Hastalarda HBV-DNA’n›n De¤erlendirilmesi
Hüseyin GÜDÜCÜO⁄LU1, Hamza BOZKURT1, Görkem YAMAN1, Nihat KUTLUAY1, Mustafa BERKTAfi1
1 Yüzüncü Y›l Üniversitesi T›p Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dal›, VAN
ÖZET
Bu çal›flmada, hepatit B virüsü (HBV) ile infekte oldu¤u saptanan ve de¤iflik serolojik markerlere sahip olan has- talar kendi içinde yorumlanm›fl ve hangi klinik safhada bulunabilece¤i hakk›nda yorum getirilmifltir. Bu amaçla, 75 hasta çal›flma kapsam›na al›nm›fl, bunlar›n kendi aralar›nda HBV-DNA ve hepatit serolojik marker de¤erleri yo- rumlanm›flt›r. Bu amaçla bDNA-Bayer kitleri ile serolojik markerlerin ölçülmesi için “microparticle enzyme immu- noassay (MEIA)” kitleri kullan›lm›flt›r. Buna göre 75 hastan›n 54 (%72)’ünde HBV-DNA pozitif bulunmufl olup, bu pozitif hastalar›n 35 (%64.8)’inde HBeAg pozitifli¤i saptanm›flt›r. HBV-DNA’s› negatif 21 (%28) hastan›n ise sade- ce 1 (%4.8)’inde HBeAg pozitif bulunmufltur. Ayr›ca, HBsAg, HBeAg, anti-HBe, anti-HBc IgM ve anti-HBc IgG de¤er- leri ile ayn› anda bak›lan HBV-DNA sonuçlar› karfl›laflt›r›lan 46 hastan›n 31 (%67.4)’inde HBV-DNA pozitif bulun- mufltur. Bu hastalar›n 29 (%63)’unda HBsAg, 22 (%48)’sinde HBeAg, 7 (%15)’sinde anti-HBe, 1 (%2)’inde anti-HBc IgM, 29 (%63)’unda ise anti-HBc IgG pozitif olarak bulunmufltur. HBV-DNA negatif 15 (%33) hastan›n 14 (%30)’ün- de HBsAg, 1 (%2)’inde HBeAg, 13 (%28)’ünde anti-HBe, 14 (%30)’ünde anti-HBc IgG pozitif olarak bulunmufltur.
Anti-HBc IgM pozitifli¤ine ise rastlanmam›flt›r.
Anahtar Kelimeler: HBV-DNA, serolojik markerler.
SUMMARY
Evaluation of HBV-DNA in Patients with Different Serologic Markers
In this study, patients infected with HBV with uncharacteristic serologic markers were interpreted and their probab- le clinical stages were determined. With this purpose, 75 patients were evaluated for HBV-DNA and hepatitis sero- logic markers. HBV-DNA results were obtained using bDNA-Bayer kits and serologic markers were detected using microparticle enzyme immunoassay (MEIA) kits. From 75 patients, 54 (72%) were HBV-DNA positive, and 35 (64.8%) of them were HBeAg positive. From 21 (28%) patients who are HBV-DNA negative, only 1 (4.8%) patient was HBeAg positive. HBsAg, HBeAg, anti-HBe, anti-HBc IgM and anti-HBc IgG of 46 patients were compared with HBV- DNA results simultaneously and 31 (67.4%) patients were HBV-DNA positive and HBsAg, HBeAg, anti-HBe, anti-HBc IgM, anti-HBc IgG results were positive in 29 (63%), 22 (48%), 7 (15%), 1 (2%), and 29 (63%) patients res- pectively. In 15 (33%) patients with negative HBV-DNA results, HBsAg in 14 (30%), HBeAg in 1 (2%), anti-HBe in 13 (28%), anti-HBc IgG in 14 (30%) were positive, and none of them were positive for anti-HBc IgM.
Key Words: HBV-DNA, serologic markers.
G‹R‹fi
Hepatit B virüsü (HBV) infeksiyonunun belirlen- mesinde en önemli tan› yöntemi, serolojik belirle- yicilerin saptanmas›d›r. Ancak hastal›k belirleyi- cilerin çok say›da oluflu, kona¤›n immünite özelli-
¤i ve testlerin duyarl›l›k ve özgüllü¤üne ba¤l› ola- rak de¤iflik tablolar ortaya ç›kabilmektedir.
