TÜRKİYE COĞRAFYASI VE JEOPOLİTİĞİ
EDİTÖRLER
Hakkı YAZICI Mehmet Kürşat KOCA
YAZARLAR
Lütfi ÖZAV İbrahim GÜNER
Halil KOCA Ünsal BEKDEMİR Adem BAŞIBÜYÜK
Okan YAŞAR İ.Fevzi ŞAHİN Ünal ÖZDEMİR
Salih CEYLAN Kenan ARIBAŞ
Nusret KOCA- Mehmet Kürşat KOCA H.Hüseyin YILMAZ- Üzeyir YASAK
Editörler:
Prof. Dr. Hakkı YAZICI ve Arş. Görv. M. Kürşat KOCA
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği
ISBN: 978-9944-919-79-1
Kitapta yer alan tüm bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2007, Pegem A Yayıncılık
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.’ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Eylül 2007
Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Kapak Tasarımı: zülfin.eua Dizgi: Fikret Kaplan Baskı: Baran Ofset – Ankara Tel: (0312) 367 66 92
Pegem A Yayıncılık
Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.
Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 – 430 67 51 Belgeç: (312) 431 37 38 İnternet: http://www.pegema.com.tr E-posta: pegema@pegema.com.tr
ÖNSÖZ
Bu kitap Eğitim Fakülteleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalları’nda okutulan Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır.
Yeni programda IV. Yarıyılda yer alan ve 3 krediden oluşan bu derste Sınıf Öğretmeni adaylarına; Türkiye’nin Yeri ve Konumu (Matematiksel ve Özel konum), jeopolitik ve jeostratejik konum özellikleri (siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel organizasyonlar), Fiziki Coğrafya özellikleri (Yeryüzü şekilleri, iklim, bitki, toprak ve su) ile Sosyo- Ekonomik özelliklerine (Nüfus, yerleşme, tarım, hayvancılık, ormancılık, enerji, sanayi, ulaşım, turizm) ait bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır.
Yukarıda belirtilen konuların her biri, Afyonkarahisar Kocatepe, Erzincan, Erzurum Atatürk, Burdur Mehmet Akif Ersoy, Aksaray, Çanakkale Onsekiz Mart, Muğla ve Uşak Üniversitelerimizin Eğitim Fakültelerinde görev yapan öğretim elemanlarınca, büyük bir titizlikle kitap bölümü haline getirilmiştir. Gösterdikleri hassasiyet nedeniyle öncelikle bölüm yazarlarına teşekkür etmek istiyorum. Genel Coğrafya Kitabında olduğu gibi, bu kitabın düzenlenip baskıya hazır hale getirilmesinde Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arş.
Gör. Mehmet Kürşat KOCA’nın büyük emeği olmuştur. Bu nedenle kendisine müteşekkirim. Ayrıca böyle bir kitabın hazırlanması için bize teklifte bulunan, kitabı basan ve dağıtımını gerçekleştiren PegemA Yayıncılık mensuplarına da teşekkür ederim.
Kitapta elimizde olmayan nedenlerle ortaya çıkabilecek hata ve eksiklikler konusunda okuyucuların tenkit ve düzeltme isteklerini bize ulaştırmalarını bekliyoruz. Kitabın, yeni nesli yetiştirecek olan Sınıf Öğretmeni adaylarına faydalı olması olmasını diliyorum.
Ağustos 2007
Prof. Dr. Hakkı YAZICI
Bölümler ve Yazarları
1. Bölüm: Türkiye’nin Coğrafî Konumu Sınırları ve Jeopolitiği
Prof. Dr. İbrahim GÜNER, Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi2. Bölüm: Türkiye’nin Fiziki Coğrafyası
Türkiye’nin Jeolojik ÖzellikleriProf. Dr. Lütfi ÖZAV, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye’nin Jeomorfolojik Özellikleri
Arş. Gör. H.Hüseyin YILMAZ, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arş. Gör. Üzeyir YASAK, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye İklimi
Arş. Gör. H.Hüseyin YILMAZ, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arş. Gör. Üzeyir YASAK, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye’nin Hidrografik Özellikleri
Doç. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye Toprakları
Prof. Dr. Halil KOCA, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
Türkiye’nin Bitki Örtüsü Özellikleri Prof. Dr. Halil KOCA, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
3. Bölüm: Türkiye’de Doğal Afetler
Yrd.Doç.Dr. Salih CEYLAN, M Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi
4. Bölüm: Türkiye Beşeri Coğrafyası
Türkiye’nin NüfusuDoç. Dr. Ünsal BEKDEMİR, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
Türkiye’de Yerleşme
Yrd. Doç. Dr. Kenan ARIBAŞ, Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi
5. Bölüm: Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası
Türkiye’de Tarım Hayvancılık ve OrmancılıkYrd. Doç. Dr. Nusret KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Madencilik ve Enerji Kaynakları
Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Sanayi ve Ticaret
Doç. Dr. Okan YAŞAR, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Ulaşım
Yrd.Doç.Dr. İ.Fevzi ŞAHİN, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
Türkiye’de Turizm
Yrd.Doç.Dr. İ.Fevzi ŞAHİN, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
6. Bölüm: Türkiye’nin Başlıca Çevre Sorunları
Yrd.Doç.Dr. Ünal ÖZDEMİR, Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.İÇİNDEKİLER
Önsöz... iii
Bölümler ve Yazarları ... v
İçindekiler... vii
Şekiller Listesi...xviii
Haritalar Listesi ...xviii
Tablolar Listesi ...xix
Fotoğraflar Listesi ... xx
1. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN COĞRAFÎ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ (ss: 1 - 40) Türkiye’nin Coğrafî Konumu ... 1
Matematik Konumu ... 1
Özel Konumu ... 3
Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu ... 5
Türkiye’nin Sınırları ... 7
Türkiye - Gürcistan - Ermenistan - Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları ... 7
İran Sınırı ... 8
Irak Sınırı... 9
Suriye Sınırı... 9
Bulgaristan Sınırı ... 10
Yunanistan Sınırı ... 10
Jeopolitik Açıdan Türkiye ... 11
Giriş: Strateji, Jeopolitik ve Jeostrateji... 11
Türkiye’nin Jeopolitik Güç Kaynakları ... 12
Türkiye’nin Coğrafi Konumu ve Etkileri ... 12
Türkiye’nin Anakaralara ve Denizlere Göre konumu... 12
Türkiye’nin Ulaşım Sistemleri ve Geçitlere Göre konumu... 14
Türkiye’nin Komşu Ülkelere Göre Konumu... 15
Türkiye’nin Petrol ve Doğal Gaz Kaynaklarına Göre Konumu ... 19
Türkiye’nin Kendi Gücü ... 20
Türkiye’nin Dünyadaki Siyasal ve Askerî Gruplaşmalardaki Yeri ve Konumu ... 23
