Osmanlı’dan Cumhuriyet Bursa’sına Miras Kalan Ö ğ retmen Okulları (1883-1975)

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 9 Issue 1, p. 65-84, March 2017 DOI Number: 10.9737/hist.2017.513

Volume 9 Issue 1 March 2017

Osmanlı’dan Cumhuriyet Bursa’sına Miras Kalan Öğretmen Okulları (1883-1975)

Teachers’ Schools in Bursa Inherited By The Republic From The Ottoman Empire (1883-1975)

Araş. Gör. Sabri Becerikli - Prof. Dr. Muammer Demirel Uludağ Üniversitesi – Bursa

Öz: Bursa’da ilk defa 1883’te darülmuallimin açılmıştır. Okulun 1 muallimi 1 hademesi ve az sayıda öğrencisi vardı. Taşra darülmualliminlerinde öğrenci azlığından dolayı öğretmen yetiştirme görevinin Medrese-i Muallimin ismiyle açılacak öğretmen okuluna verilmesi tasarlanmıştır. 1906’da Bursa Hamidiye Medrese-i Muallimini açılmış ve Bursa Darülmualliminin kadrosu bu yeni açılan öğretmen okuluna devredilmiştir. Fakat bu durum fazla uzun sürmemiş II. Meşrutiyetle birlikte Medrese-i Muallimin, Darülmuallimine dönüştürülmüştür. Türkiye Cumhuriyet’i döneminde de varlığını sürdüren bu erkek öğretmen okulu 1924’te Erkek Muallim Mektebi ismini almıştır. 1926’dan sonra da okul kapanmıştır. Taşra darülmuallimatları çoğunlukla 1914-15 tarihlerinde açılmaya başlanmıştır. Bursa Darülmuallimatı 1914’de açılmıştır. Bursa Darülmuallimine göre daha uzun ömürlü olan okul Cumhuriyet döneminde Kız İlk Öğretmen Okulu adını almış ve son olarak 1975’te Kız Öğretmen Lisesine dönüştürülmüştür.

Anahtar Kelimeler: Bursa, eğitim, öğretmen okulu, darülmuallimin, darülmuallimat.

Abstract: The first male teacher training school (darülmuallimin) in Bursa was opened in 1883. The school had one teacher, one servant, and a few students. As the number of students was few in provincial male teacher training schools, it was projected to assign the duty of training teachers to teachers’ school that would be opened under the name of Medrese-i Muallimin School. In 1906, Bursa Hamidiye Medrese-i Muallimin School was opened, and the staff of Bursa Male Teacher Training School was transferred to it. However, it did not last long. In the Second Constitutional Period, Teachers’ School was transformed into Male Teacher Training School. This male teachers’

school, which also maintained its existence during the period of the Republic of Turkey, was named Erkek Muallim Mektepi (Male Teachers’ School) in 1924. It was closed after 1926. Most provincial female teacher training schools started opening in 1914-15. Bursa Female Teacher Training School was opened in 1914. The school, which had longer lifetime than Bursa Male Teacher Training School, was named Kız İlk Öğretmen Okulu (Female Primary Teacher Training School) in the Republic period and was finally transformed into Female Teacher Training High School in 1975.

Keywords: Bursa, education, teacher training school, darülmuallimin, darülmuallimat.

Giriş

II. Mahmud’un her alanda giriştiği reformlar içerisinde eğitim konusu da kendine ayrı bir yer bulmuştur. Bizzat Sultanın isimlendirdiği sivil kesimin eğitimine yönelik olan Rüşdiye mekteplerinin ilki Mektep-i Maarif-i Adlî 1839’da açılmıştır. Rüşdiye mektepleri, devlet dairelerinin memur ihtiyacını karşılamak ve askeri yüksekokullara öğrenci yetiştirmek amacıyla kurulmuştur. Rüşdiyelerin sayılarının artmasıyla birlikte bu okullarda modern

(2)

Osmanlı’dan Cumhuriyet Bursa’sına Miras Kalan Öğretmen Okulları (1883-1975)

66

tekniklere göre ders verecek olan öğretmen ihtiyacı ortaya çıkmıştır.¹ Böylelikle rüşdiye

mekteplerinin öğretmen ihtiyacını karşılamak üzere 16 Mart 1848’de Darülmuallimin açılmıştır.² Bu okuldan sonra 1868’e kadar herhangi bir öğretmen okulu açılmamıştır.³ Temel eğitim veren geleneksel sıbyan mekteplerinin yerini modern iptidai mektepler almaya başlayınca bunlara öğretmen yetiştirmek üzere Darülmuallim-i İptidai açılmıştır.⁴

İstanbul’daki Darülmuallimin-i İptidaiden sonra 1874-75 yıllarında Bosna, Girit ve Konya’da darülmualllimin açılmıştır.⁵ Darülmualliminlerin sayılarının taşrada artması II.

Abdülhamid’in saltanatıyla gerçekleşmiştir. II. Abdülhamid, İmparatorluğu düşman batıya karşı koyabilecek duruma getirebilmek için devletin uzuvlarında batılı reformlara ihtiyaç duymuştur. Sultan Abdülhamid, İmparatorlukta yapılabilecek reformlar için 1880 senesinde Said Paşa’ya rapor hazırlatmıştır. Said Paşa, devletin kötü durumundan maarif ve adaletle kurtulabileceğini ve bütün gelişmelerin maarife bağlı olduğunu yazmıştır. Bu durumun farkında olan Sultan, en büyük çalışmalarını eğitim alanında yapmıştır. Birçok okul açmış, okulların maddi durumlarını iyileştirmiş, taşra maarif teşkilatları kurmuş, eğitim işlerini vilayetlerde yaygınlaştırmış, açılan okullara muallim yetiştirmek için taşrada öğretmen okullarının sayılarını artırmıştır. Sultanın eğitim hamlesiyle beraber, çoğunlukta olarak 1880’li yıllarda taşrada darülmuallimin-i iptidalerin sayısı artmış,⁶ ilk olarak darülmuallimin-i iptidailer Edirne, Selanik, Kosova, Manastır, Aydın, Bolu, Bursa, Halep, Mamuretülaziz, Erzurum, Sivas, Amasya, Musul ve Van’da açılmıştır.⁷

Kızların eğitimi ise askeri ve idari ihtiyaçların ön planda tutulmasından dolayı erkeklerin gerisinde kalmıştır.⁸ Osmanlı modernleşmesinde kadınların eğitimi erkeklerinkinden sonra başlamışsa da kısa bir süre sonra gereken önemi görmüştür. İlk modern sivil mektepten 19 sene sonra, 1858 tarihinde Sultan Ahmed civarında bulunan Cevri Kalfa Mektebi içerisinde kızlar için İnas Rüşdiyesi açılmıştır. 1869 yılında ise İstanbul’un farklı yerlerinde 7 tane kız rüşdiyesi açılmıştır.⁹ 1869 Maarif Nizamnamesi kız mektepleri için muallim yetiştirmek üzere darülmuallimat açılmasını ön görmüş ve kanun doğrultusunda 1870’te İstanbul Darülmuallimatı açılmıştır.¹⁰ Kız öğretmen okullarının taşraya yayılması ise çok gecikmiştir.

Çeşitli denemelere rağmen taşrada darülmuallimatların yoğun olarak açılmalarına 1914-15’te başlanmıştır.¹¹

A. Bursa Darülmuallimini ve Darülmuallimatı 1. Bursa Darülmuallimini

Bursa’da Darülmuallimin 3 Şubat 1883’te açılmıştır.¹² Darülmuallimin ilk açıldığında, okulda bir muallim, bir bevvab görev yapmıştır.¹³ Bu durum uzun süre devam etmiştir. Keza

1 Muammer Demirel, “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri”, Türkler,15, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 44, 46-48, 51, 52.

2 Fatih Demirel, “Osmanlı Eğitim Sisteminin Modernleşmesi Sürecinde Hiyerarşi”, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25 (2), 2012 s. 510-511, 513.

3 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK Yay., Ankara 1999, s. 145.

4 Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, TTK Yay., Ankara 1996, s. 31.

5 Öztürk, age, s. 3.

6 F. Demirel, “Osmanlı Eğitim...”, s. 520-521.

7 Öztürk, age, s. 10-11

8 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, Eser Kültür Yay., İstanbul 1977, s. 668.

9 M. Demirel, agm, s. 54.

10 Ergin, age, s. 668.; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000-M.S. 2011), Pegem Yay., (20. Baskı), Ankara 2011, s. 249.