Hepatit B yüzey antijeni (HBsAg) akut hastal›k es- nas›nda, semptomlar›n bafllamas›ndan sonraki iki-yedi haftal›k sürede serumda görülebilmekte- dir. Sar›l›¤›n ve semptomlar›n bafllang›c›nda, has- talar›n %95’inde HBsAg pozitif olmakta ve h›zla serumdan kaybolmaktad›r. Bu durumda hastal›-
¤›n de¤erlendirilmesinde antikorlar ön plana ç›k- maktad›r. Hepatit B core antijenine karfl› oluflmufl antikor (anti-HBc), HBV infeksiyonunun çok gü- venilir bir markeridir ve semptomlar›n bafllang›- c›nda belirmektedir. Bunun yan›nda anti-HBc IgM’nin serumda bulunmas›, hepatit B’nin teflhi- sinde çok yararl› bir testtir. Fakat bu marker çok h›zla kanda azalmakta, bu nedenle saptanmas› da güç olmaktad›r. Anti-HBc IgM testinde yanl›fl po- zitif ve negatif sonuçlar olabilirse de, bu durum çok nadirdir. HBV’ye ait “e” antijeninin (HBeAg) ve viral DNA’n›n serumda bulunmas›, akut hepa- tit B tan›s› için direkt kullan›labilecek markerler- dir. Bu markerlerin akut viral hepatitin bafllang›ç esnas›nda saptanmas›, bize akut viral replikasyo- nun oldu¤unu göstermektedir. HBV infeksiyonlu hastalar›n %5-10’unda HBsAg temizlenememekte ve bu kifliler HBsAg tafl›y›c›s› haline gelmektedir.
Asemptomatik tafl›y›c›lar, anormal karaci¤er fonksiyonlar› bulunmadan HBsAg’si pozitif olan kronik hepatit B (KHB) hastalar›d›r. Genel olarak tafl›y›c›larda anti-HBc mevcuttur. HBeAg pozitif ve anti-HBe negatif oldu¤u durumlarda viral rep- likasyondan bahsedilmektedir. Replikasyonun ol- mad›¤› durumlarda ise HBeAg negatif ve anti-HBe pozitiftir. Fakat son zamanlarda baz› hastalar›n mutant HBV ile infekte oldu¤undan bahsedilmek- tedir. Bunun sonucunda da HBeAg aktivitesi ger- çekleflememektedir. Bu hastalarda sirkülasyonda- ki HBV-DNA’n›n mevcudiyeti hastalardaki replikas- yon dönemini belirtmektedir. Kronik hepatit B’nin gidiflat›nda replikatif faz› takiben nonreplikatif faz oluflmaktad›r. Replikatif faz karaci¤erin inflamatu- var aktivitesi ile sirkülasyondaki HBV-DNA ve ge- nel olarak HBeAg pozitifli¤i ile iliflkilidir. Replika- tif faz›n sonlar›nda inflamatuvar aktivite ve HBV-
DNA seviyeleri, nonreplikatif dönemin bafllang›c›- na do¤ru azal›r. Burada inflamasyon mevcut de-
¤ildir. HBeAg yoktur, bunun yerine anti-HBe mev- cuttur. Bu fazda sirkülasyonda HBV-DNA muhte- melen yoktur. Fakat polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) ile sirkülasyonda HBV-DNA saptanabilmek- tedir. HBV-DNA’n›n gösterilmesi halen viral repli- kasyonun olabilece¤ini göstermektedir (1).
Bu çal›flmada, HBV ile infekte oldu¤u saptanan ve de¤iflik serolojik markerlere sahip olan hasta- lar kendi içinde yorumlanm›fl, farkl› serolojik göstergeleri bulunan hastalar›n hangi klinik saf- hada bulunabilece¤i hakk›nda yorum getirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
MATERYAL ve METOD
Çal›flmada hepatit B ön tan›l› kiflilerde HBV-DNA ile di¤er serolojik markerlerin iliflkisinin araflt›r›l- mas› ve serolojik olarak de¤iflikli¤in gösterilmesi amaçlanm›fl olup, 75 hasta çal›flmaya al›nm›flt›r.
Bu amaçla, HBV-DNA Assay (bDNA-Bayer Cat No:124057) kitleri ve Quantiplex System 340 bDNA Analyzer (Chiron Diagnostic, East Walpole, MA, Amerika) cihaz› ile serolojik markerlerin öl- çülmesi için “microparticle enzyme immunoassay (MEIA)” kitleri ve Abbott Diagnostics (Wiesbaden- Almanya) cihazlar› kullan›lm›flt›r. Çal›flmada HBV- DNA için 2.5 pg/mL’nin üstündeki de¤erler pozitif kabul edilmifl ve ayn› tarihlerde ölçülmüfl serolo- jik markerlerle de¤erlendirilmesi yap›lm›flt›r.