Dünyadaki Politik Güç Merkezleri ... 23
Avrupa Birliği (AB) ... 24
Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ... 25
Rusya Federasyonu ... 26
Pasifik Güç Merkezi ... 27
Jeopolitik Teorilerde Türkiye’nin Yeri ... 27
Soğuk Savaş Sonrasındaki Gelişmeler ve Türkiye’nin Jeopolitiğine Yansıması... 29
Günümüz Stratejistlerinin Jeopolitik Görüşleri... 34
Sonuç... 37
Kaynakça ... 38
2. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN FİZİKİ COĞRAFYASI TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ (ss: 41 - 45) I. Jeolojik Zaman (Paleozoik)... 41
II. Jeolojik Zaman (Mesozoik) ... 43
III. Jeolojik Zaman (Tersiyer) ... 43
IV. Jeolojik Zaman (Kuaterner) ... 44
TÜRKİYE İKLİMİ (ss: 46 - 67) Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan İç Kuvvetler ... 46
Epirojenik Hareketler ... 46
Orojenik Hareketler ... 46
Volkanizma ... 47
Depremler ... 47
Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan Dış Kuvvetler... 48
Türkiye’nin Yeryüzü Şekilleri ... 49
Dağlar ... 49
Kıvrılma İle Oluşmuş Dağ Kuşakları ... 49
Kırık Dağlar ... 50
Volkanik Dağlar... 50
Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları ... 51
İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları ... 52
İç Anadolu Bölgesi Platoları... 53
Platolar... 53
Akdeniz Bölgesi Platoları ... 53
Doğu Anadolu Bölgesi Platoları ... 54
Güneydoğu Anadolu Bölgesi Platoları ... 54
Ovalar ... 54
Tektonik Kökenli Ovalar ... 54
Flüvyal Kökenli Ovalar ... 55
Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) ... 56
Karstik Topoğrafya Şekilleri ... 59
Karstik Aşınım Şekilleri ... 60
Karstik Biriktirme Şekilleri... 61
Kıyı Topoğrafyası ... 62
Kıyı Topoğrafyası Aşınım Şekilleri... 62
Birikim Şekilleri ... 62
Volkan Topografyası ... 63
Kurak Bölge Topografyası ... 66
Buzul Topografyası... 66
TÜRKİYE İKLİMİ (ss: 68 - 77) Türkiye İklimini Etkileyen Küresel (Planetar) Faktörler ... 68
Türkiye İklimini Etkileyen Coğrafi Faktörler... 70
Türkiye’de İklim Elemanları ... 71
Sıcaklık... 71
Nemlilik ve Yağış ... 72
Basınç ve Rüzgârlar ... 73
Türkiye’deki İklim Tipleri ... 74
Akdeniz İklimi... 74
Karadeniz İklimi... 75
Karasal İklim... 76
Kaynakça ... 77
TÜRKİYE’NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ (ss: 78 - 93)
Giriş ... 78
Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri ... 79
Türkiye Akarsularının Rejimleri ... 80
Türkiye’nin Hidrografya Havzaları ... 82
Türkiye Gölleri ... 85
Oluşum Kökenlerine Göre Türkiye Gölleri ... 86
Türkiye’nin Yeraltı Suları ve Kaynakları ... 89
Kaynakça ... 92
TÜRKİYE TOPRAKLARI (ss: 94 – 101) Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler... 94
Başlıca Toprak Türleri ... 96
Yerli Topaklar... 96
Taşınmış Topraklar... 100
Türkiye Topraklarının Başlıca Sorunları ... 101
Kaynakça ... 101
TÜRKİYE’NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ (ss: 102 - 114) Giriş ... 102
Türkiye’nin Doğal Bitki Toplulukları... 104
Ormanlar... 104
Çalı Toplulukları ... 111
Ot Toplulukları ... 113
Kaynakça ... 114
3. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE DOĞAL AFETLER (ss: 115 - 154)
Giriş ... 115
Yer Kökenli Doğal Afetler ... 116
Deprem ... 116
Tsunami ... 124
Volkan Püskürmesi ... 125
Heyelânlar ... 125
Kaya Düşmeleri ... 128
Çamur Akıntıları ... 128
Atmosfer Kökenli Doğal Afetler ... 130
Sel – Su Baskını... 131
Tipi-Aşırı Kar ... 133
Çığ ... 134
Dolu ... 136
Sis ... 138
Don... 139
Fırtınalar... 140
Tornado (Hortum) ... 141
Yıldırım Düşmesi ... 142
Kuraklık... 144
Orman Yangınları... 146
İklim Değişiklikleri... 148
Doğal Afetlerin Sonuçları ... 150
Kaynakça ... 152
4.BÖLÜM TÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI TÜRKİYE’NİN NÜFUSU (ss: 155 - 187) Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sayımları ... 155
Türkiye’de Nüfus Artışı ve Sonuçları ... 157
Nüfus Artışı... 157
Nüfus Artışının Nedenleri... 160
Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Sorunlar ... 161
Türkiye’de Nüfusun Dağılışı... 163
Türkiye’de Nüfus Dağılışına Etki Eden Faktörler ve Nüfusun Dağılışı... 163
Türkiye’de Nüfus Yoğunluğu ... 165
Türkiye Nüfusunun Özellikleri... 169
Nüfusun Yaş Yapısı ... 169
Nüfusun Cinsiyet Yapısı... 172
Nüfusun Eğitim Durumu... 174
Faal Nüfus ve Sektörel Dağılımı ... 175
Kırsal Nüfus ve Kentsel Nüfus ... 176
Türkiye’de Nüfus Hareketleri ... 179
İç Göçler... 179
Dış Göçler ... 183
Kaynakça ... 187
TÜRKİYE’DE YERLEŞME (ss: 188 - 222) Giriş ... 188
Yerleşmenin Tanımı ve Sınıflandırılması ... 189
Türkiye’de Yerleşmenin Tarihçesi ... 191
Tarih Öncesi Dönemde Yerleşmeler... 191
Tarihi Çağlarda Yerleşmeler ... 195
Türkiye’de Kır Yerleşmeleri... 200
Köyden Küçük Yerleşmeler ... 200
Yayla Yerleşmeleri... 200
Kom Yerleşmeleri ... 201
Dam Yerleşmeleri... 201
Mahalle Yerleşmeleri ... 202
Çiftlik ... 202
Kışla Yerleşmeleri ... 203
Saya Yerleşmeleri... 203
Mezraa Yerleşmeleri ... 204
Köy Yerleşmeleri ... 205
Köy ... 205
Kuruluş Yerlerine Göre Köyler ... 207
Adlarına Göre Köyler ... 207
Nüfuslarına Göre Köyler... 207
Yerleşme Dokularına Göre Köyler ... 208
Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Köyler ... 208
Kasaba Yerleşmeleri ... 209
Köy-Kent ... 211
Türkiye’de Kent Yerleşmeleri ... 212
Kent Yerleşmelerinin Genel Özellikleri... 212
Kent Tanımı ... 212
Kentlerin Sınıflandırılması ... 213
Türkiye’de Fonksiyonel Özelliklerine Göre Kentler ... 215
Tarım Kentleri ... 215
Sanayi Kentleri ... 215
Ticaret Kentleri ... 215
Liman Kentleri ... 216
Maden Kentleri... 216
Asker (Garnizon) Kentleri ... 216
Turizm Kentleri... 216
Türkiye’de Kentleşme ve Hızlı Kentleşmeden Kaynaklanan Sorunlar... 217
Türkiye’de Mesken Tipleri ... 219
Ahşap Meskenler ... 219
Taş Meskenler ... 219
Toprak Evler ... 220
Diğer Meskenler ... 220
Kaynakça ... 221
4. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN EKONOMİK COĞRAFYASI TÜRKİYE’DE TARIM, HAYVANCILIK VE ORMANCILIK (ss: 223 - 263) Giriş ... 223
Türkiye’de Tarım... 223
Türkiye’de Tarımı Etkileyen Faktörler ... 223
