  daha etkin olabilmek için, A r Topçu Genel Müfetti i Alman Posseldt⁴⁰ ve stihkam Genel Müfetti i Alman Weber⁴¹ Pa alar batarya saysn 22’ye indirip, personel saylarnn hiç olmazsa bar düzeyine çkartlmasn

önerdiler. Kabul edilen bu öneri de uyguland.⁴²

Ba komutanlk 4 ubat 1915 tarihli emriyle Su Üstü Ke if Gözetleme hizmetlerini Ba komutanlk Delegesi Alman General Merten Pa a'nn emrine verdi. Müstahkem Mevki Komutanl 'nda topçu subay ve astsubaylarnn e itimi için, ky topçulu u uzman Alman Yarbay Wossidlo, ba ö retmen olarak görevlendirilerek Anadolu Hamidiye Tabyas Komutanl 'na atand.⁴³

Türk Kaynaklarna Göre 18 Mart 1915 Bo az Savunmas⁴⁴

Bu gün hava açk, deniz düzgün, harekata çok elveri lilik gösteriyordu.

Birle ik Filo’nun Bo az’a yönelik bir harekat bekleniyordu.

Bu ihtimale kar  Hava Dan man Alman Yüzba  Serno Pilot, Deniz Yüzba  Schneider de, gözetleme subay olarak uçu a hazr bir uçakla ke if için görevlendirildiler. Ke if uça , 18 Mart 1915’te ortalk aydnlanmaya ba lad nda, dü man sava gemilerinin Bo az’a do ru ilerlediklerini gördü.

Bo az savunmasndan sorumlu ve Cevat Pa a’nn emri altndaki Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanl nda Ba komutanlk Delegesi olarak Korgeneral Merten Pa a, 2 nci A r Topçu Tugay Komutanl na ba l

Hamidiye Tabyas Komutanl n ve Ba ö retmenli ini Alman Yarbay

40 Genelkurmay, I nci Kitap, s. 81.

41 Genelkurmay III Kitap, s. 4, 17, 60, 84, 119, 159, 209,321.

42 ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-3, F. 1-1,1-3.

43 Selahattin Adil Pa a, a.g.e., s. 122.

44 ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-13, F. 1-8, 1-9; ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H- 13, F. 1-10, 1-11; ATASE Ar ivi, No. 6/1725, Kls. 5637, Dos. H-1, F. 1-94, 1-95; ATASE Ar ivi, No. 6/1726, Kls. 5283, Dos. H-14, F. 1-3, 1-8.

Wossidlo⁴⁵, Erenköy A r Topçu Bölge Komutanl n da Alman Yarbay Wehrle görevinin ba ndayd.⁴⁶ Uzman Torpido Binba s A.D.G. Ehl⁴⁷’in emrine verilen Kilitbahir torpido bataryas, hem dü man denizatllara kar  görev yapacak hem de deniz maynlarn koruyacaktr. Bataryalardan ikisinin ad da ‘de Tott’ ve ‘Usedom’ idi.⁴⁸

18 Mart 1915 Bo az sava ndaki insan zayiatmz ehit ve yaral olarak toplam, 79’dur. Almanlarn kayplar da, ölü ve yaral olarak 18’dir.

Böylece iki ba la k devletin toplam insan zayiat 97 kadardr. ⁴⁹

18 Mart 1915 Çanakkale Bo az savunma zaferinden sonra, Müstahkem Mevki Komutanl ’nn 19 Mart 1915 gün ve 129 sayl emirleriyle üstün hizmette bulunanlara madalyalar verilmi tir. Bunlardan ikisi de alman subaydr: kinci A r Topçu Bölü ünden Ö retmen Yarbay Wossidlo

‘Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas’; Anadolu Hamidiye Tabyas’nda Batarya Komutan Yüzba  Her el ‘Gümü Liyakat Muharebe Madalyas’

ile ödüllendirilmi tir.⁵⁰

Bo az’daki Di er Geli meler

27 Nisan 1915’te AE-2 adl ngiliz denizatlsn batran Sultanhisar Torpidosu Filotilla Komodoru Korvet Kaptan rütbeli Pfeifer Bey, ‘Altn ve Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas; Alman personelinden Torpidocu Onba  Lampireihard, ‘Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas’; Torpidocu Ba çavu Kopfstandt, Makine Onba  Gude, Makine Onba  Karlowins, Makine Onba  Schmapring ve Makine Neferi Henren ‘Gümü Liyakat Muharebe Madalyas’ alm lardr.⁵¹