BULGULAR
Çal›flmaya al›nan hasta grubunun tümünde HBV- DNA ve HBeAg incelenmifltir. Buna göre 75 hasta- n›n 54 (%72)’ünde HBV-DNA pozitif bulunmufl olup, bu pozitif hastalar›n 35 (%64.8)’inde HBeAg pozitifli¤i saptanm›flt›r. HBV-DNA’s› negatif 21 (%28) hastan›n ise sadece 1 (%4.8)’inde HBeAg pozitif bulunmufltur (Tablo 1).
Tablo 1. HBV-DNA HBeAg iliflkisi (n= 75).
HBV-DNA HBeAg Sayı (%)
+ + 35 (47)
+ - 19 (25)
- + 1 (1)
- - 20 (27)
Tablo 4. HBV-DNA, HBsAg, HBeAg, anti-HBe, anti-HBc IgM ve anti-HBC IgG iliflkisi.
HBV-DNA HBsAg HBeAg Anti-HBe Anti-HBc IgM Anti-HBc-IgG Sayı (%)
+ + + - - - 1 (2)
+ + + - - + 20 (44)
+ + + - + + 1 (2)
+ + - + - + 7 (15)
+ - - - - + 1 (2)
+ - - - 1 (2)
- + + - - + 1 (2)
- + - + - + 13 (29)
- - - 1 (2)
Yine bu hasta grubunun 69’unda HBV-DNA, HBsAg, HBeAg birlikte incelenmifl olup, HBV-DNA pozitif 50 (%72) hastan›n 48 (%96)’inde HBsAg, 32 (%64)’sinde HBeAg pozitif bulunmufltur. HBV- DNA negatif 19 (%28) hastan›n 17 (%89)’sinde HBsAg pozitif, 1 (%5)’inde HBeAg pozitif bulun- mufltur (Tablo 2).
Ayn› grupta; HBV-DNA, HBsAg, HBeAg ve anti- HBe’si incelenen 61 hastada, HBV-DNA’s› pozitif 44 (%72) hastan›n 41 (%93)’inde HBsAg, 30 (%68)’un- da HBeAg, 12 (%27)’sinde anti-HBe pozitif olarak bulunmufltur. HBV-DNA negatif 17 (%28) hastan›n 17 (%100)’sinde HBsAg, 1 (%6)’inde HBeAg, 16 (%94)’s›nda anti-HBe pozitif bulunmufltur (Tablo 3).
HBV-DNA, HBsAg, HBeAg, anti-HBe, anti-HBc IgM ve anti-HBc IgG bak›lan 46 hastan›n, 31 (%67.4)’inde HBV-DNA pozitif bulunmufltur. Bu hastalar›n 29 (%94)’unda HBsAg, 22 (%71)’sinde HBeAg, 7 (%23)’sinde anti-HBe, 1 (%3)’inde anti-
HBc IgM, 29 (%94)’unda ise anti-HBc IgG pozitif ola- rak bulunmufltur. HBV-DNA negatif 15 (%33) hasta- n›n 14 (%93)’ünde HBsAg, 1 (%7)’inde HBeAg, 13 (%87)’ünde anti-HBe, 14 (%93)’ünde anti-HBc IgG pozitif olarak bulunmufltur. Anti-HBc IgM pozitifli-
¤ine ise rastlanmam›flt›r (Tablo 4).
Tablo 2. HBV-DNA, HBsAg ve HBeAg iliflkisi (n= 69).
HBV-DNA HBsAg HBeAg Sayı (%)
+ + + 32 (46)
+ + - 16 (23)
+ - - 2 (3)
- + + 1 (2)
- + - 16 (23)
- - - 2 (3)6
Tablo 3. HBV-DNA, HBsAg, HBeAg ve anti-HBe iliflkisi (n= 61).