11 Yasemin Tümer Erdem, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kızların Eğitimi, TTK., 2013, s. 291-293

12 Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye (SNMU), Hicri 1321, s. 474.; Salname-i Vilayet-i Hüdavendigâr (SVH), 34. Def’a, Hicri 1325, s. 337.

(3)

Sabri Becerikli - Muammer Demirel

67

1900’lerin başında bile değişmemiştir.¹⁴ Okulun büyüme oranının beklentilere cevap verememesi Osmanlı idarecilerini okul ile ilgili önlem almaya sevk etmiştir. Sonuç olarak Bursa’daki Darülmualliminin nicelik olarak muallim ihtiyacını karşılayamadığı gerekçesiyle yerine Ağustos 1906 tarihinde Hamidiye Medrese-i Muallimin ismi ile yeni bir öğretmen okulu açılmıştır.¹⁵

Hamidiye Medrese-i Muallimini Karaağaç Mahallesi’nde yatılı (leyli) bir okul olarak açılmış ve okulun öğretim süresi üç sene olarak belirlenmiştir.¹⁶ Ayrıca öğrencilerin öğretmenlik uygulaması yapabilmesi için okulda bir iptidai mektep açılmıştır.¹⁷

Medrese-i Mualliminin son sınıf talebeleri öğretmenlik uygulaması eğitimini münavebeyle almıştır.¹⁸ Medrese açılınca daha önce kurulmuş olan öğretmen okulunun memur ve muallimlerinin tayinleri Maarif Nezaretine bırakılmıştır.¹⁹ Nezaret, Darülmualliminin talebe ve muallimlerini Medrese’ye aktarmıştır.²⁰ Böylelikle Bursa Darülmuallimin muallimi Arif Hikmet Efendi’in Medrese-i Muallimine müdür muavini olarak ataması yapılmıştır.²¹

II. Meşrutiyet döneminde ise Hamidiye Medrese-i Mualliminin ismi değiştirilmiş, okula Darülmuallimin ismi verilmiştir.²²

İstatistiklerde 1907-1908 ders yılında Bursa’da bir Darülmuallimin-i Rüşdinin varlığından bahsedilmiştir.²³ Bu Darülmuallimin muhtemelen 3 sınıflı olan Hamidiye Medrese-i Mualliminidir. Ayrıca II. Meşrutiyet döneminde Medrese-i Mualliminin, darülmuallimine dönüştürülmesi kararı alınmış ve okula 3 sınıflı olarak rüşdiye şubesi de eklenmiştir.²⁴ Fakat rüşdiye şubesinin kurulduğu yönünde herhangi bir uygulamaya rastlanılmamıştır. 1908’de Maarif Nezareti tarafından Diyarbakır, Konya, Şam ve Üsküp Vilayet Darülmuallimin-i Rüşdiyesi için bütçe tahsis edilmiştir. Burada Bursa Darülmuallimin-i Rüşdisine yer verilmemiştir.²⁵ Zira 1910 yılında da Diyarbakır, Konya, Ankara ve Üsküp Darülmuallimlerinin rüşdiye şubesinin bahsi geçerken Bursa’daki okul Darülmuallimin-i İptidai olarak zikredilmiştir.²⁶

1924’te Türkiye genelindeki okulların adlarının değişmesiyle birlikte²⁷ Bursa Darülmuallimine, Erkek Muallim Mektebi ismi verilmiştir.²⁸

13 SVH, 13. Def’a, Hicri 1303, s. 246.

14 Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi, İdaresinde Bulunan Mekatib-i İptidai, Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaadetde İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütüphaneler İstatistiği (1310- 1311) Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsusdur, Dersaadet.; SVH, 25. Def’a, Hicri 1316, s. 435.; SNMU, Hicri 1316, s. 1030.; Hicri 1318, s. 1144.; 1321, s. 471.

15 SVH, 1325, s. 337.

16 Servet-i Fünun, C. 31. S. 806, 21 Eylül 1322, s. 405-406.

17 BOA, Maarif Nezareti, Mektubi Kalemi (MF. MKT), 925/46, 1324.S.29.; Ags, s. 337.

18 Aynı yer.

19 SVH, 34. Def’a, Hicri 1324, s. 252.

20 Murat Atamalaca, “Bursa Darülmualliminin Açılış ve Kapanışı”, Bursa Hâkimiyet, (BH), 18.03.1957, s. 2, 3.

21 SVH, 1325, s. 368.

22 BOA, Babıali Evrak Odası (BEO), 3345/250871, 1326 Ca 30.

23 Salname-i Devlet-i Ali Osman, 65. Def’a, Hicri 1326, s. 364.

24 BOA, BEO, agb.

25 Maarif-i Umumiye Nezareti 1326 Senesi Büdcesi, İstanbul. Matbaayı Amire, 1326,Cedvel 12, s. 30.

26 Seyit Taşer, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi, (Selçuk Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi) Konya 2010, s. 65

27 Öztürk, age, s. 72, 83.

28 Maarif Vekâleti 1924-1925;1340-1341 İhsaiyat Mecmuası, İstanbul 1927, s. 32, 46.

(4)

68

1926 tarihinde okul binasının şiddetli lodostan zarar görmesinden dolayı mektep tatil

edilmiş ve öğrenciler o tarihte İzmir ve Balıkesir muallim mekteplerine nakledilmiştir.²⁹ Muhtemelen bu olaydan sonra da okul yeniden açılmamış ve 12.07.1926 tarihinde lağv edilmiştir.³⁰ Eski okulun namına Bursa’da büyük bir erkek öğretmen okulu yapılması planlanmış,³¹ fakat böyle bir okul yapılmamıştır.

a. Darülmualliminin Binaları

Murat Atamalaca’nın verdiği bilgiye göre; okul Ulu Cami’nin doğu kapısında bulunan Hundi Hatun Mektebi’nin binasında açılmıştır.³² Vilayet salnamesinde ise okulun ilk senelerinde Hançerli Cami³³ karşısında olduğu bilgisi verilmiştir.³⁴

Bursa’nın Karaağaç mahallesinde Fransız okulu yapılmak üzere başlanan binada, Medrese-i Muallimin açılmıştır. Söz konusu bina hazine adına satın alınmıştır. Okulun tesisi için masraflarının mal sandığından karşılanması kararı verilmiştir.³⁵ II. Meşrutiyet’in başlarında ise Hamidiye Medrese-i Muallimininin ismi Darülmuallimin olarak değiştirilmiştir.³⁶

II. Meşrutiyet döneminde Bursa Darülmuallimin ve Darülmuallimatında yapılmış olan bir teftiş raporuna göre Darülmuallimin yatılı bina kapasitesinin yetersiz olması, ders cetvellerinin iyi tutulmaması, kimya aletlerinin eksikliği, fizik dersi araç-gereçlerinin olmaması gibi sorunlar tespit edilmiştir. Fakat Darülmualliminin durumunun Darülmuallimata göre daha iyi olduğu belirtilmiştir.³⁷

Milli Mücadele’nin başlangıç yıllarında işgal altındaki bölgelerde bulunan darülmuallimin ve darülmuallimatlar işgalciler tarafından kapatılmış³⁸ ya da farklı amaçlarla kullanılmıştır.

Açık kalan okullar ise işgal güçlerinin kontrolü altında derslere devam etmeye çalışmıştır.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin yönetiminde olan bölgelerdeki okulların pek çoğu savaşın getirdiği zor şartlar altında eğitimlerini sürdürememişlerdir.³⁹ İşgal yıllarında Bursa Darülmuallimin öğrencilerinden bazıları Kastamonu’ya nakledilmiştir.⁴⁰ İşgalden sonra Bursa Darülmualliminin faaliyetleri yeniden başlatılmıştır. Okulun varlığı 1926’ya kadar sürdürülmüştür.⁴¹ 1926’da meydana gelen şiddetli lodos yüzünden bina ciddi zarar görmüş⁴² ve bu tarihten sonra tekrar açılması mümkün olamamıştır.⁴³

29 Atamalaca, agm, s. 4.

30 Tebliğler Dergisi (TD), S. 8, Tamimler, 15 Eylül 1926, s. 17

31Atamalaca, agm, s. 2, 4.; Nazım Yücelt lodos konusundan bahsetmese de okulun 1926 senesinde lağvedildiğini belirtmiş ve okulun yerine 1937 yılında Erkek Orta Mektebi bulunduğunu belirtmiştir. Nazım Yücelt, “Otuz Yıl Önce Bursa’da Kültür Hayatı”, Uludağ Bursa Halkevi Dergisi, S. 10, 1937, s. 20.