Muavenet-i Milliye Muhribi ve Sultanhisar Torpidosu’nda görev alan toplam 157 personel madalya ile ödüllendirilmi olup bunlarn (4’ü subay ile 23 de i ik rütbede asker) Almandr:

45 ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-3, F. 1/67; Genelkurmay, 1nci Kitap, s.39.

46 Genelkurmay, I nci Kitap, s. 45; Mühlmann, a.g.e., s. 44; smet Görgülü, On Yllk Harbin Kadrosu, TTK Yay., Ankara 1993, s.62, Genelkurmay 3 ncü kitap, s.194, 268.

47 Mühlmann, a.g.e., s. 44.

48 BOA, DH. EUM.VRK, 25/36.

49 ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-1, F. 1-13, 1-14, 1-16; Mühlmann, a.g.e., s. 63’te “Toplam 114 kayp arasnda 22 Alman ölmü ya da yaralanm t,” bilgisini verir.

50 ATASE Ar ivi, No. 6/1670, Kls. 4669, Dos. H-1, F. 1-181.

51 Ayhan Yüksel, “Çanakkale Sava nda Sultanhisar Torpidosu-Muavenet-i Milliye Muhribi Mürettebat ve Faaliyetleri”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Sava lar Ara trma Merkezi (AÇASAM), 85. Ylnda Atatürk ve Çanakkale Sava lar Sempozyum Bildirileri 23–24 Mart 2000 Çanakkale, Çanakkale 2001, s.59.

13 Mays günü Goliath zrhlsn batran Muavenet-i Milliye Muhribi personelinden Nsf Filotilla Komodoru Kdemli Yüzba  Firle Bey, ‘Altn ve Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas; Topçu Subay Yüzba  Zeppelin

‘Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas’ ve Topçu Subay Te men Andre,

‘Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas’; Makine Torpido Ba çavu u Benoburg, Makine Torpido Ba çavu u Matig, Makine Torpido Ba çavu u Beif, Makine Personel Stamm, Makine Personel Poskul, Makine Personel Hase, Vardabandra Onba  Schwatman, Torpidocu Onba  Zims, Torpidocu Onba  Weinberg, Torpidocu Onba  Akerman, Torpidocu Onba  Krebs, Torpidocu Onba  Kreksa, Torpidocu Onba  Kiranki, Ate çi Heiberg, Ate çi Firnis, Ate çi Dornfell, Telsiz Telgrafç Walter birer

‘Gümü Liyakat Muharebe Madalyas’ ile ödüllendirilmi tir.⁵²

Kara Sava larna Do ru: Alman Mare al Liman Von Sanders⁵³ 5 inci Ordu⁵⁴ Komutan

tilaf Devletlerinin böyle bir ba arszl n üzerine karadan yüklenerek amaçlarna inatla devam edece ini hesaplayan Osmanl Genelkurmay, Mare al Liman von Sanders’i⁵⁵, 3 ncü, 15 nci Kolordularla, 5 nci Tümen ve Ba msz Süvari Tugay’ndan olu turulan 5 nci Ordu Komutanl na atam ⁵⁶ ve Gelibolu’daki Fransz Konsolosluk binasn karargah ve makam olarak tahsis etmi tir.⁵⁷ Göreve ba lamak üzere 26 Mart 1915’te Gelibolu’ya gelen Mare al, ayn gün Bolayr’a hareket etmi tir.⁵⁸ (23 Eylül 1915 tarihli Ba bakanlk Osmanl Ar ivi kaydna göre Liman von Sanders’in yaveri Binba  von Perike /Prigge⁵⁹ ile Te men Tolf⁶⁰ olup Sanders Pa a’nn Erkan- Harbiye Heyeti tamamyla Alman subaylardan olu maktadr.⁶¹)

