MUHASEBE VE DENETİM MESLEĞİNDE ETİK KARAR VERME:
GELECEK VE BÜTÜNSEL YAKLAŞIM
DOÇ. DR. SEÇİL SİGALI DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ
GELECEK?
BÜTÜNSEL YAKLAŞIM
BÜYÜK RESİM Yatırım yapmak?
Finansman bulmak?
FİNANSAL RAPORLAMA SÜRECİNDE İLİŞKİLER
SERMAYEYİ SAĞLAYANLAR
KANUNİ SORUMLULUK
BORÇ ÖZKAYNAK
FİNANSAL TABLOLAR
YÖNETİM
DENETÇİLER
PRİMLER
ANAPARA FAİZ
DENETİM ÜCRETLERİ BORÇ
SÖZLEŞMELERİ
BORÇ ÖZKAYNAK İTİBAR VE
ETİK
KAR
Uluslararası Denetim Standartları Kurulunun oluşturduğu genel çerçeve
ETİK KARAR VERME
Kohlberg’in (1976) bireylerin etik karar verme düzeylerini açıklayan ahlaki gelişim teorisine göre etik karar vermenin üç farklı düzeyi bulunmaktadır.
1. Gelenek öncesi : Kendine Fayda
Sadece cezadan korktuğu için yapmaz, karar ahlak ile ilgili değildir, “Yaparsam ceza alırım”
2. Geleneksel: Toplumsal Beklenti
“Herkes yapıyor, farklı davranmıyorum, yanlış birşey yapmıyorum”
3. Gelenek sonrası: Ahlaki Prensipler, değerler
Kişi ahlaki prensibi anlar ve uygular. “Doğru olanı yaptım”
Muhasebe Disiplini Güncel durum
HEDEF
YOL HARİTASI
1) ETİK KODLAR
2) ETİK KODLARIN ÖTESİ
7
8
Dürüst Tarafsız
Mesleki olarak Yeterli ve Özenli Gizliliğe bağlı, sır saklayan ve
Denetim Mesleğini Davranışlarıyla örnek olarak Temsil Eden
bir Meslek Mensubu Kişisel Çıkar Tehdidi
Kendi Kendini Denetim Tehdidi Taraf Tutma Tehdidi
Yakınlık Tehdidi Yıldırma Tehdidi
Hale Hanım
ÖNLEMLER
ETİK İKİLEM
Karar vereni dü
şünme ve sorgulama sürecine iten belirsiz durumlar etik ikilem olarak adlandırılmaktadır.
Etik
ikilemler, bir olay kar şısında birbirinin tersi olan birden çok dü şünce yada davranışın tartışılabilir
doğruluğunun
olması durumunda ortaya çıkar.
9
Doğru olan hangisi?
X’i mi yoksa Y’yi mi yapmalıyım?
Faydacı Yaklaşım: Sonuca odaklı, algılanan fayda ve zararlara
göre belirlenir.
«Hangisinin faydası daha fazlaysa onu seç» (karar verene göre)
Deontolojik: Sonuçtan bağımsız, evrensel ilkeler, kurallar, niyet,
ahlaki doğru evrenseldir
«Kurallar / İlkeler bu konuda ne diyor?» Etik karar verme öğrenilebilir..
Erdem Etiği
: «Erdemli bir birey bu durumda ne
yapardı?» Cesaret, sağduyu, alçak gönüllülük, sabır
“(kişisel) özellikler olmadan ilkeler boş, ilkeler olmadan (kişisel) özellikler kördür” ifadesiyle özellikle deontoloji ile uzlaşabilme isteğini gösterir (Kart, 2012.)
10
ETİK KODLARIN UYGULANMASI
IFAC etik kodları uluslararasıdır ve genel çerçeve yaklaşımını benimser.
Etik öğrenilebilir, ancak etik kodlarını bilmek ve okumak öğrenme ve etik davranışın sürekliliği için yeterli değildir.
Etik kodlarının uygulanmasında kişisel, çevresel, kültürel farklılıklar problem yaratmaktadır.