HBV-DNA HBsAg HBeAg Anti-HBe Sayı (%)
+ + + + 1 (2)
+ + + - 29 (46)
+ - - - 3 (5)
+ + - + 11 (18)
- + + - 1 (2)
- + - + 16 (27)
TARTIfiMA
Yap›lan araflt›rma sonucunda; HBV-DNA’s› negatif hastalar›n biri d›fl›nda, HBeAg negatifli¤i saptan- m›flt›r. Bunun yan›nda HBV-DNA pozitif hastalar›n serolojileri bulunduklar› klinik duruma göre de¤i- fliklik göstermekte olup, bu da onlar›n çeflitli mar- kerlerinin pozitif ya da negatif sonuçlar vermesi- ne neden olmaktad›r. Bu de¤ifliklikler tam bir vi- rüs partikülünün bulunup bulunmamas›na göre de de¤iflmektedir.
Hepatit B’nin çeflitli klinik durumlar›na göre mar- kerlerinin bulgusu Tablo 5’te görülmektedir.
Yapt›¤›m›z bu çal›flmada elde edilen sonuçlar›n Tablo 5’e göre yorumlanmas› ile çal›flmaya al›nan gruptaki hastalar›n hangi infeksiyon döneminde bulundu¤u daha kolay yorumlanabilecektir.
Tablo 4’te verilen 46 hastaya ait veriler Tablo 5’e göre yorumlan›rsa; bir hastan›n erken inkübas- yon, bir hastan›n geç inkübasyon, bir hastan›n akut infeksiyon, 20 hastan›n kronik infeksiyon, 13 hastan›n sa¤l›kl› HBsAg tafl›y›c›s›, yedi hastan›n daha önce incelenen HBV-DNA düzeylerinin git- tikçe azalmakta oldu¤u, flu andaki HBV-DNA de-
¤erlerinin de çok düflük s›n›rlarda bulundu¤u gö- rülmekte olup, bu hasta grubunun çok yak›nda sa¤l›kl› HBsAg tafl›y›c›s› olaca¤› konusunda bir ön
görüfle var›labilir. Bir hastada HBeAg ve HBsAg pozitif bulunmas›na ra¤men HBV-DNA’s›n›n nega- tif oldu¤u, yine bir hastada infeksiyonun tüm markerlerinin düflük olmas›na ra¤men HBV-DNA ve anti-HBc’nin pozitif oldu¤u de¤iflik bir serolo- jik tabloya rastlanm›flt›r.
Tablo 3’teki 61 hasta sonucunun Tablo 5’teki kri- terlere göre yorumlanmas› durumunda ise; HBV- DNA ve HBeAg’si pozitif, anti-HBe’si negatif 29 (%48) hastada replikasyonun mevcut oldu¤un- dan, HBV-DNA’s› ve anti-HBe’si pozitif, HBeAg’si negatif 11 (%18) hasta ile HBV-DNA’s› pozitif, HBe- Ag ve anti-HBe’si negatif 3 (%5) hastada ise repli- kasyonun mevcut oldu¤undan, muhtemelen mu- tant HBV bulundu¤undan söz edilebilir. HBV-DNA ve HBeAg’si negatif, anti-HBe’si pozitif 16 (%26) hastada ise replikasyonun sona erdi¤inden bah- sedilebilir (3).
Bu çal›flmada, hepatit klini¤i ile sürekli takipte bulunan 75 hastan›n tümünde ayn› tetkiklerin is- tenmemesi nedeniyle al›nan sonuçlar›n dört ayr›
grupta yorumlanmas› uygun görülmüfltür. Buna göre Tablo 1’de; HBV-DNA ve HBeAg pozitif 35 (%47), HBV-DNA pozitif/HBeAg negatif 19 (%25), HBV-DNA negatif/HBeAg pozitif 1 (%1.3) olarak bulunmufltur. Geriye kalan 20 (%27) hastada her
Tablo 5. ‹nfeksiyon ve konvalesans›n farkl› safhalar›nda hepatit B virüs markerleri (2).
İnfeksiyon
dönemi HBV-DNA HBsAg HBeAg Anti-HBc IgG Anti-HBc IgM Anti-HBe Anti-HBs
Erken + - - - -
inkübasyon
Geç + + + veya - - - - -
infeksiyon
Akut + + + + + - -
infeksiyon
HBsAg negatif ? - - + + - -
akut infeksiyon
Kronik + + + + + + + veya - - -
infeksiyon
Sağlıklı - + - + + + + veya - + -
HBsAg taşıyıcısı
Yeni infeksiyon + veya - - - + + + + + veya -
Az görülen - - - + - - + veya -
infeksiyon
Aşıya cevap - - - +
iki marker de negatif olarak saptanm›flt›r. Burada özellikle bir hastada HBeAg pozitif olmas›na ra¤- men HBV-DNA’n›n negatif olarak saptanmas› gibi ola¤an d›fl› bir duruma rastlanm›flt›r.