Doğal Faktörler ... 224
Beşeri Faktörler ... 226
Türkiye Topraklarından Yararlanma Yolları ... 230
Türkiye’de Tarla ve Bahçe Kültürleri... 231
Tahıllar ... 231
Sanayi Bitkileri ... 235
Yağlı Tohumlu Bitkiler... 239
Meyveler ... 242
Yem Bitkileri ... 245
Sebzeler ... 246
Seracılık ... 248
Türkiye’de Tarımın Sorunları... 248
Türkiye’de Hayvancılık ... 249
Türkiye’de Hayvancılık ve Hayvancılığı Etkileyen Faktörler... 250
Doğal Faktörler ... 250
Beşeri Faktörler ... 253
Türkiye’nin Hayvan Varlığı ... 254
Küçükbaş Hayvancılık ... 254
Büyükbaş Hayvancılık ... 255
Kümes Hayvancılığı... 256
Arıcılık ve İpek Böcekçiliği ... 257
Su Ürünleri... 257
Ormancılık... 260
Ormanlardan Yararlanma... 260
Kaynakça ... 262
TÜRKİYE’DE MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI (ss: 264 - 278) Madenler ... 264
Metalik Madenler... 265
Demir... 265
Krom... 265
Boksit... 266
Bakır ... 266
Manganez ... 266
Kurşun ve Çinko... 267
Volfram (Tungsten) ... 267
Altın ve Gümüş ... 267
Metal Dışı Madenler... 268
Bor Minerali ... 268
Fosfat... 269
Tuz... 269
Kükürt ... 270
Barit... 270
Asbest ... 270
Mermer ... 270
Enerji Kaynakları ... 271
Tükenebilir Enerji Kaynakları... 271
Taş Kömürü (Maden Kömürü)... 271
Linyit ... 272
Petrol ... 273
Doğal Gaz ... 273
Nükleer Enerji ... 274
Yenilenebilir Enerji Kaynakları ... 275
Hidrolik Enerji... 275
Rüzgar Enerjisi ... 275
Güneş Enerjisi ... 276
Jeotermal Enerji ... 276
Biyomas (Biyokütlesel) Enerji ... 277
Kaynakça ... 278
TÜRKİYE’DE SANAYİ VE TİCARET (ss: 279 - 329) Türkiye’de Sanayi ... 279
Giriş ... 279
Modern Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler ... 280
Hammadde... 280
Enerji ... 282
Sermaye... 284
İşgücü ... 285
Pazar... 286
Ulaşım... 287
Sanayi Faaliyetleri-Devlet İlişkisi ... 288
Diğer Faktörler ... 289
Türkiye’de Sanayinin Kuruluşu ve Gelişimi ... 289
Devletçilik Döneminde Sanayileşme ... 291
İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası Dönemde Sanayileşme ... 293
Planlı Kalkınma Dönemi Sanayileşme Stratejileri ... 295
Türkiye’de Başlıca Sanayi Kolları... 300
Türkiye’de Sanayi Kolları... 301
Gıda, İçki ve Tütün Sanayi ... 301
Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi... 308
Pamuklu Dokuma Sanayi... 308
Yünlü Dokuma Sanayi ... 309
İpek, Suni ve Sentetik Dokuma Sanayi ... 309
Konfeksiyon (Hazır Giyim) Sanayi... 309
Halı, Kilim Ve Benzeri Eşya Sanayi... 310
Suni ve Sentetik İplik Üretimi... 310
Deri ve Mamulleri Sanayi ... 311
Orman Ürünleri Endüstrisi ... 312
Kağıt Sanayi ... 312
Kimya Sanayi... 313
Taş ve Toprağa Dayalı Sanayiler ... 315
Metal Ana Sanayi ... 316
Türkiye’de Sanayinin Dağılışı ... 318
Türkiye’de Ticaret ... 320
Giriş ... 320
İç Ticaret ... 320
Dış Ticaret ... 322
Transit Ticaret ... 326
Kaynakça ... 327
TÜRKİYE’DE ULAŞIM (ss: 330 - 349) Karayolu Ulaşımı ... 334
Demiryolu Ulaşımı... 338
Denizyolu Ulaşımı... 341
Başlıca Limanlarımız ... 341
Ticaret Filomuz ...343
Havayolu Ulaşımı ... 344
Boru Hatları ... 346
İletişim... 349
TÜRKİYE’DE TURİZM (ss: 350 - 363)
Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler ... 352
Türkiye’nin Başlıca Turistik Kaynakları ... 353
Doğal Güzellikler ... 353
Tarihî Değerler ... 359
Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri, Önemi ve Sorunları ... 360
Kaynakça ... 362
6. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI (ss: 365 - 389) Çevre Sorunlarının Tanımı ... 365
Başlıca Çevre Sorunları ... 365
Yanlış Arazi Kullanımı... 365
Hava Kirliliği... 369
Su Kirliliği... 374
Toprak Kirliliği ... 379
Havadaki Kirletici Maddelerle Toprak Kirlenmesi ... 380
Sulardaki Toprak Kirletici Maddeler ... 380
Tarımsal Aktivite ile Toprak Kirlenmesi ... 380
Diğer Toprak Kirleticileri ... 380
Radyoaktif Kirlenme ... 383
Gürültü Kirliliği ... 385
Görüntü Kirliliği ... 386
Kaynakça ... 387
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 2.1. Dalaman Çayının Yıllık Akım Diyagramı... 81
Şekil 2.2. Çoruh Irmağının Kollarından Altıparmak Çayının Yıllık Akım Diyagramı ... 81
Şekil 2.3. Karasu Irmağının (Erzincan’da) Yıllık akım Diyagramı... 82
Şekil 2.4. Türkiye Akarsu Havzaları Haritası... 84
Şekil 2.5. Artezyen Kaynağı ... 90
Şekil 2.6. Vadi Kaynağı... 91
Şekil 2.7. Karstik Kaynak ... 91
Şekil 2.8. Karadeniz Bölgesi’nde Bitki Örtüsünün Kademelenmesi... 103
Şekil 3.1. Türkiye’de Başlıca Kırık Hatlarını Oluşturan Levha Hareketleri ... 121
Şekil 4.1. Sayım Yıllarına Göre Türkiye Nüfusunun Artışı... 158
Şekil 4.2. Türkiye’nin 1955’deki Nüfus Piramidi. ... 170
Şekil 4.3. Türkiye’nin 2000’deki Nüfus Piramidi. ... 171
Şekil 5.1. Dünya’nın Önde Gelen Bor Üreticileri ... 269
Şekil 5.2: Türkiye Elektrik Tüketiminin Sektörel Dağılımı ... 284
HARİTALAR LİSTESİ Harita 1.1. Türkiye’nin Dünya Üzerindeki Yeri... 2
Harita 1.2. Türkiye’nin Özel Konumu... 3
Harita 1.3. Türkiye’nin Matematik Konumu ve Boyutları... 5
Harita 2.1: Türkiye’de Paleozoikte Oluşan Masifler... 42
Harita 2.2: Türkiye’de Fay Hatlarının Uzanışı. ... 48
Harita 2.3: Türkiye’de Karstik Şekillerin Dağılışı. ... 59
Harita 2.4: Türkiye’de Buzul Etkisinde Kalmış Buzlu Sahalar... 66
Harita 2.5: Sibirya YB’nın Etkili Olduğu Dönemde Türkiye’de Basıncın Durumu ... 70
Harita 2.6: Türkiye Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı ... 71
Harita 2.7: Türkiye’de Ortalama Yağış Dağılışı ... 72
Harita 2.8: Türkiye Topraklarının Dağılışı... 98
Harita 3.1. Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası ... 122
Harita 3.2. Türkiye’de 1950-2001 Yılları Arasında Heyelân Olay Sayısının İlçelere Göre Dağılımı... 127
Harita 3.3. Türkiye’de 1940-2000 Yılları Arasında Meteorolojik
Karakterli Doğal Afetlerin Dağılımı ... 130
Harita 3.4. Türkiye’de Sel/Taşkın/Su Baskını Afetinin Dağılımı ... 133
Harita 4.1. Türkiye’de İllere Göre Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ... 167
Harita 4.2. Türkiye’de 2000 Yılında Kentlerin Dağılışı ... 178
Harita 4.3. İllerin Net Göç Hızı... 181