52 Yüksel, a.g.m., s. 59.

53 BOA, HR. MA, 1143/101; BOA, HR. MA, 1144/5; BOA, HR. MA, 1144/20; BOA, HR. MA, 1142/45; BOA, HR. MA, 1148/12; BOA, HR. MA, 1147/4

54 BOA, ,. HB, 1333. Ca /36; BOA, HR. SYS, 2409/53;

55 BOA, DH. KMS, 31/30.

56 ATASE Ar ivi, No. 1/1, Kls. 180, Dos. 774, F. 1-5.

57 ATASE Ar ivi, No. 1/1, Kls. 180, Dos. 774, F. 1-6; BOA, HR. SYS, 2109/11;

58 BOA, DH. KMS, 31/30; ATASE Ar ivi, No. 5/2453, Kls. 3964, Dos. H-10, F. 1-16.

59 BOA, HR. MA, 1144/20

60 Yarbay Hayri, a.g.e., s. 54.

61 BOA, HR. MA, 1144/20

Böylece Liman von Sanders, Bolayr d nda Gelibolu yarmadasnda büyük çkarma hareketleri beklemedi inden, Çanakkale savunmasn, sadece Saros ve Anadolu kylarna yaplacak çkarma hesabna göre düzenlemi tir.⁶² Gerek bu hareketi, gerekse geli inin ilk haftasndan itibaren bölgede ald  ve almay dü ündü ü düzenlemeler, Onun, ngiliz çkarmalarnn büyük ölçüde, Saros Körfezi’yle Anadolu kylarndan bekledi ini kantlamaktadr.⁶³

4 Nisan 1915 tarihli Padi ahn yaynlam oldu u rade-i Seniyye ile: 14 üncü Kolordu Komutanl na Trommer, 15 inci Kolordu Komutanl na Weber Pa a tayin edilmi tir.⁶⁴

15 nci Kolordu, Karargahyla Anadolu yakasnda Kalvert çiftli inde.⁶⁵ Komutan Alman General Weber Pa a⁶⁶’nn emrinde, 3 ncü Tümeni (32 nci, 46 nc Alay ve topçu taburlar) Sarçal dolaynda, 31 nci Alay ve di erleri Halileli - ntepe ve Kumkale bölgesinde. Tümen komutan Alman Albay Nicolai Bey⁶⁷. 39 ncu Alay, Çplak-Yeni ehir - Yeniköy bölgesinde olup gerekti inde Troya Harabesi - Menderes çay do usunda savunma düzeni alacak ekilde konu lanm tr.

Ba ta 3 ncü Kolordu Komutan Esat Pa a olmak üzere, Türk komutanlar, dü mann kyya çkmasna daha ba tan engel olmak amacyla savunmay

kyda dü ünmü , geride yeterince ihtiyat brakp kynn kuvvetli tutulmasn öngörmü lerdir. Liman von Sanders ise, kynn zayf gözetleme birlikleriyle tutulup, kuvvetli ihtiyatlar ayrarak dü man karaya çktktan sonra kar  taarruzlarla denize dökmeyi hedeflemi tir.⁶⁸

62 Bkz: Sanders, a.g.e. s.24, 43, 47; Ordu komutannn bu görü ve bu dü ünce etrafnda olu turdu u planlamay

de erlendirirken, Türk Genelkurmay “…harekatn geli iminden de anla laca  üzere (Sanders) büyük bir yanlgya dü mü tür,” dü üncesindedir. Genelkurmay Ba kanl , Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi V. Cilt Çanakkale Cephesi Harekat 1 nci, 2 nci, ve 3 ncü Kitaplarn Özetlenmi Tarihi, (‘Genelkurmay, Özet Kitap’

olarak ksaltlacaktr,)Genelkurmay Basmevi, Ankara 1997, s.52

63 Liman Von Sanders, (Çev.M. evki Yazman) Türkiye’de Be Yl, stanbul 1968, s.21.

64 BOA, ,. HB, 1333. Ca /36; rade-i Seniyye: Padi ah buyru u; Yüzba  Celalettin, Kumkale Muha-rebeleri, Erkan- Harbiye Mektebi, stanbul 1921, 142; Binba  Mehmet Nihat, Seddülbahir Muha-rebeleri, Erkan-

Harbiye Mektebi, stanbul 1921, s. 198, 199, 203.