33 Salnamede Caminin nerede bulunduğuna dair bilgi verilmemiştir.

34 SVT, Hicri 1303, s. 31.

35 Hasan Basri Öcalan, Bursa Hamidiye Medrese-i Muallimini, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y. 15, S. 26, 2014/1, s. 76.

36 BOA, BEO, 3345/250871, 1326.Ca.30.

37 Taşer, agt, s. 405-406.

38 İzmir’in işgaliyle beraber İzmir Darülmuallimin’i Yunanlılar tarafından kapatılmıştır. Talebeler İstanbul Darülmualliminine sığınmıştır. Tedrisat Mecmuası (TM), MŞ, C. 12, N. 61, 1337, s. 65.

39 Öztürk, age, s, 39-40.

40 İbrahim Arslanoğlu, Kastamonu Öğretmen Okulları (1884-1977), MEB, İstanbul 1998, s. 37.

41 Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti 1925-1926 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, Devlet Matbaası, İstanbul 1928, s. 53, 55.

43 TD, S. 8, Tamimler, 15 Eylül 1926, s. 17

(5)

69

b. Darülmualliminin Bütçesi

Osmanlı modernleşmesinin en önemli sıkıntısı maddi olanaklardır. Bu maddi problemler eğitim kurumlarını bir hayli etkilemiştir.⁴⁴ Özellikle savaş döneminde Bursa Darülmuallimini ve Darülmuallimatı vilayetin bütçesinden kendi payına ayrılan kısımdan sürekli açık vermiştir.

Bu açıklar bazen hisse-i aşar karşılık gösterilerek bazen de bütçesine ek bir madde konularak giderilmeye çalışılmıştır.⁴⁵

1916 yılında Darülmuallimin ve Darülmuallimatın yiyecek, giyecek, yakacak ve çeşitli masraflarının karşılanması için bütçesine aşarın hisse-i maarifi karşılık gösterilerek 170.000 kuruş ilave edilmiştir.⁴⁶ 1919 Hüdavendigâr vilayetinin bütçesinden Darülmuallimin ve Darülmuallimatın maaş ödemeleri için 337.600 kuruş, okulların masrafları için 774.000 kuruş ayrılmıştır.⁴⁷

Maddi sıkıntıların bir diğer boyutu da muallimlerin maaşlarını alma konusundaki sıkıntıları içermiştir.⁴⁸ Bursa Darülmuallimini ambar ve depo memuru Mehmet Şefik 1921’de Dâhiliye Nezaretine yazmış olduğu dilekçesinde uzun süredir maaşını alamadığından ve işgal dolayısıyla İstanbul’a iltica etmek zorunda kaldığından, çok sefil bir durumda olduğundan bahsetmiştir. Maaşının bir kaçının verilmesini talep etmiştir.⁴⁹ Aynı tarihlerde benzer durumları Darülmuallimin hademesi Mihriban Hanım da yaşamıştır.⁵⁰ Okul bir öğretmen ve bir hademe ile kurulmuştu. Zaman içerisinde ise gelişmiştir. Nitekim bahsi geçen ambar memuru okulun kadrosunu geliştirdiğini göstermiştir.⁵¹ Okulun ambar memuru olması aynı zamanda yatılı olduğunu da göstermiştir.⁵² Ayrıca okulda bir bayan, hademelik yapmıştır.⁵³

c. Darülmualliminin Öğretim Kadrosu ve Öğrenci Sayıları

1885 yılında Darülmualliminde Celaleddin Efendi muallimlik, Osman Ağa da bevvablık (kapıcısı) yapmıştır.⁵⁴ Kuruluşundan 1894-1895’e kadar okulun 47 öğrencisi diploma almış, 4 öğrencisi de ehliyetname⁵⁵ almıştır.⁵⁶

1898’de okulda 25 öğrenci okumuştur.⁵⁷ Aynı tarihte okulun muallimliğini Celal Efendi yapmış ve okulda bir de hademe çalışmıştır.⁵⁸ 1900’lü yıllarda okulun muallimliğini Arif Hikmet Efendi yapmıştır. 1903 yılında okulda 45 öğrenci öğrenim görmüştür. Okulda çalışan

44 Akyüz, age.

45 Taşer, agt, s. 140, 339.

46 BOA Dâhiliye Nezareti, Umûr-ı Mahalliye-i Vilayât Müdüriyeti Belgeleri (DH. UMVM), 20/38, 1336.Z.5.

47 BOA, DH.UMVM, 20/56, 1339.R.19

48 Taşer, agt, s. 253

49 BOA, DH. UMVM, 164/90, 1339.Za.5.

50 BOA, DH.UMVM, 165/87, 1340.R.27.

51 BOA, DH.UMVM, 164/90, 1339.Za.5.

52 Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi (DDN), 1331, s. 8

53 BOA, DH.UMVM, 165/87, 1340.R.27.

54 SVH, 13. Def’a, Hicri 1303, s. 246.

55 Ehliyetname öğretmen okulu mezunu olmayanların, tatil zamanlarında gördükleri kurslar sonucunda muallim olma hakkının verildiği belgedir. Belge 3 seneliğine verilir. 3. Sene sonunda yapılacak sınavla şehadetname alınması zorunludur. Ancak vilayet Maarif müdürünün 3 seneden evvel bu ehliyetnameleri iptal etme yetkisi vardır.

Tedrisat-ı İbtidaiye Kanun-ı Muvakkati (TİKM), Matbaa-ı Amire, İstanbul, 1329, s. 11

56 Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi, İdaresinde Bulunan Mekatib-i İptidai, Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaadetde İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütüphaneler İstatistiği (1310- 1311) Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsusdur, Dersaadet.

57 SVH, 25. Def’a, Hicri 1316, s. 435.

58 SNMU, Hicri 1316, s. 1030.

(6)

70

hademe sayısı da artmamıştır. Okulun kuruluşundan itibaren öğrenci sayılarında artış

gerçekleşmiştir. Fakat öğretim kadrosu gelişememiştir.⁵⁹

Tedrisat-ı İbtidaiye Kanun-ı Muvakkati’nde darülmuallimlerde öğretmenlik yapacakların Darülmuallimin-i Aliye ya da Darülfünun mezunu olması zorunlu kılınmıştır.⁶⁰ Yukarıda bahsi geçen teftişte Bursa Darülmualliminin öğretmenlerinin büyük çoğunluğunun Darülmuallimin-i Aliye mezunu olduğu rapor edilmiştir. Raporda, okulda Darülmuallimin-i Aliye mezunu hocalarının çoğunlukta olması onca eksikliğe rağmen okulun geleceği için umut veren bir durum olarak belirtilmiştir.⁶¹

1924 yılında okulun 15 muallimi ve 202 öğrencisi olması Cumhuriyet Dönemi’nde okulun öğrenci ve muallim sayıları bakımından ciddi bir rakama ulaştığını göstermiştir.

Öğrencilerden 86’sı tatbikat, 176’sı tali sınıfında öğrenim görmüşlerdir. Kayıtlara göre 138 öğrenci “adi hastalığa” yakalanmıştır.⁶² Dönemin şartları düşünüldüğünde, okulun temizlik ve sağlık koşullarının yetersiz olması, öğrencilerin beslenme ihtiyaçlarının tam olarak karşılanamaması bu durumun muhtemel sebepleri arasında sayılabilir.

1925-26’da tali sınıfındaki 195 öğrenciden 184’ü sınava girmiş, 11’i sınava girmemiştir.

Sınava girenlerden 101’i geçmiş, 22’si ikmale kalmış, 28’i tekrara kalmıştır. Aynı dönem içerisinde 23 kişi şehadetname almıştır. Bunların 10’u aliyyülala, 8’i ala, 5’i karib-i ala dereceleri ile mezun olmuşlardır.⁶³ Okuldaki öğrenci sayısının fazla olmasına rağmen sınava giren öğrenciler arasında başarı düzeyinin ve mezun sayısının düşük olmasını nedenleri arasında dönemin zor şartları, okulun derslerle ilgili disiplinli ve zorlayıcı olması gibi etkenler sayılabilir.

Bursa Darülmualliminin disiplini sadece dersler ve öğrenciler için geçerli olmamıştır.