Harita 5.1. Türkiye’de 10 ve Üzeri İşçi Çalıştıran Sanayi Kuruluşlarının İllere Göre Dağılımı ... 319
Harita 5.2. Ülkemizin Ana Karayollarının Genel Dağılışı. ... 336
Harita 5.3. Ülkemizin Başlıca Demiryolu Güzergâhları ile Havaalanı ve Limanlarımız... 339
Harita 6.1. Türkiye’de Hava Kirliliğine Sebep Olan Endüstrilerin Dağılımı ... 371
Harita 6.2. Akdeniz’deki Hassas Deniz Alanları ... 376
Harita 6.3. Gediz ve Büyük Menderes Nehirlerinin Başlıca Kirleticileri ... 377
Harita 6.4. Türkiye Erozyon Haritası ... 381
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3.1. Türkiye’de Görülen Büyük Depremler ... 117
Tablo 3.2. 1937 Yılından Günümüze Orman Yangınları ... 147
Tablo 4.1. Sayım Yıllarına Göre Türkiye Nüfusu ... 158
Tablo 4.2: Sayım Devrelerine Göre Türkiye Nüfusunun Artışı... 159
Tablo 4.3. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’ye Yapılan Göçler... 161
Tablo 4.4. Türkiye’de Sayım Yıllarına Göre Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ... 166
Tablo 4.5. Türkiye’nin Coğrafi Bölgelerine Göre Nüfus Yoğunluğu... 167
Tablo 4.6. Sayım Yıllarına Göre Türkiye’de Nüfusun Cinsiyet Oranları ... 173
Tablo 4.7. Türkiye’de İş Gücünün Sektörler İtibariyle Dağılımı ... 176
Tablo 4.8. Türkiye’de Kırsal ve Kentsel Nüfus Artışları ... 177
Tablo 4.9. Türkiye’den Yurt Dışına Resmi Olarak Yapılan İş Gücü Göçü .... 185
Tablo 4.10. Türkiye’de İdari Bölünüşün Yıllara Göre Gidişi... 199
Tablo 4.11: Nüfus Sayımlarına Göre Köy ve Kent Nüfusları ... 200
Tablo 4.12. Türkiye’deki Kentlerin Nüfus Gruplarına Göre Dağılımı ... 214
Tablo 4.13. Nüfuslarına Göre Kentlerin Sınıflandırılması... 214
Tablo 5.1. Türkiye’de Su Ürünleri Üretimi ... 258
Tablo 5.2: Dünya Bor Rezervlerinin Dağılımı... 268
Tablo 5.3: Türkiye’de Birincil Enerji Kaynakları Üretimi ... 283
Tablo 5.4: Türkiye’de Birincil Enerji Kaynakları Tüketimi... 283
Tablo 5.5: 1950 ve 1963 Sanayi Sayımı ve Anketine Göre İmalat Sanayi Yapısı ... 294
Tablo 5.6: Türkiye’de İmalat Sanayi İşletme Büyüklükleri ve Sayıları ... 300
Tablo 5.7: 2000 Yılı Sonrası Dış Ticaret Göstergeleri ... 323
Tablo 5.8: İhracat ve İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı ... 325
Tablo 5.9. Satıh Cinslerine Göre Devlet ve İl Yolları... 336
Tablo 5.10. Ülkemizde Yer Alan Milli Parklar ve Bulundukları İller... 358
Tablo 6.1. Türkiye Arazi Varlığının Arazi Verimlilik Sınıflarına Göre Dağılımı... 367
Tablo 6.2. Tarım Topraklarından Amaç Dışı Kullanımının En Fazla Olduğu İllerimiz... 369
Tablo 6.3. Ülkemizde Hava Kirliliğinin En Yüksek Olduğu Merkezler ... 371
Tablo 6.4. Türkiye Erozyon Kontrolü ve Ağaçlandırma Faaliyetleri. ... 382
FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Foto 2.1: Ağrı dağı ... 51
Foto 2.2: Nemrut Kalderası... 52
Foto 2.3: Volkanik Hasan Dağından Bir Görünüm. ... 52
Foto 2.4: Çoruh Nehri Üzerinde gelişmiş bir V Vadi. ... 57
Foto 2.5. Birikinti Yelpazesinden Bir Görüntü... 58
Foto 2.6: Obruk Gölünden Bir Görünüş. ... 60
Foto 2.7: Kıyı Okları ve Lagün Oluşumuna Tipik Bir Örnek Ölüdenizden Bir Görünüş. ... 63
Foto 2.8: Kula Çevresindeki Genç Volkan Konilerinden Bir Görünüş. ... 64
Foto 2.9: Ürgüp Çevresinde Peribacalarından Bir Görünüş... 65
Foto 2.10: Kaçkar Dağı Üzerinde Bulunan Bir Sirk Gölü... 67
Foto 2.11.Tekto-Karstik Göllerden Eğirdir Gölü... 87
Foto 2.12. Meke Gölü’nden Bir Görünüm ... 87
Foto 2.13. Munzur Dağları Üzerindeki Sirk Göllerinden Koç Gölü... 88
Foto 2.14. Uzungölden Bir Görünüm ... 88
Foto 2.15: Kayın Ağacı... 105
Foto 2.16. Kayın ve Köknar Karışık Ormanları. ... 106
Foto 2.17: Sarıçam Ormanları ... 106
Foto 2.18: Fıstık Çamı. ... 108
Foto 2.19: Sedir Ağacı. ... 109
Foto: 3. 1. 17 Ağustos 1999 Depreminde Mehmetçiklerimizin Kurtarma Çalışmalarından Bir Görünüm. ... 122
Foto 3. 2. Beşparmak Dağı ... 129
Foto 3. 3. Çığın Bir Meskende (a) ve Bitki Örtüsünde (b) Yaptığı Tahribat ... 135
Foto 5.1: Modern Yöntemlerle Pamuk Hasadı. ... 236
Foto 5.2: Çay Bahçesi ... 239
Foto 5.3: Mera Hayvancılığı ve Modern Hayvancılık ... 252
Foto 5.4: Baltalık Orman ve Koru Ormanı. ... 262
Foto 5.5: Demir Cevheri... 265
Foto 5.6: Açık Sistem Linyit İşletmesi... 272
Foto 5.7: Rüzgar Türbinleri... 276
Foto 5.8: Boğaziçi ve Fatih Sultan Mehmet Köprüleri... 335
Foto 5.9. Hız Yollarından Toprakkale-İskenderun ve İstanbul-İzmit Otoyollarından Bir Görünüş. ... 337
Foto 5.10. Ankara ve İstanbul Metrolarından Bir Görünüş. ... 340
Foto 5.11. Mersin ve İzmir Limanlarından Bir Görünüş. ... 343
Foto 5.12. Pamukkale Travertenleri ile Göreme Milli Parkındaki Peribacalarından Bir Görünüş. ... 356
Foto 5.13. Palandöken Kayak Merkezinden Bir Görünüş... 357
Foto 6.1. Karabük Demir Çelik Fabrikalarından Bir Görünüm... 372
Foto 6.2. İskenderun Demir Çelik Fabrikaları. ... 372
Foto 6.3. İstanbul Boğazı Ülkemizdeki Deniz Kirliliğinin Görüldüğü Yerlerden Biridir ... 374
Foto 6.4. Ergene Nehrindeki Kirlilik ... 377
Foto 6.5-6. Tema Vakfı ve Japon Mitsui Firması Tarafından Desteklenen Bir Proje ... 383
Foto 6.7. Denizli Belediyesi Tarafından İşyerlerine Yönelik Görüntü Kirliliğini Önleme Çalışmaları ... 387
Foto 6.8. Antalya Belediyesince Görüntü Kirliliğine Yol Açtığı İçin Toplatılan Afiş Ve Reklam Panoları ... 387
Türkiye’nin Coğrafî Konumu Sınırları ve Jeopolitiği 1
1111.... BÖLÜM BÖLÜM BÖLÜM BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN COĞRAFÎ TÜRKİYE’NİN COĞRAFÎ TÜRKİYE’NİN COĞRAFÎ TÜRKİYE’NİN COĞRAFÎ KONUMU SINIRLARI VE KONUMU SINIRLARI VE KONUMU SINIRLARI VE KONUMU SINIRLARI VE
JEOP JEOP JEOP
JEOPO O O OLİTİĞİ LİTİĞİ LİTİĞİ LİTİĞİ
Prof. Dr. İbrahim GÜNER Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’nin Coğrafî Konumu
Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, de- nizlere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafî konumu denir. Bir yerin coğrafî konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üzerindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, denizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke gruplarına göre konumunu ifade eder.
Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu se- beple coğrafî konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da bölgelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların ge- lişmişlik derecesine, teknolojik ilerlemelere göre zamanla değişir.
Matematik Konumu
Türkiye Kuzey Yarımküre’de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º- 45º doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın ku- zey uç noktası, Sinop İli’nde bulunan İnceburun (42º 06' kuzey enlemi); gü- ney uç noktası ise Hatay İli’nin Yayladağı İlçesi’ne bağlı Topraktutan Köyü
Türkiye’nin Fiziki Coğrafyası 41
2 2 2
2.... BÖLÜM BÖLÜM BÖLÜM BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN FİZİKİ COĞRAFYASI
TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ
Prof. Dr. Lütfi ÖZAV Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Bir yerin ana yer şekilleri ile birlikte oluşum zamanı o yerin jeolojik olu- şumunu gösterir. Arazideki tabakaların özellikleri de jeolojik yapının göster- gesidir. Alp kıvrım kuşağında yer alan ülkemizde tüm jeolojik zaman ve de- virlere ait arazilerin görülebilmesi mümkündür. Yapı olarak en yaşlı araziler 1. zamana ait olup metamorfizmaya uğrayarak sertleşmiş masif alanlardır.
Ülkemizde denizaltı volkanizması II. jeolojik zamanda meydana gelmiştir.
III. jeolojik zamanda ise volkanizma ve Alp Orojenezi etkili olmuştur. Ül- kemiz jeolojik devirler boyunca görülen bütün dağ oluşum hareketlerini (Orojenez) geçirmiştir. Deniz çukurları içinde biriken tortullar 3. Jeolojik za- manın Oligosen devrinde kıvrılarak yükselmiş ve bu olay Alp orojenezi ola- rak adlandırılmıştır. 3. jeolojik zamandan sonra volkanik faaliyetler başlaya- rak tarihi çağlara kadar devam etmiştir. Volkanizma ile yüzeye çıkan magma volkanik dağlar ve kayaçların meydana gelmesine sebep olmuştur.
Tektonik hareketler ve arazi yapısı bakımından çeşitlilik gösteren ülke- miz, jeolojik zamanlara göre şu şekilde bir gelişim göstermektedir.
I. Jeolojik Zaman (Paleozoik)
I. Zamanda Türkiye’nin yerinde Tethys (Tetis) adında bir ara deniz bu- lunmaktaydı. Bu denizin kuzeyinde eski Asya ve Avrupa birleşik kıtası (Fennosarmatia) güneyinde ise bugünkü Afrika’nın çekirdeğini oluşturan (Gondwana) kıtaları yer alıyordu. Bu iki anakaradan aşındırılan materyaller Tetis’te birikmiştir. Anakaraların zamanla birbirine doğru hareket etmeleri sonucu Tetis’in dibindeki çökeller sulu ortamda kıvrılarak yüzeye çıkmışlar
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 78
TÜRKİYE’NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ
Doç. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK Erzincan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Giriş
Bir fiziki coğrafya dalı olan hidrografya (sular coğrafyası) yeraltı ve ye- rüstü sularının oluşum, özellik ve dağılımları ile suların insan hayatı üzerine etkilerini araştırır. Hızlı nüfus artışı ve son yüzyıl içerisinde etkileri hissedil- meye başlanan küresel iklim değişikliği, suların dolayısıyla hidrografyanın önemini daha da artırmıştır.
Yeraltı ve yerüstü sularının birinci derecede belirleyicisi durumunda olan iklim, özellikle yağışlar ile dünyadaki su potansiyelini kontrolünde tutmakta- dır. Bölgelere göre yıllık ortalaması yaklaşık olarak 250–2500 mm arasında değişen yağış dağılışı, genel olarak ülkemizin su potansiyelini de tayin et- mektedir. Türkiye’de yıllık ortalama 643 mm olan yağış, yaklaşık 501 milyar m3 suya denk gelir. Bu suyun 274 milyar m3 ü toprak ve su yüzeyleri ile bitki- lerden olan buharlaşmalar yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69 milyar m3 lük kısmı yeraltı suyunu beslemekte, 158 milyar m3 lük kısmı ise yüzey akışa geçerek çeşitli büyüklükteki akarsular vasıtasıyla denizlere ve kapalı havza- lardaki göllere boşalmaktadır. Yapılan hesaplamalar ülkemizin tüketilebilir yerüstü ve yeraltı su potansiyelinin yıllık ortalama toplam 112 milyar m3 ol- duğunu göstermektedir.
Uluslararası boyuttaki değerlendirmelere göre bir ülkenin su zengini sa- yılabilmesi için kişi başına düşen yıllık ortalama su miktarının en az 10000 m3 olması gerekir. Dünya ortalaması 7600 m3 olan kişi başına yıllık ortalama su tüketimi, Amerika’da 10000 m3 Batı Avrupa ülkelerinde 5000 m3 Afrika ülkelerinde ise 7000 m3’tür. Kişi başına düşen yıllık ortalama su miktarının yaklaşık 1500 m3 olduğu Türkiye’de bu miktarın 20–25 yıl sonra 1000 m3 e kadar gerileyeceği tahmin edilmektedir. Su ekosistemlerinin hızla bozulduğu ülkemizde son kırk yıl içerisinde 1300000 hektar sulak alan kurutulmuş ya da tahrip edilmiştir. Bu bakımdan Türkiye’de su kaynaklarının kullanımı, korun-
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 94
TÜRKİYE TOPRAKLARI
Prof. Dr. Halil KOCA Atatürk Üniversitesi K.K.E.F
Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler
Toprak; çeşitli kayaların parçalanıp ayrışması ile oluşan, bitkilere durak yeri oluşturarak besin maddesi sağlayan, taşküreyi (Litosfer) birkaç santimet- re ile birkaç metre kalınlığında saran ve bünyesinde organik madde, hava, su ve çeşitli canlıları barındıran doğal bir ünitedir.