65 ATASE Ar ivi, No. 4/8749, Kls. 3474, Dos. H-1, F. 1-21.

66 Selahattin Adil Pa a, a.g.e., s. 152, 153.

67 BOA, HR. MA, 1132/57; Binba  Mehmet Nihat, a.g.e., s. 203.

68 Bkz: Sanders, a.g.e.,; Bu yeni düzenleme konusunda Türk Genelkurmay yeni savunma plan konusunda Sanders’e kar  muhalif görü ortaya koyar: “5 nci Ordu’nun yukarda açklanan savunma düzenlerinin incelenmesinden anla laca  üzere, 9 ncu Tümen’in ilk düzenlemeleriyle, bu ordu komutannn görü lerine göre

5 nci Ordu Komutan Mare al Liman von Sanders, Bo az bölgesinin savunmasnda a rl  daha çok kuzeyde Saros Körfezi ile güneyde Anadolu yakasnda yo unla trm ve kuvvet ço unlu unu bu iki kanatta toplam tr.

15 nci Kolordu’nun Anadolu Yakasndaki Savunma Düzeni: 15 nci Kolordu Komutan Alman General Weber Pa a⁶⁹, 15 nci Kolordu Kurmay Ba kan

Alman Yarbay Thevenay Bey, 3 ncü Tümen Komutan Alman Albay Nicolai Bey⁷⁰, 3 ncü Topçu Alay Komutan Alman Yarbay Binhold’tur.

Sanders, çkarmalara çok elveri li Kumkale-Be igeler ve güneye uzanan kylara büyük ölçüde bir amfibi harekat bekliyordu. Sanders’e göre, Müstahkem Mevki Komutanl  yönetimindeki topçu gücünün önemli bir ksmnn Anadolu yakasnda bulunmas, Bo az savunmasnn da en duyarl

noktasn olu turuyordu.⁷¹ Çünkü Anadolu yakasndan Çanakkale merkezi üzerinde zorlanacak derinlik harekatnn yetersiz kuvvetlerle ansa braklmas do ru olmazd. Konu gerçekten önemliydi. Her halde zor ve ba msz bir operasyonun stratejik kapsamna uygun bir organizasyona da ihtiyaç vard. te Sanders’in, Anadolu yakasnda güçlü bir savunma birli i olu turmasnn nedeni, bu ve benzer görü ler varsaymna dayanyordu ki, o, bu gibi endi e ve yarglaryla hatal olmad  izlenimi veriyordu.⁷²

Bu açdan 5 nci Ordu’nun, birbirinden uzak bölgelere ayrlmas ve bu bölgelerdeki harekat, ba msz olarak ba arabilecek güçte birlikler olu turmasn do al kabul etmek gerekebilir.⁷³

1 Nisan’da alm oldu u düzenlemeler ve tüm ordu birliklerinin 25 Nisan 1915 sabah durumu, kar la trlacak olursa görülür ki, Liman von Sanders’in ky savunmas üzerindeki görü leriyle Türk komutanlarnn temel görü leri arasndaki belirgin farklar ortaya çkmaktadr…. Olaylarn geli mesi, Liman von Sanders bu görü ünün uygulamada ne denli sakncal oldu unu ve a r kayplara yol açt n gösterecektir.” Genelkurmay, Özet Kitap, s.53.