Okulda, öğretmenlerin ahlaki davranışlarının yanında alan bilgisine de çok önem verildiği görülmüştür. 1926 senesinde okulun tatbikat mektebi muallimi Saim Bey’e bilgi yönünden eksikliği, vazifesinde lakayt olması, yetki suiistimali gibi nedenlerden dolayı ihtar verilmiştir.⁶⁴

d. Darülmualliminde Sosyal Faaliyetler

Darülmualliminlerde öğretmen adaylarının görgüsünü artırmak için çeşitli geziler düzenlenmiştir. 1914 senesinde Bursa Darülmuallimin öğrencileri nisan ayının ikinci günü İstanbul’a gelmişler ve burada ziyarete değer mevkileri ve mektepleri gezdikten sonra İstanbul Darülmuallimininde, şereflerine verilen öğle yemeğinden sonra Bursa’ya geri dönmüşlerdir.⁶⁵

İstanbul Darülmualliminin eski talebelerinden olan Bursa Darülmualliminin müdürü Mustafa Bey, muallimi Rahmi Bey ve talebelerden seçilmiş olan Mehmet Ali, Mustafa, İsmail, Hakkı, Edib, Kami Efendiler 1917 Şubatında İstanbul’u ziyaret etmişlerdir. Bu ziyaret sırasında İstanbul Darülmuallimininde misafir olmuşlardır. Misafirliğin dördüncü gününde şereflerine bir müsamere düzenlenmiş İstanbul Darülmuallimini talebeleri ve onlardan müteşekkil orkestra küçük bir konser vermiştir.⁶⁶ Hem bu gezilerden hem de musiki dinletilerinden anlaşılıyor ki öğretmen adaylarının sosyal faaliyetlerine ehemmiyet gösterilmiştir.

59 SVH, 25. Def’a, Hicri 1316, s. 435.; SNMU, 1316, s. 1030.; 1318, s. 1144.; 1321, s. 471.

60 TİKM, s. 14

61 Taşer, agt, s. 405.

62 Maarif Vekâleti 1924-1925;1340-1341 İhsaiyat Mecmuası, İstanbul 1927, s. 32, 46.

63 ...1925 - 1926 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, s. 53, 55.

64 TD, S. 2, Mükâfatlar ve Cezalar, Mart 1926, ss. Yok.

65 TM, Maarif Şuunu (MŞ), C. 4, N. 25, 8 Mayıs 1330, s. 78.

66 TM, MŞ, C. 6, N. 37, 1 Nisan 1333, s. 78.

(7)

71

2. Bursa Darülmuallimatı

1908 senesinde Bursa İnas Rüşdiyesine 3 sınıf eklenerek Darülmuallimat açılması planlanmıştır.⁶⁷ Fakat bu durumun gerçekleşmesi mümkün olmamıştır. Darülmuallimatın açılması daha sonraki tarihlerde gerçekleşmiştir. Bursa Darülmuallimatı hakkında Bursa Hâkimiyet gazetesinde çıkan habere göre okul 20 Mayıs 1968’de 55. kuruluş yılını kutlamıştır.

Bu kutlamada okulun kuruluşu 1914’e⁶⁸ dayandırılmıştır.⁶⁹

Bursa Darülmuallimatının gelişim süreci zaman zaman sekteye uğramış olsa da mirası çok uzun ömürlü olmuştur. 1920’de Bursa Darülmuallimatı lağv edilip yerine Kız Sanayi Mektebi açılmıştır. Okul, 1921 senesine kadar bu alanda devam etmiş ve aynı tarihte tekrar Darülmuallimata dönüştürülmüştür.⁷⁰ Türkiye genelindeki değişiklikle birlikte 1 Eylül 1924’ten sonra okulun ismi Kız Muallim Mektebi olarak değiştirilmiştir.⁷¹

a. Darülmuallimatın Binaları

Osmanlı eğitim kurumlarının en büyük sıkıntılarından biri de binaları olmuştur. Okulların binaları eski ve yetersiz kalmıştır.⁷²

Bursa Darülmuallimatı, Hocaalizade mahallesindeki bir ruhban okulunda açılmıştır.⁷³ Okul ilk senelerinde tek sınıflı olarak öğretim yapmıştır.⁷⁴ Okulun binasının eski ve kötü oluşu, araç-gereçlerden yoksun olması eğitim ve öğretimi zorlaştırmıştır.⁷⁵ En azından bina sorununu çözmek için 1918’de Darülmuallimat binasının tadilatının yapılması kararlaştırılmıştır. Bursa Darülmuallimatının bulunduğu ve evvelce Fransız Ruhban Mektebi olarak kullanılan binanın harap halde olmasından dolayı yine daha önce darüleytam olarak kullanılan binaya taşınması gerekli görülmüştür. Bu binanın kiralanması için yıllık 600 lira kira bedelinin 450 lirasının vilayet bütçesinden karşılanması uygun bulunmuştur. Geriye kalan 150 liralık kısmını ise Müdafa-i Milliye Cemiyeti taahhüt etmiştir.⁷⁶

I. Dünya Savaşı ve getirdikleri, birçok eğitim kurumunu etkilediği gibi⁷⁷ Bursa Darülmuallimatına da etkilemiştir. Nitekim işgalde Yunanlılar Bursa Darülmuallimatının binasını hastane olarak kullanmışlardır.⁷⁸

Okullar için tahsis edilmiş olan bütçeler gerekli ihtiyaçlar için yeterli olmamıştır.

Darülmuallimin ve Darülmuallimatın bütçeleri birlikte ele alınmıştır. Okulların 1916 ve 1919 senesindeki bütçeleri hakkında yukarıda da bahsedildiği için aynı konuya burada da değinmek tercih edilmemiştir.⁷⁹

67 BOA., BEO, 3345/250871, 1326 Ca 30.

68 Okul kutlamalarını 1914 senesine dayandırmaktadır. Hasan Ali Yücel’de eserinde 26 Kanun-ı evvel 1330 (1914) tarihlerini verir. Tümer bir belgeden aktararak okulun resm-i küşadını 26 Kanun-ı evvel 1330 olarak verir. Fakat bu tarihte eğitim-öğretim döneminin ortalarına denk gelmektedir. Bu nedenle okulun kendini dayandırdığı tarih kabul edilmiştir. Büyük ihtimalle okul önce derslere başlamış resmi açılışı daha sonra gerçekleşmiştir. Hasan Ali Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara, 1994, s. 531.

69 Kemal Üstün, “Bursa Kız Öğretmen Okulu ve Bir Yıldönümü”, BH, 20.05.1968, s. 2.

70 Hâkimiyet-i Milliye, 10 Zilhicce 1346, s. 1.

71 Öztürk, age, s. 72, 83.

72 Akyüz, age.

73 TM, MŞ, C. 7, N. 38, 7 Mayıs 1333, s. 8.

74 Yücel, age, s. 531.

75 Taşer, agt, s. 405-406.

76 BOA, DH.UMVM, 20/47, 1337.R.23.

77 Öztürk, age, s, 39-40.

79 BOA, DH.UMVM, 20/38, 1336.Z.5.; BOA, DH.UMVM, 20/56, 1339.R.19

(8)

72

b. Darülmuallimatın Öğretim Kadrosu ve Öğrenci Sayıları

Okul ilk senelerinde, 13 öğrencisiyle birlikte tek sınıflı olarak eğitim-öğretim yapmıştır.⁸⁰ Bursa Darülmuallimatının İlk müdürlüğünü Abdullah Efendi yapmıştır.⁸¹ Sonraki yıllarda okulun sınıf ve öğrenci sayısı artmıştır.⁸²

Okul ilk zamanlarında leyli öğrenci almış, 1917 tarihi itibariyle nehari öğrenci almaya başlamıştır.⁸³ Bu tarihlerde okulun müdürlüğünü Mehmet Bey yapmıştır.⁸⁴

Mehmet Bey’den sonra sırasıyla Mükbile Ziya,⁸⁵ Güzide Sabri, Şekibe Ali hanımlar müdürlük yapmıştır.⁸⁶ Tedrisat-ı İbtidaiye Kanun-ı Muvakkati darülmuallimatların öğretmen kadrolarının Darülmuallimin-i Aliye ya da Darülfünun mezunu olmasını şart koşmuştur.⁸⁷ Bursa’da bu kural tamamen uygulanamamış olsa da kurala riayet edilmeye çalışılmıştı.

Mükbile Ziya’nın müdireliğinde, İnas Darülfününu Riyaziye Şubesi mezunu Sabiha Hanım müdür muavinliği görevini yürütmüştür. Fakat Mükbile Ziya bu durumu uygun görmemiştir.