Toprakların oluşumunda iklim, bitki örtüsü, ana materyal, yeryüzü şekil- leri ve zaman faktörü belirleyici etkenleri oluşturmaktadır. İklim faktörlerinin baskın etkisiyle ülkemizin Akdeniz, Karadeniz ve Karasal iklim bölgelerinde farklı toprak tipleri oluşmuştur. Toprak oluşumunu etkileyen en önemli iklim faktörlerini yağış ve sıcaklık oluşturur. Topraktaki nem miktarını belirlemek suretiyle kimyasal ve fiziksel olaylara yön veren yağışlar; toprağın kalınlığı, rengi ve bitki besin maddelerini etkileyici özelliğe sahiptirler. Sıcaklık ise ya- ğışın az veya fazla olmasına bağlı olarak, gerek toprak oluşum sürecini, ge- rekse toprak tipini belirleyen önemli bir iklim faktörüdür. Bunlara ilaveten rüzgarlar da kurak ve yarı kurak bölgelerde aşınma, taşınma ve birikme faa- liyetlerinde oldukça etkilidirler.
Yerkabuğundaki çeşitli kayalar parçalanıp ayrışarak toprağın esas kıs- mını (mineral maddeler) oluştururlar. Bunlara genel olarak anakaya veya anamateryal denir. Anakayalar çeşitli iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle ayrışarak toprakların rengi, geçirimliliği ve bitki besin maddelerini belirlerler. Örneğin Gnays, Gre (kumtaşı) ve kuvarsit taşlarının ayrışması sonucu genellikle kumlu topraklar oluşur.
Yeryüzü şekillerinin yükseklik, eğim ve bakı gibi temel özellikleri, toprak oluşumu üzerinde oldukça etkilidir. Bilindiği üzere, ülkemizin önemli bir bö- lümü yüksek ve eğimli arazilerden oluşmaktadır. Eğim, toprağın yüzeyi veya içinde suyun hareketi bakımından önem taşır. Örneğin eğimin çok az olduğu veya hiç olmadığı yerlerde topraktaki suyun yatay hareketi çok zayıftır. Bu ise toprak suyu içerisindeki eriyik maddelerin zamanla birikmesine yani tuz- laşma ve kireçlenmeye yol açar. Buna karşılık eğimin fazla olduğu yerlerde
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 102
TÜRKİYE’NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ
Prof. Dr. Halil KOCA Atatürk Üniversitesi K.K.E.F
Giriş
Türkiye, dünyanın en geniş flora alemi olan Holarktis içinde yer alır.
Bununla birlikte farklı iklimlere sahip olan ülkemiz, Holarktis bitki aleminin 3 farklı bölgesine ayrılır. Bunlar; daha çok Ege ve Akdeniz kıyılarını kapsayan Akdeniz flora bölgesi, Karadeniz kıyılarında Avrupa-Sibirya flora bölgesi ve İç ve doğu bölgelerimizde Batı ve Orta Asya flora bölgesidir (İran- Turan).
İklim ve toprak istekleri aynı veya benzer olan bitkiler bir arada, başka bir ifadeyle topluluk halinde bulunurlar. İşte bitkilerin oluşturduğu bu toplulu- ğa bitki örtüsü (vejetasyon) denir. Bir yerdeki bitki örtüsü çayır, çalı, step ve ormanlardan oluşabilir.
Bir sahadaki bitki örtüsünü belirleyen temel coğrafî faktör, o sahanın ik- lim özellikleridir. İklim, bitki örtüsünün ağaç, ot ve çalılardan oluşmasını belir- lediği gibi, yayılış alanlarını ve bitkilerin yaprak formlarından dokularına ka- dar birçok hayati faaliyetini de etkiler.
İklim özelliklerinin bitki örtüsü üzerindeki etkisi, iklim elamanlarına göre önemli değişiklikler gösterir. Örneğin bir kısım bitkiler, yüksek sıcaklık değer- lerinde iyi gelişirken, bazıları düşük sıcaklık değerlerine iyi uyum sağlamış- lar; bazı bitkiler kurak, bazıları da nemli ve sıcak iklim şartlarında daha iyi gelişme imkanı bulmuşlardır. Ülkemizde farklı iklim tiplerinin görülmesi ve aynı iklim bölgesi içerisinde yerel iklim özelliklerinin varlığı, Türkiye’de bitki tür sayısının artmasına neden olmuştur. Gerçekten de ülkemiz, 12 bine ula- şan tür sayısı ile dünyanın en zengin ülkeleri arasında yer alır. Kuşkusuz tür sayısının bu kadar fazla olmasında, iklim dışında, toprak ve yeryüzü şekilleri, kısmen de insanın önemli etkileri olmuştur.
Yeryüzü şekillerinin etkisini iki farklı şekilde görmek mümkündür. Bun- lardan birincisi, jeolojik devirlerdeki iklim değişiklikleri esnasında çok sayıda bitki türünün yerel iklim sahalarında korunması şeklinde olmuştur. Diğeri de
Türkiye’de Doğal Afetler 115
3. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE DOĞAL AFETLER
Yrd. Doç. Dr. Salih CEYLAN M Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi
“1529 YILINDA Kanunî Sultan Süleyman batıya doğru sefere çıkar. Ni- yeti, Viyana’yı kuşatıp almaktır. Hava durumu sultanın girişimi açısından olumlu sonuçlar vermemektedir. Buda ve Viyana arasında bardaktan boşa- nırcasına yağan yağmur, yolları, özellikle toplar için geçilmez hale getirir.
Eylül sonunda kuşatma başladığında hava koşulları iyice kötüleşir. O mev- sim için alışılmadık soğuklar başlar. Yerel kaynaklar, soğukları “olağandışı”
olarak niteler; Türk kaynakları Ferdi ve Celâlzade, özellikle soğuk havaların ne kadar sürdüğüne bakarak, kışın bastırdığını söylerler. Bu bir doğal afet midir? Elbette yerel halk yani böylesi koşullara alışkın kuşatma altındaki insanlar açısından, soğukların beklemedikleri bir anda, normalden erken bastırmış olmasına karşın bir doğal afet değildir. Ama ortadaki duruma ve askerlerin firar etmelerine yol açan moral bozucu sonuçlara, yiyecek ve silah bulmakta zorlanmaya, hastalıklara vb. hazırlıklı olmayan kuşatmacı ordu için bu bir doğal afettir. Üç hafta boyunca, koşullar gitgide kötüleşir. Sultan, aske- rî harekâtını yarıda kesip, birliklerini Viyana’dan çekmek zorunda kalır. Böy- lece Viyana’yı fethetme hayalini gerçekleştiremez; Viyana’nın fethi, Osmanlı tarihi içinde bir rüya olarak kalır”.
Giriş
Doğal afetler; toplumun sosyo-ekonomik ve kültürel etkinliklerini olum- suz yönde etkileyen, önemli ölçüde can ve mal kaybına neden olan, ağırlıklı olarak ya da tamamen, doğal etkenlerin neden olduğu, “doğal tehlikelerle ortaya çıkan olaylar” olarak tanımlanmaktadır (Şahin ve Sipahioğlu, 2002: 4- 5). Deprem, tsunami, volkan püskürmeleri, heyelanlar, kaya düşmesi, çamur akıntısı, aşırı sıcaklar ve soğuklar, tayfunlar, kasırgalar, hortumlar, kuraklık, yıldırım düşmesi, aşırı yağışlar, dolu yağışları, sis, tipi, çığ, don ve buzlanma
Türkiye Beşeri Coğrafyası 155
4. BÖLÜM
TÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI
TÜRKİYE’NİN NÜFUSU
Doç. Dr. Ünsal BEKDEMİR Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sayımları
Belli bir sayım gününde bir yerde yaşayan insanların toplamı olarak nite- lendirilen nüfus, özellikle gelişmiş ülkelerin en önemli zenginlik kaynağıdır.