69 BOA, , 1333, Ca/36.

70 Binba  Mehmet Nihat, a.g.e., s. 203.

71 Sanders, a.g.e. 34; ATASE Ar ivi, No. 4/8749, Kls. 3474, Dos. H-1, F. 1-5.

72 Genelkurmay Harp Tarihi Ba kanl , Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi Çanakkale Cephesi Harekat, V.Cilt, 2 nci Kitap, Amfibi Harekat, (‘Genelkurmay II nci Kitap’ olarak ksaltlacaktr.) Ankara 1978, s.44

73 Ancak Türk Genelkurmay, bu noktada yaplan hatann, “ayrlan kuvvetlerin ölçüsünden çok, bu kuvvetlerin Bo az’dan uzak mesafelere yaylarak kademelendirilmesi yüzündendir” der ve ilave eder “Grupman kuvvetleri, güneye do ru fazla sarktlm ve manevra imkanlar zaman bakmndan kstlanm tr. 15 nci Kolordu’nun 25 Nisan’da erken karar verememesi, çekingen sevk ve idaresiyle elindeki iki tümenini kylara da tmas ve Ordunun takviye kuvveti isteklerine kulaklarn tkam olmas da, var olan yanlglar daha da a rla trm t.”

Kara Muharebesi⁷⁴ Seddülbahir bölgesinde;

1/2 Mays– 3/4 Mays 1915 Türk gece taarruzlarnda Güney Bölge Komutan Albay von Sodenstern⁷⁵, Güney Bölge Kurmay Ba kan Binba  Mühlmanndr.⁷⁶ Albay Kannengiesser⁷⁷ de Güney Bölge Dan man’dr⁷⁸ ki bu üç komutan 7, 9 ve 15 nci Tümenlere emretme yetkisine sahipti.

kinci Kirte (6-8 Mays 1915) ve 9-24 Mays1915 Muharebeleri ile Üçüncü Kirte Muharebesinde (4-6 Haziran 1915) tilaf saldrlar kar snda Güney Grubu Komutan Tümgeneral Weber Pa a⁷⁹, Güney Grup Kurmay Ba kan

Yarbay Thevenay bulunuyordu.⁸⁰

Birinci Kerevizdere (21-22 Haziran) ve Z ndere (28 Haziran–3 Temmuz) Muharebelerinde Güney Grubu Komutan olarak Tümgeneral Weber Pa a⁸¹ görevliydi.

5 Temmuz 1915 Z ndere Türk taarruzunda Güney Grubu Komutan

olarak Tümgeneral Weber Pa a, Sa Kanat (1 nci Kolordu) Komutanl  Kurmay Ba kan Binba  Eggert, Sa Kanat (1 nci Kolordu) Komutanl  3 ncü Tümen Komutan Albay Nicolai⁸², Cephe Topçu Komutan Yarbay Binholt hizmet veriyordu.

kinci Kerevizdere (12-13 Temmuz), 6-13 A ustos Muharebeleri ve 9 Ocak 1916 tarihindeki dü mann çekili ine kadar geçen sürede Sa Kanat (14 ncü Kolordu) Komutan Tu general Trommer Pa a⁸³, Sol Kanat (5 nci Kolordu)

74 Görgülü, a.g.e., s. 64-100.

75 Binba  Mehmet Nihat, a.g.e., s.225, 228, 236; Cepheye 5 nci Tümen Komutan olarak gelmi , Mays’n ilk haftas da bölge komutan olmu tur. Genelkurmay 3, s. 4, 19,81.

76 Binba  Mehmet Nihat, a.g. e., s.225, 228, 236; Güney Bölge Kurmay Ba kan Süvari Binba  (Ordu Haber Subay) Mühlmann, cephede tuttu u notlar ksa sürede derleyip bastrm tr: Carl Mühlmann, Çanakkale Sava  Bir Alman Subaynn Notlar, Tima Yay., stanbul 1998.

77 29 Nisan 1915’te Ordu dan mandr. Binba  Mehmet Nihat, a.g.e., s.225; Yarbay Hayri, a.g.e., s.77. 9 ncu Tümen komutandr.

78 Görgülü, a.g.e., s. 67.

79 BOA, HR. MA, 1132/57; Binba  Mehmet Nihat, a.g.e., s. 254, 257, 265.

80 Genelkurmay, III nci Kitap, s.83, 97,470; Selahattin Adil Pa a, a.g.e., s. 154; Binba  Mehmet Nihat, a.g.e., s.

254, 257, 265.