Okan ve arkadafllar›, anti-HBe ve HBV-DNA pozi- tifli¤ini %5.3, HBeAg pozitif, HBV-DNA negatif ol- gu say›s›n› ise %8 olarak bulmufllard›r (4). Bizim çal›flmam›zda ise s›ras›yla bu oranlar %20 ve
%1.6 olarak bulunmufltur (Tablo 3). Bu durum hastalar›n, hastal›klar› esnas›nda çok farkl› klinik tablolar gösterebilece¤ini akl›m›za getirmektedir.
Anti-HBe ve HBV-DNA pozitifli¤inin birarada bu- lundu¤u durumlar, replikasyonun devam etti¤i- nin bir göstergesidir (3).
Gökahmeto¤lu ve arkadafllar›n›n yapt›klar› bir ça- l›flmada, HBV-DNA pozitif olgular›n 37 (%80.4)’sin- de HBeAg pozitif/anti-HBe negatif, 8 (%17.4)’inde HBeAg negatif/anti-HBe pozitif, 1 (%2.2)’inde ise HBeAg ve anti-HBeAg negatif olarak bildirilmifltir (5). Bizim çal›flmam›zda ise bu oranlar s›ras›yla;
29 (%67), 11 (%25), 3 (%7) olarak saptanm›flt›r (Tablo 3). Çal›flmada elde edilen de¤erler, bu ça- l›flmada al›nan sonuçlarla uyumludur.
Dündar ve arkadafllar›n›n yapt›klar› bir çal›flmada, HBV-DNA pozitif 140 hastan›n 109 (%77.86)’unda HBsAg pozitif bulunmufl, 31 (%22.14)’inde ise HBsAg negatif olarak bildirilmifltir (6). Bizim çal›fl- mam›zda; 50 HBV-DNA pozitif hastan›n 48 (%96)’inde HBsAg pozitif, 2 (%4)’sinde ise negatif olarak bulunmufltur (Tablo 2). Bizim çal›flmam›z- daki de¤erlerin farkl› olmas›, çal›flt›¤›m›z hasta grubunun ço¤unlukla akut veya kronik hepatit ta- n›s› alm›fl hasta grubu olmas› nedeniyledir. Yine Dündar ve arkadafllar›n›n yapt›klar› bir baflka ça- l›flmada, 318 örne¤in 52 (%16.35)’sinde HBV-DNA pozitif bulunurken, HBeAg 51 (%16.03) olguda po- zitif olarak verilmifltir. Bizim yapt›¤›m›z çal›flmada da 75 hastan›n 54 (%72)’ünde HBV-DNA pozitif iken, 36 (%48)’s›nda HBeAg pozitifli¤i saptanm›fl- t›r (Tablo 1). Böylece bizim çal›flt›¤›m›z hasta gru- bunun ço¤unun akut ya da kronik infeksiyon dö- neminde oldu¤u, daha az›n›n ise erken inkübas- yon ya da yeni infeksiyon döneminde oldu¤unu söyleyebiliriz.
Ayn› araflt›rmac›lar; HBV-DNA pozitif olgular›n 27 (%51.92)’sinde HBeAg’sini pozitif bulurlarken, 25 (%48.07)’inde HBeAg’sini negatif olarak bildirmifl- lerdir (6). Bizim yapt›¤›m›z çal›flmada ise; HBV- DNA pozitif olgunun 35 (%65)’inde HBeAg pozitif
iken, 19 (%35)’unda ise HBeAg negatif olarak bu- lunmufltur. Bu sonuçlar Dündar ve arkadafllar›n›n sonuçlar› ile benzerdir. Yine bu araflt›rmac›lar, HBV-DNA negatif, HBeAg pozitif olgu oran›n› %9.3 olarak bulmalar›na ra¤men bizim yapt›¤›m›z çal›fl- mada %1.3 olarak saptanm›flt›r (Tablo 1) (6).
Aflç› ve arkadafllar› yapt›klar› çal›flmada, HBsAg pozitif 130 hasta serum örne¤inin 55 (%42.3)’inde HBV-DNA’y› pozitif olarak bulmufllar, bizde ise 65 HBsAg pozitif hastan›n 50 (%77)’sinde HBV-DNA pozitif bulunmufltur (Tablo 2) (7). Yine ayn› çal›fl- mada; HBeAg pozitif 12 (%21.4) serum örne¤inde HBV-DNA bulunamam›fl, HBeAg negatif 11 (%14.9) serum örne¤inde HBV-DNA pozitif bulunmufltur.