Çünkü bir Darülfünun mezununun kendi emri altına çalışmasını doğru bulmamış ve müdürlük görevinden istifa etmiştir.⁸⁸

1923 yılında Kastamonu Darülmuallimatı kapanmış ve oradaki öğrenciler Bursa Darülmuallimatına nakledilmiştir.⁸⁹ Okulun 1923-24 tarihleri arasında tatbikat kısmında nehari 105 öğrenci, birinci devresinde leyli ve burslu olan 125 öğrenci okumuştur. İkinci devrede ise herhangi bir talebe kaydına rastlanılmamıştır.⁹⁰

c. Darülmuallimatta Okutulan Dersler

1915 Nizamnamesine göre ibtidai darülmuallimin ve darülmuallimatlarda; Kurân-ı Kerim, Malumat-ı Diniye ve Siyer, Fenn-i Terbiye (eğitim bilimleri)⁹¹ ve Usul-i Tedris ve İlm-i Ahval-i Ruh, Türkçe (sarf ve nahiv ve tahlil ve imla ve kitabet ve edebiyat ve kıraat ve inşa ve ezber), Elsine-i Ecnebiye, Tarih-i Osmani ve Umumi, Coğrafya-ı Osmani ve Umumi ve Kozmoğrafya, Riyaziyat (hesap, resim hattı, ve hendese ve cebir), Malumat-ı Tabiyye (hayvanat ve nebatat ve tabakat ve fizik ve kimya), Malumat-ı Ziraiye ve Tatbikatı, Usul-i Defteri, Malumat-ı İktisadiye (darülmuallimatlarda: İdare-i Beytiye ile beraber), Malumat-ı Ahlakiye ve Medeniye ve Hukukiye, Teşrih-i Fizyoloji-i Beşeri ve Hıfzıssıhha, Yazı, Musiki, Gına, El İşleri (darülmuallimatlarda el ve iğne işleri, dikiş ve tamir, tabahat, çamaşır yıkama ve ütü, tathir ve pirografi), Terbiye-i Bedeniye (darülmualliminlerde talim ve endahat ile beraber tatbikat-ı dersiye) derslerinin okutulması kararlaştırılmıştır.⁹²

81 Oğuz Bora, “Bursa’da İlk Kız Öğretmen Okulu”, BH, 06.01.1975, s. 4.

83 Tümer, age, 2013, s. 295

84 Oğuz Bora, “Bursa’da İlk Kız Öğretmen Okulu”, BH, 06.01.1975, s. 4.

85 Tümer’de Makbule Ziya

86 Bora, agm, s. 4.

87 TİKM, s. 14

88 Tümer, age, s. 312

89 Arslanoğlu, age, s. 47.

90 Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti 1339 -1340 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, Matbaa-i Amire, İstanbul 1341, s. 44.

91 Tanzimat Dönemi’nde öğretmen okulları derslerinden olan öğretim yöntemleri dersi Usûl-i İfade ve Talim, II.

Abdülhamid Dönemi’nde Usûl-i Tedris olarak isimlendirilmiştir. Bu ders 1909’da eğitim bilimlerini kapsar nitelikte olan Fenn-i Terbiye adıyla müfredatta yerini almıştır. Fatih Demirel, Dârülmullimîn-i Âliyede Fenn-i Terbiye Dersi ve Bir Öğrenci İsyanı, BELLETEN, C. LXXIX, S. 284, 2015.

92 DDN, s. 9-10.

(9)

73

Okulun ilk hocalarından Muhiddin Baha Bey Kitabet, Zihni Bey Ulum-i Tabiyye, Mehmet Hilmi Bey Kavaid-i Türkiye, İzzeddin Bey Riyaziye, Mustafa Efendi Fransızca, Reşat Bey Resim, Mustafa Rahmi Bey Gına, Matmazel Mari Dikiş, Madam Vartohi Terbiye-i Bedeniye, Lütfiye Hanım Ulum-i Riyaziye derslerine girmişlerdir.⁹³

Bursa Darülmuallimatı’nda 1920’lere kadar bu derslerin büyük bir kısmı okutulmuştur.

Yücel’in verdiği bilgiye göre okulda bu tarihe kadar Kur’an-ı Kerim, Kitabet, Türkçe, Malumat-ı Medeniye, Hukuk, Ahlak, Ruhiyat, Terbiye, Usul-i Tedris (öğretim yöntemleri), Tatbikat, Ulum-ı Tabiye, Tarih, Coğrafya, Fransızca, Beden Terbiyesi, Musiki, İktisat, Elişi, Fenn-i Tabahat, Dikiş dersleri okutulmuştur.⁹⁴

Yücel’in vermiş olduğu bilgilerin dışında sanayi-i ziraiye dersinin de verilmiş olduğunu bir öğrencinin yazmış olduğu dilekçesinde görmek mümkün olmuştur. Bu ders 1915 nizamnamesinde bulunan Malumat-ı Ziraiye ve Tatbikatı dersiyle ilişkilendirilebilir. Dersin geçmiş olduğu olay kısaca şöyledir; okulun öğrencilerinden Dersaadetli Aliye Hanım kendisine şehadetname verilmesi için maarif müdürlüğüne 1916’da dilekçe vermiştir.

Müdürlük ise bu durumu okuldan sormuş. Okul, talebenin birçok dersten başarılı olduğunu, lakin İdare-i Beytiyye, Sanayi-i Ziraiye, Fenn-i Terbiyye, Tabahat (aşçılık) derslerini vermediğinden kendisine şehadetname verilmediği cevabını vermiştir.⁹⁵

B. Bursa Kız İlk Öğretmen Okulu

1924’teki isim değişikliğiyle birlikte Bursa Darülmuallimatın ismi Kız Muallim Mektebi olarak değiştirilmiştir.⁹⁶ Türkiye’de kız ve erkek muallim mekteplerinden yeterli donanıma sahip olmayanlar 1923-1924 öğretim yılında kapatılmış kız okullarının sayısı 7’ye, erkek okullarının sayısı ise 13’e indirilmiştir.⁹⁷ Bu tarihlerde Bursa’daki okulların faaliyetleri devam etmiştir.⁹⁸

Yukarıda da bahsi geçtiği gibi Bursa Darülmuallimatı 1920’de kapatılmıştı. Okul 1949’da ikinci kez kapatılmıştır. Fakat 19 Ekim 1953 tarihinde yeniden açılmıştır. Bu kapanma ve açılma sürecinin hangi sebepten dolayı olduğu konusunda herhangi bir bilgiye rastlanılmamıştır.⁹⁹

Kız ve erkek öğretmen okulları 1974 yılına kadar faaliyetlerini sürdürmüştür.¹⁰⁰ 1973’te öğretmen olmak için yüksekokul mezunu olma şartı getirilmiş¹⁰¹ ve öğretmen okulları mezunlarından öğretmenlik hakkı alınmıştır. Bu değişiklikle birlikte öğretmen okulları öğretmen liselerine dönüştürülmüştür. Sınıf öğretmenlerinin yüksekokul mezunu olarak yetiştirilmesi için ilk öğretmen okulları bünyesinde 2 yıllık eğitim enstitüleri açılması kararlaştırılmış, enstitüye dönüştürülmeyen öğretmen okulları öğretmen lisesine dönüştürülmüştür.¹⁰² Bursa’da ise Kız İlk Öğretmen Okuluna 1973 ve 1974 yılına kadar yatılı ve gündüzlü öğrenci alınmaya devam edilmiştir. 1973 yılında gündüzlü öğrencilerin sayısı

93 Tümer, age, s. 322.

95 BOA, MF. MKT., 1221/3, 1335.S.3.

96 Öztürk, age, s. 72, 83.

97 Öğretmen Yetiştirme ve Eğitim Fakülteleri (1982-2007), YÖK, Ankara 2007, s. 28.

98 …,1924-1925;1340-1341 İhsaiyat Mecmuası s. 36.

99 Bora, agm, s. 4.

100 ...Eğitim Fakülteleri (1982-2007), s. 28.