81 Miralay Süleyman akir, Cepheden Hatralar Altnc Frka Çanakkale Harbinde, Vadi Yay., Ankara 2006, s.32.

82 BOA, HR. MA, 1132/57; Genelkurmay, III nci Kitap, s. 19, 197.

83 BOA, , 1333, Ca/36.

Komutan Tu general Fevzi (Mare al Çakmak)’n Kurmay Ba kan Yarbay Albrecht⁸⁴, 13 nci Tümen Komutan Albay Hovik⁸⁵ görevlerinde kaldlar.

Arburnu-Anafartalar Bölgesi

9 A ustos Birinci Anafartalar Muharebesinde 9 ncu Tümen Komutan

Albay Kannengiesser yaralannca⁸⁶ yerine Yarbay Pötrih⁸⁷ geçti.

Anafartalar Bölge Komutan Yarbay Willmer⁸⁸, 8 nci Tümen 28 nci Alay Komutan Binba  Hunker’di.⁸⁹

21 A ustos kinci Anafartalar Muharebesinde ise 5 nci Tümen Komutan

Yarbay Willmer⁹⁰, 8 nci Tümen 28 nci Alay Komutan yine Binba  Hunker’dir.

Eylül aynn ba ndan dü mann çekildi i 20 Aralk 1915 tarihine kadar bölgedeki Alman komutanlar srasyla: Anafartalar Grup Komutanl ’nda 2 nci Kolordu Komutan Albay Nikolai⁹¹, 16 nci Kolordu Komutan Albay Kannengiesser, Suvla Körfezi bölgesindeki Türk kuvvetlerinin komutandr.⁹², 5 nci Tümen Komutan Yarbay Wilmer, 12 nci Tümen Komutan Albay Hovik⁹³, 8 nci Tümen 28 nci Alay Komutan Binba  Hunker, A r topçu Grup Komutan Binba  Lierau.

17 A ustos 1915’ten itibaren Saros Grubu’nda 1 nci Ordu Komutan

Mare al Von der Goltz Pa a⁹⁴ birli iyle Bolayr’a kadar gelmi tir.

1 Eylül’de Albay Wehrle Ordu A r Topçu Komutanl ’na, ayn ay içinde Alman Bat Cephesi’nden gelen Albay Gressman da, Ordu Topçu Komutanl ’na atand. ⁹⁵

84 Süleyman akir, a.g.e., s.163, 176, 188.

85 “18 Temmuz günü ak amndan itibaren 7 nci Tümenden sorumlu olacaktr.” Süleyman akir, a.g.e., s. 37.

86 Ulu demir, Mustafa Kemal Atatürk Anafartalar Muharebelerini Ait Hatralar, TYK Yay., Ankara 1955, s.53;

Kannengiesser hakknda Mustafa Kemal “Kendisi ordumuzda bulunan Alman subaylarn en yeteneklilerindendi.

Conkbayr muharebelerinde yaralanp geriye gitmeye mecbur olmu tur” demektedir; Yarbay Hayri, a.g.e., s. 78.

87 Genelkurmay, III nci Kitap, 360, 367, 372; demir, a.g.e., s.57, 78, 83; Sayfa 57’de Mustafa Kemal

“Tesadüfen Genel Karargah imendifer ube Müdürü Yarbay Pötrih stanbul’dan cepheye geldi” bilgisini verir.

88 demir, a.g.e., s.43, 48, 56, 65; Selahattin Adil Pa a, a.g.e., s. 162, 166; Yarbay Hayri, a.g.e., s.54, 62, 63.

89 Nigel Steel ve Peter Hart, Gelibolu Yenilginin Destan, Sabah Kitaplar, stanbul 1996, s.164, 170, 171 278, 280;

demir, a.g.e., s. 92;

90 demir, a.g.e., s. 92; Yarbay Hayri, a.g.e., s.36, 39, 41, 52, 85.

91 BOA, HR. MA, 1132/57; demir, a.g.e., s. 106’ da Mustafa Kemal, Albay Nikolai’nn 3 nci Tü- men komutanl ndan bu göreve tayin edildi ini söyler.

92 demir, a.g.e., s. 107.

93 BOA, , HB, 1333, Za/16.

94 BOA, HR. MA, 1144/20; Genelkurmay, II1nci Kitap, s.440, 469.

95 Genelkurmay, II1nci Kitap, s. 467