Bizim yapt›¤›m›z çal›flmada, HBeAg pozitif hasta- lar›n 1 (%3.2)’inde HBV-DNA bulunamam›fl, HBe- Ag negatif hastalar›n 14 (%46.6)’ünde ise HBV- DNA pozitif bulunmufltur (Tablo 3).
Gupta ve arkadafllar›n›n yapt›klar› çal›flmada, HBeAg pozitif 12 serum örne¤inin tamam›nda, an- ti-HBe pozitif 23 serum örne¤inin 14 (%60.9)’ünde, HBeAg ve anti-HBe negatif 25 serum örne¤inin 13 (%52)’ünde HBV-DNA pozitif bulundu¤u bildiril- mifltir (8). Bizim yapt›¤›m›z çal›flmada ise, HBeAg pozitif 23 hastan›n 22 (%96)’sinde, anti-HBe pozi- tif 20 hastan›n 7 (%35)’sinde, HBeAg ve anti-HBe negatif 3 hastan›n 2 (%67)’sinde HBV-DNA pozitif olarak bulunmufltur (Tablo 4).
Sonuç olarak; hepatit klini¤i gösteren hastalar›n markerleri klinik tablolar›na ba¤l› olarak çok de-
¤iflkenlik göstermektedir. Bu nedenle hastalar›n de¤erlendirmeye al›nd›klar› dönemlere göre farkl›
laboratuvar verilerine ulafl›labilmektedir. Hepatit klini¤i olan hastalar›n laboratuvar tetkiklerinin, klinik tablolar› ile birlikte yorumlanmas› ve hasta hakk›nda buna göre karar verilmesinin gereklili¤i bu çal›flma ile bir kez daha vurgulanm›flt›r.
KAYNAKLAR
1. Hsu HH, Feinstone SM, Hoofnagle JH. Acute Vi- ral Hepatitis. In: Mandell GL, Bennet JE, Dolin R. (eds). Mandell, Douglas and Bennett’s Prin- ciples and Practice of Infectious Diseases. 4thed.
NewYork: Churchill-Livingstone Inc, 1995:
1136-53.
2. Horvat RT, Tegtmeier GE. Hepatitis B and D Vi- ruses. In: Murray PR, Baron EJ, Pfaller MA, Jor- gensen JH, Yolken RH (eds). Manual of Clinical Microbiology. 8th ed. Washington: ASM Press, 2003: 1464-79.
3. Kurt H. Klinik bulgular. K›l›çturgay K, Badur S (editörler). Viral Hepatit 2001. 1. Bask›. İstanbul:
Deniz Ofset, 2001: 129-34.
4. Okan A, Yücesoy M, Akp›nar H, Bahar H, Tan- kurt E. Asemptomatik hepatit B virusu taş›y›c›lar- da serum HBV-DNA düzeyleri. Viral Hepatit Derg 1997; 2: 94-96.
5. Gökahmetoğlu S, Y›ld›r›m A, K araca N, Artan C, Özbal Y. Hepatit B yüzey antijeni (HBsAg) pozitif askerlerin HBV-DNA düzeylerinin değerlendiril- mesi. İnfeksiyon Derg 2002; 16: 415-7.
6. Dündar İH, Saltoğlu N, Yaman A, Aslan A, Çeti- ner S. Hepatit B virus markerleri ile HBV-DNA ilişkisi. Türk Mikrobiyol Cem Derg 1994; 24:
240-2.
7. Aşç› Z, Akbulut A, Doymaz MZ, Felek S, K›l›ç SS.
Serumda hepatit B virus (HBV) DNA’s›n›n PCR yöntemi ile taranmas› ve HBV serolojik gösterge- leriyle karş›laşt›r›lmas›. Viral Hepatit Derg 1996;
2: 6-9.
8. Gupta BP, Jayasuryan N, Jameel S. Direct detec- tion of hepatitis B virus from dried blood spots by polymerase chain reaction amplication. J Clin Microbiol 1992; 30: 1913-6.
YAZIfiMA ADRES‹
Dr. Hüseyin GÜDÜCÜO⁄LU
Yüzüncü Y›l Üniversitesi T›p Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dal›
VAN
e-mail: hguducu@hotmail.com