101 Resmi Gazete, Milli Eğitim Temel Kanunu, 24.06.1973, s. 4.

102 Akyüz, age, s. 383.

(10)

74

azalmış 1974’te ise yatılı öğrenci alınırken gündüzlü öğrenci alınmamıştır.¹⁰³ Okul 1975

yılında Kız Öğretmen Lisesine dönüştürülmüştür.¹⁰⁴

1. Öğretmen Okulunun Öğretim Kadrosu ve Öğrenci Sayıları

Okul 1924-25 döneminde 17 muallim ve 204 talebesi ile öğretim yapmıştır.¹⁰⁵

1925-26’da Okulun tali sınıfında imtihana girecek olan 206 talebenin 197’si umumi imtihana katılmıştır. Bunların 120’si geçmiş, 34’ü ikmale kalmış, 17’si tekrara kalmış, 2 kişi muvaffakiyetsizlikten Okuldan çıkarılmış, 22 kişi aliyyülala, 4 kişide ala olarak şehadetname almıştır.¹⁰⁶

1926-27’de 5 sınıflı tatbikat kısmında 1. sınıfta 48, 2. sınıfta 63, 3. sınıfta 52, 4. sınıfta 39, 5. sınıfta 20 kişi sınavlara girmiştir. 5. sınıftaki talebelerin tamamı şehadetname almıştır. 4.

sınıfta ise 27 kişi sınıfını geçmeyi başarmıştır. 1 kişi ise tekrara kalmış ve diğer 11 kişi ise son bir yoklamaya tabi tutulup sınıflarını geçmiştir. 3. sınıfta ise 33 kişi sınıfı geçmiş, 7 kişi tekrara kalmış ve 12 kişi ikmale kalmıştır. İkmalde 10 kişi geçmiş, 2 kişi tekrara kalmıştır. 2. sınıfta ise 31 kişi sınıfı geçmiş, 1 kişi tekrara kalmış ve 25 kişi ikmale kalmıştır. İkmale kalanlardan 22’si geçmiş ve 3’ü tekrara kalmıştır. 1. sınıfta 26 kişi sınıfı geçmiş, 1 kişi tekrara kalmış, 21 kişi ikmale kalmış ve ikmale kalanlardan 15’i sınıfı geçerken, 5’i tekrara kalmış ve 1’i ise ihraç edilmiştir.¹⁰⁷

Yukarıdaki istatistiklerden anlaşılacağı üzere öğrencilere sınıflarını geçmeleri için birden fazla hak tanınmıştır. İkmale kalan ya da tekrara kalan öğrenciler bir şekilde sınıflarını geçmeyi başarmışlardır. Başarısızlıktan dolayı çok az sayıda kişi Okuldan atılmıştır. İlişiği kesilen talebeler büyük olasılıkla birden fazla tekrara kaldıkları için Okuldan atılmışlardır.¹⁰⁸

Okulda, asil memur olarak 5 erkek 1 kadın çalışmıştır. Ayrıca öğretmen kadrosu içerisinde 8 kadın, 9 erkek muallim görev yapmıştır. Mektep de çalışan memurlardan 1’i yüksek mektepten, 2’si Darülfünundan, 1’i orta mektepten, 1’i muallim mektebinden mezun olmuştur. Okulun tek bayan memurunun ise mezuniyet bilgisi “diğer menşelerden” diye geçmiştir. Okulun erkek muallimlerinden 3’ü yüksek mektepten, 3’ü Darülfünundan, 2’si muallim mektebinden, 1’i “diğer menşelerden” mezun olmuştur. Kadın öğretmenlerin 4’ü Darülfünundan, 1’i liseden, 2’si muallim mektebinden, 2’si “diğer menşelerden” mezun olmuştur. Görüldüğü üzere Okulun hem öğretmen hem de memur kadrosunun önemli bir kısmı yüksek dereceli okullardan mezun olmuştur. Bu durum dönemin diğer öğretmen okulları içinde geçerli olmuştur.¹⁰⁹

Okulda, 1927-32 tarihleri arasında 403’ü nehari, 961’i leyli olmak üzere 1.364 talebe okumuştur. Bu öğrencilerden 225’i mezun olabilmiştir.¹¹⁰

Bursa Kız İlk Öğretmen Okulu öğretmen yetiştirme kapasitesi bakımından bölgesine büyük bir hizmet sunmuştur. Öğretmen okulu talebe alımları çeşitli bölgelere ayrılmıştır. Bursa Kız Öğretmen Okulu Bursa, Balıkesir, Manisa, İzmir, Muğla, Aydın, Eskişehir ve Kütahya

103 BH, 16.07.1974, s. 2.

104 BH, 23.02.1975, s. 7.

105 …, 1924-1925;1340-1341 İhsaiyat Mecmuası s. 36.

106 ...1925 - 1926 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, s. 53-55.

107 Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti 1926-27 İstatistik Yıllığı, C. 4, 1929, s. 40, 42-43, 50-51, 54.

108 Aynı yer.

109 Aynı yer.

110 Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, Maarif İstatistikleri 1923-32, İstanbul 1933, s. 46.

(11)

75

şehirlerinden oluşan büyük bir bölgeye bakmış ve bahsi geçen şehirlerden öğrenci kabul etmiştir.¹¹¹

Öğretmen okullarında dil öğretimi çok önemsenmiştir. Yabancı dil Osmanlı’dan beri programlarda yer almıştır.¹¹² Cumhuriyetin ilk yıllarında da okullarda dil öğretimi yapılmıştır.¹¹³ 1960’lı yıllarda ise öğrenciler Almanca, Fransızca ve İngilizce derslerinden birini yabancı dil olarak okumuştur.¹¹⁴

Bursa Kız İlk Öğretmen Okulunda 1961-1962 eğitim öğretim yılında 20 öğrenci Almanca, 172 öğrenci Fransızca, 141 öğrenci İngilizce dersini görmüştür. 1962-1963 döneminde 20 öğrenci Almanca, 151 öğrenci Fransızca, 164 öğrenci İngilizce dersini almıştır.

1963-1964’de ise Almancaya 23 öğrenci, Fransızcaya 140 öğrenci, İngilizceye 184 öğrenci yazılmıştır. 1964-1965 döneminde 28 öğrenci Almanca, 150 öğrenci Fransızca, 214 öğrenci İngilizce derslerini takip etmiştir.¹¹⁵ Verilerden de anlaşılacağı üzere Fransızca ve İngilizce dersini alan öğrencilerin sayısı Almancaya göre çok fazla olmuştur. Hatta bu iki dili alan öğrencilerin sayısı Almancayı alanların sayısının nerdeyse 8 katı kadar olmuştur.¹¹⁶

Öğrencilerin başarı durumlarına ve derslere devamlarına dikkat edilmiştir. Devamsızlık yapanlar ve iki yıl sınıf tekrarına kalanlar Okuldan ihraç edilmiştir. 1961-1962 eğitim öğretim yılında Okuldan 1 kişi hastalık dolayısıyla ayrılmak zorunda kalmıştır. 13 öğrenci tasdikname almış, 3 öğrenci 2 yıl sınıfta kalmış, 4 öğrenci zorunlu olarak tasdikname almıştır. 1962-1963 döneminde 2 öğrenci 2 yıl sınıfta kalarak okuldan uzaklaştırılmıştır. 1963-1964’de 1 kişinin devamsızlıktan okulla ilişiği kesilmiş, 7 öğrenci tasdikname almıştır. 10 öğrenci 2 yıl sınıfta kalmış ve böylelikle okuldan atılmışlardır. 1964-1965’te 2 öğrenci 2 yıl sınıfta kalmak ve 3 öğrenci tasdikname almak suretiyle okuldan ayrılmıştır.Ayrıca Okulda 1961-1962 öğretim döneminde 247 öğrenci, 1962-1963’te 249 öğrenci, 1963-1964’te 250 öğrenci, 1964-1965’te 249 öğrenci mezun olmuştur.¹¹⁷

1961-1962’de okulda 8 erkek, 12 bayan, 1962-1963’te 12 erkek, 12 bayan, 1963-1964’te 12 erkek, 9 bayan, 1964-1965’te 13 erkek, 12 bayan öğretmen görev yapmıştır. Bunlar da kendi aralarında asil, stajyer, ücretli şeklinde kategorilere ayrılmıştır.¹¹⁸

Okulun 1967 yılında 43 öğretmeni, 850 öğrencisi olup¹¹⁹ 1968 yılında 68 mezun vermiştir.¹²⁰ Talebeler Okulun giriş imtihanlarına ciddi derecede ilgi göstermiştir. 17 Temmuz 1968 tarihinde yapılan eleme sınavına 830 kişi katılmış bunların 144’ü seçme sınavına girmeye hak kazanmıştır. Okula girmek isteyenlerin sayısı, Okulda kayıtlı olan öğrenci sayısı kadar olmuştur. Okulda parasız yatılı öğrenci alımının yanında gündüzlü öğrenci alımı da yapılmıştır. İki alımın sınavları farklı günlerde yapılacağı bilgisi verilmiştir. Yatılı okumak isteyenlerden sadece ilk 72 öğrenciye bu hak tanınmıştır.¹²¹

111 TD, C.16, S. 737, 09.03.1953, s. 2.

112 ..., Yüksek Öğretim 1961-65, s. 259, 287, 390, 402.