Çünkü her hangi bir ülkenin nüfusu fazla ve ekonomisi de güçlü ise, bu du- rumda o ülke büyük ve gelişmiş ülke olarak tanımlanır. Sanayileşmiş ülke- lerde, çeşitli iş yerlerinde çalıştırmak için çok sayıda iş gücüne ihtiyaç duyu- lur. Nüfusu fazla olan ülkelerde, bu iş gücü ihtiyacı kolaylıkla karşılanabilir.
Diğer taraftan gelişmiş ve nüfusu kalabalık ülkeler güçlü ordulara sahip olur- lar ve bu da dış tehlikelere yönelik olarak önemli bir caydırıcı güçtür.
Az gelişmiş veya gelişememiş ülkelerde fazla nüfus, bir güç kaynağı ol- maktan çıkar ve tam tersine kalkınmanın önündeki en büyük engeli oluştu- rur. Afrika kıtası başta olmak üzere dünyanın kimi yerlerinde, bu gibi ülkeler azımsanmayacak kadar çoktur.
Çin, Hindistan, ABD, Endonezya, Brezilya, Pakistan, Bangladeş, Rusya, Japonya, Nijerya ve Meksika gibi nüfusu 100 milyonu aşan ülkeler kadar olmasa da, günümüzde Türkiye 70 milyonu aşan nüfusu ile dünyanın fazla nüfuslu ülkelerinden birisidir. Nitekim Türkiye Avrupa’da bulunan 46 ülke arasında Rusya Federasyonu ve Almanya’dan sonra en fazla nüfusa sahip üçüncü ülkedir. Komşularımız arasında ise en fazla nüfusa sahip olanıdır.
Yalnız komşularımızdan sadece İran’ın nüfusu (2006 yılında 70 milyonu
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 188
TÜRKİYE’DE YERLEŞME
Yrd. Doç. Dr. Kenan ARIBAŞ Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Giriş
Yerleşme, insanlar arasında birbirinden ayrılması mümkün olmayan bir yaşam düzeni olgusunun sonucudur. Gerçekten, insan topluluklarının yeryü- zünde sosyal bir varlık haline gelmesi ancak konutların ortaya çıkmasıyla başlamış ve bu konutların yan yana gelmesinde oluşan yerleşme (iskân) ile mümkün olmuştur. Yerleşme olgusu, zamanla kültürlerin ve uygarlıkların temelini oluşturmuştur. Bu nedenle, yerleşme konusu ele alınırken geçmiş- ten gelen boyutuna üstün bir yer vermek gerekir. Türkiye’de yerleşme söz konusu olunca, bu olgunun tarihi ve evrimi salt sosyal bir sentez olarak değil, ortam (mekân) ilişkileri içinde ele alınmalıdır. Daha açık bir sözle; yerleşme- ler, Türkiye’nin doğal ortamı içinde, geçmişten gelen etkilerle tiplere ayrılmış, yaşam biçimleri ve ekonomik düzenleri şekillenmiştir. Sonuç itibariyle, Türki- ye’nin yerleşim tarihi eskidir ve yerleşim şekilleri çok çeşitli olup aynı zaman- da karmaşık bir yapıya sahiptir. Tarihi dönemlerde ülkede yaşayan farklı insan gruplarının, sosyo-ekonomik alanda örgütlenmesi ve mülkiyet rejimin- deki değişmeler yerleşmelerin bu karmaşık yapısını doğurmuştur. Öte yan- dan, Türkiye’nin yer şekilleri, iklim koşulları, toprak ve bitki örtüsü çok değişik özelliklere sahiptir ve derin bölgesel farklılıklar gösterir. Doğal çevre koşulları bakımından farklılık gösteren coğrafi bölgelerde yaşamış olan insan topluluk- ları gereksinimlerini karşılamak üzere mevcut olan varlıklardan veya kaynak- lardan potansiyelleri ölçüsünde yararlanmışlardır. Başka bir anlatımla; farklı bölgelerin doğal çevre olanaklarından kaynaklanan potansiyellere göre yer- leşme ve sosyo-ekonomik yaşam şekillenmiştir. Gerçekten, ilkçağdan yakın tarihlere kadar Türkiye’nin kıyı bölgelerinde ve alüvyal ovalardaki yerleşik yaşam düzeni ve çeşitli tarımsal etkinliklere karşılık, iç ve doğu bölgelerin parçalı, dar tarım topraklarında, yüksek yaylalarda göçebe ve yarı göçebe insan grupları ve bunların geçimini sağlayan bir ekonomik yapı (çoğunlukla hayvancılık) mevcuttu (Koçman, 1997: 3).
Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası 223
5. BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN EKONOMİK COĞRAFYASI
TÜRKİYE’DE TARIM, HAYVANCILIK VE ORMANCILIK
Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Giriş
Ekonomik faaliyetlerin Türkiye’deki dağılışı ve bu dağılışın sebep ve so- nuçları, Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası konusunda ele alınmaktadır. Tür- kiye’nin Ekonomik Coğrafyası konu başlığı altında; Türkiye’de tarım, hay- vancılık, ormancılık, madenler ve enerji kaynakları, sanayi, ticaret, ulaşım ile turizm sektörleri ile ilgili bunların coğrafi dağılışları sebep-sonuç ilişkileri ku- rularak değerlendirilmektedir.
İnsanların bilinen en eski ekonomik faaliyetleri, avcılık ve toplayıcılıktır.
Türkiye’de ise bugüne kadar bilinen en eski yerleşim yeri olan Yarımburgaz Mağarasında, insanlar günümüzden 400 bin yıl önce yaşamışlar ve avcılık- toplayıcılık faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Bu ekonomik faaliyet uzun bir süre devam etmiş ve günümüzden 10 bin yıl öncesinde insanoğlunun hayatında önemli bir dönüm noktasını oluşturan tarım, birbirinden bağımsız olarak Me- zopotamya, Nil Deltası, Orta Amerika, Kuzey Çin Ovaları, İndus ve Ganj boyları ile Anadolu’da uygulanmaya başlanmıştır. Anadolu’da günümüzden 10 bin yıl önce tarımsal faaliyetlerle başlayan ekonomik ve sosyal hayattaki değişim, doğal çevre ve beşeri faktörlerin de olumlu katkılarıyla hızlı bir şe-
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 264
TÜRKİYE’DE madencilik ve enerji kaynakları
Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA Arş. Gör. Mehmet Kürşat KOCA Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Madenler ve enerji kaynakları bir ülkenin gelişmesini sağlayan temel faktörlerden biridir. Gelişmiş ekonomilerin itici gücü sanayidir. Sanayinin gelişmesi ise madenler ve enerji kaynaklarının varlığı ve kullanılabilmesi ile yakından ilişkilidir. Bu bölümde Türkiye’nin sahip olduğu madenler ve enerji kaynaklarının dağılımı ve Türk ekonomisindeki yeri üzerinde durulacaktır.
Madenler
Yeraltı kaynakları olarak da adlandırılan madenler, çıkartılıp ergitildiğin- de veya işlendiğinde ekonomik bir değer taşıyan mineral topluluklarıdır. Bir madenin çıkarımının ve işletilmesinin gerçekleşmesi için madenin yeterli rezervinin olması, cevher oranının yüksek, ulaşım imkanlarının uygun ve üretimin ekonomik olması gereklidir.
Türkiye’de madenler ve madencilikle ilgili ilk yasal düzenlemeler 1861 yılında madenlerin ve madenciliğin millileştirilmesi şeklinde olmuş ancak kısa süre içerisinde madencilik faaliyetleri egemen batılı güçlerin hakimiyetine geçmiştir. Cumhuriyetle birlikte 1925 yılında çıkarılan bir yasayla yabancıla- rın madencilik faaliyetleri yapması engellenmiş ve madenlerin işletilebilmesi için bu günkü adıyla Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı kurulmuştur. Ma- dencilikle ilgilenen bir diğer kurum ise Türkiye’nin yeraltı kaynaklarının tespi- tiyle görevli Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA)’dür. Madencilikle ilgili yatırımlar ise ETİBANK tarafından finanse edilir.