Bu problemlerin çözümünde sürekli etik eğitimi ve örnek olay çözümleri etkilidir.
Etik eğitimi uzun vadeli bir yatırımdır. Etkileri kısa vadede gözlemlenemeyebilir.
Muhasebe ve Denetim meslek mensupları için ve toplum için uzun vadeli faydaları, muhasebe hilelerinde ve ülkemizdeki yolsuzluk oranlarında düşüş olarak ölçülebilir.
ETİK KODLARIN
UYGULANMASI: KÜLTÜREL FARKLILIKLAR
Kohlberg’ e göre birçok birey etik karar vermede ikinci düzey olan geleneksel düzeydedir ve etik karar verme sürecinde kişilerarası ve toplumsal beklentilere odaklanır. Bunun sonucu olarak kültürün etik karar verme üzerinde büyük etkisi bulunmaktadır.
Akademik araştırmalara göre muhasebe ve denetim disiplini güncel olarak geleneksel düzeyde olduğundan kültürel farklılıklar uygulamada önem arz eder.
12
TÜRKİYENİN KÜLTÜREL BOYUTLARI (HOFSTEDE, 2001)
Güç Mesafesi yüksek: toplumdaki zayıf bireylerin gücün eşit olmayan dağılımını kabul etme derecesi (üst yönetim)
Kişisellik düşük: Kollektivist, bireylerin gruplarla birleşme derecesi (Yakınlık tehdidi fazla, muhbirlik az)
Belirsizlikten kaçınma yüksek: Belirsiz olan ve aşina olunmayan durumlardan kaçınma (Yıldırma tehdidi fazla)
HİLE VE Yolsuzlukla Mücadele ACFE RAPORU 2018: Yolsuzluğun maliyeti
14
İncelenen hile ve suistimal vakalarının
%19’unun sorumlusu şirket sahipleri ve yöneticiler olmuştur. Ancak bu vakalarda ortalama kayıp 850.000 Dolar gibi yüksek bir seviyededir. Türkiye’nin içinde bulunduğu grupta ise daha fazladır.
Yolsuzluk Çeşitleri
İ
• ncelenen vakaların %89’u ile “varlıkların
zimmete geçirilmesi” en yaygın görülen hile ve suistimal şekli olmuştur.
• %10: “finansal tablo hileleri” en nadir görülen hile ve suistimal şekli olmakla birlikte bu
vakalarda ortaya çıkan kayıplar ortalama 800.000 Dolar ile yüksek seviyededir.
15
UYGULANMASI:
ETİK KARAR VERME MODELLERİ
Sorgulayan meslek mensubu yaklaşımı:
• Amerikan Muhasebe Birliği (AAA) Modeli
• Tucker’ın 5-soru Modeli
Etik Kodların Ötesi:
• GVV Tekniği: Erdem ve değerler
• Bütünsel Yaklaşımın Gerekliliği
AMERİKAN MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ
Vakanın
• unsurları nelerdir? (bilinen tüm gerçekleri listele) Vakadaki
• etik konular nelerdir? (olaydaki her kişi ya da grup yönünden etik sorun olup olmadığı ayrı ayrı değerlendirilmeli)
Vakayla
• ilgili normlar, ilkeler ve değerler nelerdir?
(denetim standartları, muhasebe standartları, kanunlar, etik kodlar)
Vakanın
• çözümüne yönelik alternatifler nelerdir? (tüm çözüm alternatifleri listelenmeli ve olası sonuçları tartışılmalı)
• Bu adımda bahsi geçen normlara, ilkelere ve değerlere uygun olarak alınabilecek en iyi karar nedir? (en uygun karar seçilmeli)
Alınması
• muhtemel kararların sonuçları neler olabilir?
(seçilen kararın sonuçları yeniden gözden geçirilmeli) Karar
• nedir?
AMERİKAN
MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ
Bu modelde çözüme geçmeden önce, ilk soruda olayla ilgili tüm olguların açıklığa kavuşturulması amaçlanmaktadır.
Çözüme başlamadan önce tüm bilinen gerçeklerin ortaya koyulması çok önemlidir.