113 Aynı yer.

114 Aynı yer.

115 Aynı yer.

116 Aynı yer.

117 ..., Yüksek Öğretim 1961-65, s. 259, 287, 390, 402.

118 Aynı yer.

119 Bursa Yıllığı, 1967, s. 142.

120 BH, 01.07.1968, s. 1.

121 BH, 02.10.1968, s. 1, 6.

(12)

76

2. Öğretmen Okulunun Bütçesi ve Binaları

1925-26’da Kız Muallim Mektebi eğitim-öğretim faaliyetlerini tek bahçeli kâgir bir binada gerçekleştirmiştir. Bu dönemde Okula 100.000 lira değer biçilmiştir.¹²²

Maarif Vekâleti tarafından Okulun memur ve muallimlerine, bir sene zarfında toplamda 27.141 lira, Okulun inşaat ve tamirat masrafı 13.409 lira, diğer masrafları 1.345 lira, yemek masrafı 24.785 lira, kıyafet 6.909 lira, binanın kirası 450 lira, yakacak ve kırtasiye 5.920, tedrisat ve tedrisat levazımı 6.601 lira tahsis edilmiştir.¹²³

Okul 1960’lı yıllarda Muradiye’deki eski Amerikan Koleji’ni kullanmıştır. Kolej yıllarca kullanılmadığından binasının fiziki şartları öğretim için pek elverişli bulunmamıştır. Bu nedenle 16 Mart 1960 tarihinde yeni dershane binası yapılmış, 1964’te ise bütün eski binalar yıkılıp daha modern binalar yapılmıştır.¹²⁴ Ayrıca 1966 yılında yemekhane ve yatakhane inşaatına başlanmış ve 28 Ekim 1967’de hizmete açılmıştır. Bunların dışında Okul için 1.476.000 liraya mal olacağı düşünülen kapalı spor salonu ve laboratuvar tesislerinin temelleri atılmıştır.¹²⁵ Bir haberde, laboratuvar binasının 1968-1969 öğrenim yılına yetiştirileceği bilgisi verilmiştir. Aynı haberde yapılmakta olan konferans salonundan bahsedilmiş, onun da o tarihlerde biteceği vurgulanmıştır.¹²⁶

1968’de Muradiye ve Altıparmak’ta şubeleri bulunan Okul bütün birimleriyle beraber 1968-1969 öğretim yılında Muradiye semtine taşınmıştır.¹²⁷ Okulun bahçesinde bir deneme ilkokulu da yer almıştır.¹²⁸

Öğretmen Okulu öğrencilerinin kültürel gelişimi için Okulun kütüphanesi aktif olarak kullanılmıştır. Kütüphanede 1968 yılı içerisinde 1 memur çalışmıştır. Kütüphanenin o yılki verilerinde 300 kişinin ödünç kitap aldığı ve 600 kişinin ise kütüphanede okuduğu bilgisi verilmiştir. Aynı tarihte kütüphanenin kataloğunda 6.919 kitap yer almıştır. Bunların 2.271’i ders ve yardımcı ders kitabı, geri kalanları ise bilimsel, edebi ve kültürel kitaplar olarak kayıtlara geçmiştir.¹²⁹

3. Öğretmen Okulunda Okutulan Dersler

1932-1933 ders yılında ilk öğretmen okullarının süresi 5 yıldan 6 yıla çıkarılmıştır. Bu nedenle mezkûr ders yılında son sınıfa geçmiş olan öğrenciler o yılın sonunda mezun olamamış okulları 1 yıl daha uzamıştı.¹³⁰

Bursa Kız İlk Öğretmen Okulu 3+3 şeklinde iki devreli okulların arasında yer almıştır. İki devreli¹³¹ olan okulların ilk üç senesinde ortaokul programlarının aynısı uygulanmıştır. İkinci devreleri ise mesleki okul olarak yapılandırılmıştır. Daha sonraki yıllarda ilk devre, okullardan yavaş yavaş kaldırılmaya başlanmıştır.¹³² Fakat 1960’lı yıllarda iki devreli okulların varlığı

122 ...,1925 - 1926 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, s. 53-55.

123 ...,1926-27 İstatistik Yıllığı, C. 4, 1929, s. 40, 42-43, 50-51, 54.

124 Bora, agm, s. 4.

125 BH, 29.09.1967, s. 1,4.

126 BH, 01.06.1968, s. 1.

127 BH, 27.07.1968, s. 1, 6.

128 BH, 11.08.1968, s. 1.

129 Millî Eğitim İstatistikleri (Millî, Halk, Çocuk, Üniversite ve Okul Kütüphaneleri 1959-1968), Devlet İstatistik Enst., Ankara 1972, s. 164.

130 Yücel, age, s. 532.

131 İki devreli ilk mektepler 3+3 şeklindedir. İlk üç yıl ortaokul diğer üç yıl mesleki okuldur. Öğretmen okulunda ortaokul mezunları ikinci üç yıldan başlayabilirdi.

132 Öztürk, age, s. 80-81, 84.

(13)

77

devam etmiştir. Bursa’daki Okul ise bahsi geçen tarihlerde üç sınıflı bir ilk öğretmen okulu olarak eğitim-öğretim yapmayı sürdürmüştür.¹³³

Tablo: 1. 3 Yıllık Kız İlk Öğretmen Okulları Programı¹³⁴

Dersler Sınıflar

I II III

Edebiyat 3 2 2

Pedagoji 2 1

Psikoloji 2 2

Terbiye Tarihi 2

Tedris Usulü ve Tatbikat 2 7

Sosyoloji 2

Tarih 2 2 2

Coğrafya 2 1 2

Matematik 4 4 1

Fizik-Kimya 4 4

Tabiat Bilgisi ve Sağlık Bilgisi 2 2 3

Okul Sağlık Bilgisi 1

Yabancı Dil 3 2

Cimnastik 1 1 1

Resim 1 1 1

İş Dersi 2 1 1

Müzik 1 1 1

Askerlik 1 1 1

Biçki-Dikiş 2 1 1

Ev İdaresi 1

Çocuk Bakımı 1

Toplam 30 30 30

1965 tarihindeki Milli Eğitim Bakanlığı yönetmeliğinde İlk Öğretmen Okulları şöyle tarif edilmiştir.

İlköğretmen Okulları; ilkokullara öğretmen yetiştiren, bölgelerindeki ilkokulları geliştiren ve ilkokul öğretmenlerinin işbaşında yetişmelerine yardımcı olan, mezunlarının çalışmalarını izleyip değerlendiren, dışarıdan bitirme yoluyla öğretmen yetiştirmeyi geliştirmeye çalışan, çevresine kültürel, ekonomik ve sosyal kalkınmada önderlik eden eğitim kurumlarıdır. Bu okullara girmek isteyenler ilk önce yazılı eleme sınavını daha sonra ikinci bir yazılı seçme sınavını geçmek zorundadır.¹³⁵

1965 yönetmeliğinde öğrencilerin yaz çalışmaları yapmaları yükümlülüğü getirilmiştir.

Öğrencilerden talep edilen bu yaz çalışmalarının içeriğinde bulundukları bölgelerin iklimine göre bahçe, tarla, hasat gibi toprak işleri ve okulun binasıyla ilgili inşaat işleri yer almıştır. Bu çalışmalara üç sınıflı öğretmen okullarının birinci ve ikinci sınıf öğrencilerinin katılması uygun görülmüştür.¹³⁶

133 Millî Eğitim İstatistikleri (Meslek-Teknik ve Yüksek Öğretim 1961-65), Devlet İstatistik Enst., Ankara 1968, s.

14, 26, 28.

134 İlk Öğretmen Okulları Programı, Kültür Bakanlığı, İstanbul 1938, s. 2.

135 Resmi Gazete, 29.09.1965, s. 2.

136 Resmi Gazete, 29.09.1965, s. 9.; Resmi Gazete, İlköğretmen Okulları İdare Yönetmeliğinin 98’inci Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Yönetmelik, 07.06.1967, s. 15.