Türkiye’nin önemli madenlerini metalik madenler ve metal dışı madenler olmak üzere iki grupta inceleyeceğiz.
Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası 279
TÜRKİYE’DE sanayi ve ticaret
Doç. Dr. Okan YAŞAR Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Sanayi
Giriş
Değişik hammaddeler ve yarı işlenmiş malların fabrikalarda (atölyeler de olabilir) işlenerek, mamul (imal edilmiş) mallar durumuna getirilmesi üretim, faaliyet ve tekniklerine sanayi ya da endüstri denir (Doğanay,1995:384).
Başka bir ifade ile sanayi; üretim faktörlerinden emek ve sermayeyi kullana- rak, hammadde ve yarı mamul maddeleri işleyerek mamul madde haline getiren tüm üretim faaliyetleri şeklinde tanımlanmaktadır. Dar anlamdaki bu tanımına karşın, geniş anlamda sanayi ise, müteşebbislerin tesis ettiği, mal ve hizmet üreten ve gelir getiren faktörler bileşimidir. Sanayi kavramı gibi, sanayileşme kavramı da dar ve geniş anlamda tanımlanabilir:
Dar anlamda sanayileşme; milli gelir içinde sanayi sektörünün payının belli bir oranda yükselmesi ve üretimde makine kullanılmasıdır. Geniş an- lamda sanayileşme ise, yeni üretim tekniklerinin üretime uygulanarak üretim kalitesinin arttırılması, daima teknoloji yenileyerek üretimin düşük maliyetler- le gerçekleştirilmesi yanında ülkenin sosyo-ekonomik, toplumsal ve siyasal alanlarda uğradığı değişiklikleri kapsar (Karluk, 1999: 210).
Bugün dünyada gelişmiş ülkelerin aynı zamanda sanayileşmiş ülkeler olduğunu görmekteyiz. Bu sebeple ekonomik gelişme ile sanayileşme ara- sında çok önemli bir paralellik bulunmaktadır. Ancak ülkelerin sanayileşmiş- lik düzeyi, o ülkenin milli geliri içinde sanayi sektörünün payının büyüklüğüne bağlıdır. Başka bir ifadeyle imalat sanayinde üretilen hasılanın Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH)’ya, istihdam edilen nüfusun toplam aktif nüfusa oranı ve ihracat gelirleri içindeki sanayi ürünlerinin payına bağlıdır (Yaşar, 2004a:53). Bununla birlikte sanayi, ülkelerin hem doğal kaynaklarının değer-
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 330
TÜRKİYE’DE ULAŞIM
Yrd. Doç. Dr. İ.Fevzi ŞAHİN Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
Genel anlamı ile ulaşım; insan ya da eşyanın bir yerden diğer bir yere hareket ettirilmesini ifade eder. Ancak içinde yaşadığımız çağda artık bilgi- nin, paranın, hizmetlerin ve iletişim yani haberleşme hizmetlerinin de, bir yerden bir yere erişmesini kapsamına alan ulaşım, yeryüzündeki bölgeler arasında ilişkilerin kurulmasında ve coğrafî görünümün şekillenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Aynı zamanda ulaşım, malların değerlerinin artmasına da neden olmaktadır. Gerçekten de, fazla olduğu yerden eksikliği hissedilen yerlere taşınan malların, bu hareket sırasında değer artışı ortaya çıkar. Dolayısıyla ulaşım faaliyetleri de, aynen sanayi ya da ticaret gibi bir üretim şekli olarak düşünülebilir.
Tarihin ilk çağlarından bu yana ulaşım, insanoğlunun ana uğraşlarından birisi olmuştur. Tekerleğin icadı ve yolların gelişmesiyle her hangi bir yöre- deki mallar diğer yöreleri taşınmıştır. Bu sayede daha ilk çağlarda, İpek Yolu, Kral Yolu ve Baharat Yolu gibi önemli ticaret yolları gelişmiştir. Avrupa’da sanayi devriminin başlaması ile birlikte, buhar gücüyle işleyen gemi ve tren- lerin devreye girmesi, ulaşım ve ulaşım ağlarının da hızlı bir şekilde gelişme- sini sağlamıştır. II.Dünya Savaşı’ndan sonra ulaşım, akıl almayacak bir bi- çimde gelişme göstererek, özellikle sanayileşmiş ülkelerde demir, kara, hava ve deniz yolları ulaşımında önemli ilerlemeler olmuştur. Gerçekten de şehir içi ulaşım için metrolar yapılmış; yerleşim bölgelerini birbirine bağlayan demir ve hava yolları sayesinde birkaç saat içerisinde bir ülkeden diğer ülkeye ulaşma mümkün hale gelmiştir.
20. yüzyılın ikinci yarısında haberleşme teknolojisinde de önemli ilerle- meler meydana gelmiş ve özellikle uydular aracılığı ile telefon, telsiz, teleks ve diğer haberleşme sistemleri ve televizyon yayınları ile artık mesafe soru- nu ortadan kalkmıştır. Bu sayede dünya ölçüsünde kültür, sanat, spor ve bilim alanında iletişim hızlanmış ve farklı kültür, dil ve dine mensup topluluk- lar birbirlerini tanıma fırsatı bulmuşlardır.
Türkiye’nin Başlıca Çevre Sorunları 365
6. BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI
Yrd. Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR Atatürk Üniversitesi K.K.E.F.
Çevre Sorunlarının Tanımı
Beşeri faaliyetler sonucunda toprakta, suda, havada ortaya çıkan olum- suz gelişmelerle ekolojik dengenin bozulmasına, çevre kirlenmesi ya da çevre bozulması denilmektedir (Güney, 2002:3). Hiç şüphesiz bu tanımla- mada dikkat çeken en önemli husus; beşeri faaliyetler yani insanın etkileridir.
İnsan dünya üzerinde var olduğu günden beri, çevre ile sürekli bir ilişki içinde olmuştur. Bu karşılıklı ilişkide, çevreye uyumu yanında diğer canlılar- dan farklı olarak, onu denetimine almayı da istemiştir. Günümüzden yaklaşık 10-12 bin yıl önce yerleşik hayatla birlikte tarıma geçiş, insanlık tarihindeki ilk büyük değişim olarak ifade edilir. Besin üretimine yönelik olan bu değişim, nüfus artışı ve yerleşik toplumların büyümesi ile sonuçlanmıştır. Ancak, çev- re tahribi sonucu değişen ekosistemler, Sümerler ya da Mayalar gibi eski büyük medeniyetlerin de ortadan kalkmasının nedenlerinden biri olmuştur.
İngiltere’de 18. yüzyılda başlayan sanayi devrimi ya da insanlık tarihindeki ikinci büyük değişim, fosil yakıtlarının tüketimi, üretim artışı, göçler ve şehir- leşme gibi birtakım sonuçlar doğurmuştur. Değişen ekonomik yapı ve sosyal hayat, doğal kaynaklardan aşırı derecede yararlanmaya itmiştir. Çevre üze- rinde artan bu baskılar, çevre sorunlarının giderek büyümesine neden ol- muştur.
Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere; insanoğlunun çevreyi kirletmesi çok eski olmakla birlikte, değişen tek şey günümüzdeki etkilerinin artık bölgesel değil küresel ölçekte oluşudur.