İkinci aşama ise olayla ilgili etik sorun ya da sorunların belirlenmesidir. Burada olayda yer alan her bir kişi ya da grup yönünden etik sorunların ayrı ayrı değerlendirilmesi ve listelenmesi önemlidir.
AMERİKAN
MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ
Üçüncü aşamada olayla ilgili normlar, prensipler ve değerler belirlenmelidir. Burada olayın sosyal etkileri, etik değerler ve profesyonel davranış açısından değerlendirilmesi gerekmektedir.
Bu aşamada etik kod ve kurallar ya da sosyal olarak bir profesyonelden beklenen davranış biçimi norm, prensip ve değerler olarak düşünülmelidir.
AMERİKAN
MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ
Örneğin; olay sermaye piyasası kuralları ile ilgili ise öncelikle norm, prensip ve değer olarak sermaye piyasası kurallarının göz önüne alınması gerekmektedir.
Dördüncü aşamada, olayın çözümüne ilişkin tüm alternatif eylem planları (norm, prensip ve değerlere uygun olmayanlar dahil) ortaya koyulmalıdır. Bu yolla olayın olanaklı tüm sonuçlarının açıkça görülebilmesi çok önemlidir.
AMERİKAN
MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ
Beşinci aşamada üçüncü aşamada listelenen norm değer ve prensipler her bir alternatif eylem planı açısından değerlendirilir. Bunun sonucunda norm prensip ve değerlere uygun olan ve olmayan eylem planları ortaya koyulmuş olur.
Altıncı aşamada uygulanması düşünülen eylem planı için alınması muhtemel kararların sonuçları değerlendirilir.
Burada önemli olan alınacak kararların doğuracağı her sonucun mutlaka gözden geçirilmesi gerektiğidir.
AMERİKAN
MUHASEBE BİRLİĞİ (AAA) MODELİ
Son aşamada ise karar verilir.
AAA Modelinin en önemli özelliği
norm, prensip ve değerlerin açıkça
karar mekanizmasının içerisinde yer
almasıdır.
TUCKER’IN 5-SORU MODELİ
Etik vakayla ilgili olarak alınan karar:
Karlı mı? (Tüm kişi ve gruplar için kar alternatiflerinin hepsi ortaya konulup karşılaştırılmalı-uzun dönemli ve kısa
dönemli)
Yasalara uygun mu?
Adil mi? (Adalet olayda bulunan her kişi ve grup yönünden ayrı ayrı değerlendirilmelidir.)
Doğru mu? (hangi etik perspektife göre)
Sürdürülebilir ve çevresel bir kaygı taşımakta mı?
TUCKER’IN 5-SORU MODELİ
Tucker’ın modeli AAA modelinden oldukça farklı olmakla birlikte etik ikilem ile karşılaşıldığında kullanılacak oldukça güçlü bir modeldir.
Modelin tüm soruları her etik problemde kullanılmayabilir.
TUCKER’IN 5-SORU MODELİ
Bu model uygulanırken özellikle ‘karlı mı?’, ‘adil mi?’, ‘doğru mu?’ soruları yanıtlanırken kime göre ve neye göre değerlendirildiğinin düşünülmesi gerekir.
Örneğin; karlılıkta, diğer alternatife göre değerlendirme yapılması,
Adillikte ise, kime göre adil olduğunun düşünülmesi gerekmektedir. Adillik olayla ilgili olan tüm paydaşların yönünden değerlendirilmelidir.
TUCKER’IN 5-SORU MODELİ
Doğruluk ise baz alınan etik perspektife göre değişiklik gösterebilir.
Sonuç olarak her iki model de etik ikilem ile karşılaşıldığında olayı tüm perspektiflerden ele almamızı sağlayan farklı çözüm yolları sunmaktadırlar.
2. ETİK KODLARIN ÖTESİ
ERDEMLER
DEĞERLER
KİŞİSEL ÖZELLİKLER
DOĞRU OLANI YAP DOĞRU OLANI NASIL YAPARIM? DOĞRU OLANI YAPTIM
(GÜNCEL) (GELECEK) (HEDEF)