(14)

78

1932-1933 tarihinde 6 yıla çıkarılan ilk öğretmen¹³⁷ okullarının süresi 1965’teki

yönetmelikte de aynı şekilde kabul edilmiştir.¹³⁸ 1970-1971 öğretim dönemine kadar 3 yıl eğitim veren ilk öğretmen okulları bu tarihten itibaren ortaokuldan sonra 4 yıla, ilkokuldan sonra 7 yıla çıkarılmıştır.¹³⁹ Böylelikle 1965’teki ilgili madde 1972 tarihli yeni idare yönetmeliğinde değiştirilerek “İlköğretmen Okullarının öğretim süresi, ilkokul üzerine 7, ortaokul üzerine 4 yıldır” ibaresi eklenmiştir.¹⁴⁰

Tablo: 2. İlkokul Üzerine 7 Yıllık Erkek ve Kız İlk Öğretmen Okulları Programı¹⁴¹

Dersler

Sınıflar

I II III IV IV (Fen

Tercihli)¹⁴²

Psikoloji 2

Eğitim Psikolojisi 3 2

Eğitim Sosyolojisi 2 2

İlkokullarda Öğretim 4 4 4

İlkokullarda Yönetim 1

Seçmeli Meslek Dersleri¹⁴³ 1 1 1

Felsefe (Sosyoloji, Mantık, Felsefe) 6 3

Türk Dili ve Edebiyatı Çocuk Edebiyatı 5 3 3 6 3

Tarih 2 1 1 3 2

Sanat Tarihi 2

Coğrafya 2 1 1 2 1

Din Bilgisi 1 1

Matematik (Cebir, Geometri, Astronomi) 5 3 3 3 8

Fizik 3 2 2 2 4

Kimya 3 2 1 1 3

Tabiat Bilgisi 3 2 1

Sağlık ve Beslenme Eğitimi 1

Yabancı Dil 5 3 3 3 3

Milli Güvenlik 1 1 1

Beden Eğitimi 1 2 2 1 1

Müzik 1 2 2 1 1

Resim-Yazı¹⁴⁴ 2 2 2 1 1

İş ve Ev-İşi¹⁴⁵ 2 3 3

Tarım 2 1 1

Serbest Çalışma ve Seminer¹⁴⁶ 4 4

Toplam 38 38 38 38 38

137 Öztürk, age, s. 80-81, 84.

138 Resmi Gazete, 29.09.1965, s. 2.

139 TD, C. 33, S. 1607, 18.05.1970, s. 131.

140 Resmi Gazete, İlköğretmen Okulları İdare Yönetmeliğinde Yapılan Değişiklikler, 26.05.1972, s. 2.

141 Erkek ve Kız okullarının programları tek bir tablo üzerinden verilmiştir. Farklı olan derslerin ayrımı hakkında kısa açıklamalar yapılmıştır. TD, C. 33, S. 1603, 20.04.1970, s. 97

142 Bu program Bakanlığın uygun gördüğü okullar için düşünülmüştür. Aynı yer.

143 “Öğrenciler okulların imkânlarına göre ve öğretmenlerin rehberliği ile III. Sınıfta Eğitim Araçları ve Rehberlik, IV. Sınıfta Okul Öncesi Eğitimi, Özel Eğitim, Halk Eğitimi derslerinden birine devam eder.” Aynı yer.

144 Öğretmenin sınıf ve öğrencilerin durumuna göre bu dersi ayarlaması planlanmıştır. Aynı yer.

145 Bu ders sayıları kızlar ve erkekler için farklı dağılım göstermiştir. “Erkekler için İş. Kızlar için Ev-İş 2, 2, 2, --, - -.; Kızlar için İş. Erkekler için Ev –İş: --, 1, 1, --,--.” Aynı yer.

146 “Öğrenciler 2 ve 3. Sınıfta programda gösterilen Serbest Çalışmalardan birini seçerek devam ederler. III.

Sınıfta ise öğrenciler, haftada 2 saat meslek konularıyla ilgili seminer çalışmaları yaparlar.” Aynı yer.

(15)

79

4. Öğretmen Okulunun Öğrencilerinin İhtiyaçlarının Karşılanması

Kız İlk Öğretmen Okulu yatılı ve gündüzlü eğitim vermiştir.¹⁴⁷ Okulun yatılı kısmı burslu olduğundan öğrencilerin ihtiyacını karşılamak için ihale yoluyla malzeme alımı yapılmıştır.

1958 tarihinde çıkan bir ilanda Kız İlk Öğretmen Okulu’nun mali yılı ihtiyacı olan giyecek maddeleri açık eksiltmeye konmuştur. Eksiltmenin 20.01.1958 Pazartesi günü belirtilen saatlerde Maarif Müdürlüğü’nde yapılması planlanmıştır. Katılmak isteyenlerin teminat makbuzlarıyla Maarif Müdürlüğü’ne müracaat etmeleri istenmiştir. İhaleye çıkan eşyalar ise 84 çift kız öğrenci iskarpini, 66 metre mantoluk yünlü kumaş, 136,40 metre elbiselik kumaş olarak yazılmıştır.¹⁴⁸ Bu ilandan sonra elbiselik kumaş için herhangi bir başvuru olmadığı, ya da başvuranlara ihale verilmediği 27.01.1958 tarihli ilandan anlaşılmıştır.¹⁴⁹

Tablo: 3. 1958 Tarihli İhale İlanı¹⁵⁰

Cinsi Miktarı

Muhammen bedeli Lira. Kr.

Tutarı Lira. Kr.

% 7,5 Teminatı Lira. Kr.

İhale Saati Kız talebe iskarpini 84 Çift 30.50 2562.00 192.15 14.- Mantoluk yünlü

kumaş 66 Metre 37.00 2442.00 183.15 14.20

Elbiselik 136.40 25.00 3410.00 255.75 14.30

Kız İlk Öğretmen Okulu’nu ihtiyaçları için 22.05.1968 tarihine bir ihale ilanı verilmiştir.

Bu ilanda Okulun et, ekmek, pirinç, yağ gibi iaşe ihtiyacı ve manto dikişi, tayyörlük etek dikişi gibi diğer ihtiyaçları giderilmek istenmiştir. İhaleye başvurmak isteyenlerin hazırlayacakları teklif mektuplarını ihale saatinden bir saat önce Komisyon Başkanlığı’na vermeleri talep edilmiştir. İhalenin Kız İlk Öğretmen Okulu Müdürlüğü odasında yapılması planlanmıştır.¹⁵¹ (İlan için bknz. Tablo: 5). Ayrıca 1974 yılında da makarna, yoğurt, toz şeker, zeytinyağı, sabun, ekmek, beyaz peynir vb. gerekliliklerin karşılanması için Kız İlk Öğretmen Okulu Müdürlüğü tarafından ihale ilanı verilmiştir.¹⁵²

Tablo: 4. 1968 Tarihli İhale İlanı¹⁵³

Cinsi Miktarı

Muham- men fiyat Lira Kr.

Tutarı Lira Kr.

Muvakkat teminat Lira Kr.

İhale Tarihi

İhale Saat

İhale Şekli Koyun eti

kemikli

10000.000

Kg. 11.75 117500.00 7125.00 29.05.1968 14.30 Kapalı Zarf Sığır eti

kemiksiz

3000.000

Kg. 9.75 29250.00 2193.75 “ 14.50 “

Nebati margarin yağ

3000.000

Kg. 6.20 18600.00 1395.00 “ 15.10 “

Ekmek 60.000 73.50 44100.00 3307.50 “ 15.30 “

147 BH, 02.10.1968, s. 1, 6.; 1965 yönetmeliğinde bu yatılı ve gündüzlü öğrenci alma konusu için kadrosu elverişli okullar gündüz eğitimine öğrenci alabilir denmiştir. Resmi Gazete, İlk Öğretmen Okulları İdare Yönetmeliği Genel Maddeler, 29.09.1965, s. 10.

148 BH, 14.01.1958, s. 2.; 18.01.1958, s. 2.

149 BH, 27.01.1958, s. 3.

150 BH, 14.01.1958, s. 2.; 18.01.1958,s. 2.; 20.01.1958, s. 2.

151 BH, 22.05.1968, s. 2.

152 BH, 12.05.1974, s. 3.; 17.05.1974, s. 2.; 22.05.1974, s. 3.

153 BH, 22.05.1968, s. 2.