Volume 14 Issue 1, 2019, p. 577-592 DOI: 10.7827/TurkishStudies.14609
ISSN: 1308-2140
Skopje/MACEDONIA-Ankara/TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi A r t i c l e I n f o / M a k a l e B i l g i s i
Received/Geliş: Kasım 2018 Accepted/Kabul: Şubat 2019
Referees/Hakemler: Prof. Dr. Mustafa YILDIZ - Dr. Öğr. Üyesi Fatih KAYA This article was checked by iThenticate.
NEHCÜ’L-FERÂDİS’TEKİ YÛSUF KISSASI VE ŞEYYAD HAMZA’NIN YÛSUF U ZELÎHA’SINDAKİ BAZI DİL
ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE
Erol ÖZTÜRK*
ÖZET
Kaynağını Tevrat ve Kur’an’dan alan Yusuf kıssasının Türk edebiyatında ilk örneği 13. yüzyılda Ali tarafından ortaya konulmuştur.
Bu tarihten 19. yüzyıla kadar pek çok Yûsuf u Zelîha mesnevisi yazılmıştır.
13. yüzyılın sonu ve 14. yüzyılın başlarında yaşadığı tahmin edilen Şeyyad Hamza’nın Eski Anadolu Türkçesiyle yazmış olduğu Yûsuf u Zelîha mesnevisi kuruluş devri Türkçesini yansıtan ilk eserlerden biridir. Saf Oğuzca ile yazılmış olup bazı karakteristik özellikleri ve arkaik unsurları barındırmaktadır.
Oğuz Türkçesi Karahanlı Türkçesinden bağımsız olarak Anadolu’da yazı dili hâline gelmiştir. Oğuz Türkçesinin yazılı metinlerinin olmadığı 11. yüzyıldaki durumu hakkında Kaşgarlı Mahmud Divânu Lügâti’t-Türk adlı eserinde bilgiler vermektedir.
Şeyyad Hamza’nın Yûsuf u Zelîhası Doğu Türkçesinin etkisi altında olmadan saf Oğuz Türkçesiyle yazılmıştır. Araştırmacıların çoğu bu fikri kabul etmektedir.
Harezm sahasında 1358’den önce yazıldığı tahmin edilen mensur kırk hadis kitabı Nefcü’l-Ferâdis’te ikinci fasılda Zina Kılmak Afatının Beyanı başlığı altında on sayfalık Yusuf kıssası bölümü bulunmaktadır.
Doğu Türkçesinin ağırlıklı izlerini taşıyan Harezm Türkçesi Harezm bölgesinde yaşayan Oğuz boyları tarafından da kullanılmış ve Oğuzca etkilere maruz kalmıştır.
Oğuz ve Harezm lehçeleriyle yazılmış olan Yusuf kıssaları normal olarak yazıldıkları lehçenin ve dönemin dil özelliklerini yansıtır. Ancak bu lehçelerin birbirini etkilediği ve Harezm Türkçesi eserlerinin bazılarının Oğuz müellifler tarafından yazıldığı bilinmektedir. Bu
sebeple ses-şekil özellikleri, söz varlığı ve eskicillik açısından yapılacak mukayese çalışmaları bu kıssaların ilişkisini ortaya koymak için önemlidir.
Bu çalışmada her iki metin karşılaştırılmış, aynı konuda ve birbirine yakın zamanlarda ve farklı iki lehçede yazılmış Yusuf kıssaları metninin ses-şekil özellikleri ve söz varlığı ve eskicillik bakımından değerlendirme yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Yûsuf Kıssası, Nehcü’l-Ferâdis, Şeyyad Hamza
ON SOME LANGUAGE CHARACTERISTICS OF YÛSUF U ZELÎHA IN NEHCÜ’L-FERÂDIS AND ŞEYYAD HAMZA'S YÛSUF
U ZELÎHA
ABSTRACT
The first example of the story of Yusuf in Turkish literature whose source is the Torah and the Qur'an was introduced by Ali in the 13th century. From the 13th century to the 19th century, many Yusuf u Zelîha stories were written.
Yûsuf u Zelîha mesnevi which Şeyyad Hamza, estimated to have lived at the end of the 13th century and the beginning of the 14th century, wrote with Old Anatolian Turkish is one of the first works to reflect the Turkish language of the foundation age. It was written in Pure Oguz Turkish and contains some characteristic features and archaic elements.
Oguz Turkish became a writing language in Anatolia independently from Karahanid Turkish. Kaşgarlı Mahmud gives information in Divânu Lügâti’t-Türk about the situation of Oguz Turkish in the 11th century when there were no written texts. Şeyhad Hamza's Yûsuf u Zelâha was written in pure Oguz Turkish without the influence of Eastern Turkish. Most researchers agree with this idea.
There is a ten-page section of Yusuf Parable under the title of Declaration of The Evil of Adultery in the second chapter in the 42 th Hadei Hadith book, Nehcü'l-Ferâdis, which was estimated to have been written before 1358 at Khwarezm area. The Khwarezm Turkish bearing the predominant traces of Eastern Turkish was also used by the Oguz tribes living in the Khwarezm region and was exposed to the effects of Oguz Turkish.
The Yusuf parables, written in the Oguz and Khwarezm dialects, normally reflect the dialectic and linguistic features of the period in which they were written. However, it is known that these dialects affect each other, and some of the works of Khwarezm Turkish were written by Oguz authors. For this reason, comparison of sound-shape characteristics, vocabulary and obsolescence is important for revealing the relationship of these parables.
In this study, both texts were compared, and sound-shape characteristics and vocabulary of Yusuf Parables written at a very close
time and in a different dialect were evaluated in terms of veracity and obsolescence.
STRUCTURED ABSTRACT
The first example of the story of Yusuf in Turkish literature whose source is the Torah and the Qur'an was introduced by Ali in the 13th century. From the 13th century to the 19th century, many Yusuf u Zelîha stories were written.
Yûsuf u Zelîha mesnevi which Şeyyad Hamza, estimated to have lived at the end of the 13th century and the beginning of the 14th century, wrote with Old Anatolian Turkish is one of the first works to reflect the Turkish language of the foundation age. It was written in Pure Oguz Turkish and contains some characteristic features and archaic elements.
Oguz Turkish became a writing language in Anatolia independently from Karahanid Turkish. Kaşgarlı Mahmud gives information in Divânu Lügâti’t-Türk about the situation of Oguz Turkish in the 11th century when there were no written texts. Şeyhad Hamza's Yûsuf u Zelîha was written in pure Oguz Turkish without the influence of Eastern Turkish. Most researchers agree with this idea
There is a ten-page section of Yusuf Parable under the title of Declaration of The Evil of Adultery in the second chapter in the 42 th Hadei Hadith book, Nehcü’l-Ferâdis, which was estimated to have been written before 1358 at Khwarezm area. The Khwarezm Turkish bearing the predominant traces of Eastern Turkish was also used by the Oguz tribes living in the Khwarezm region and was exposed to the effects of Oguz Turkish.
The Yusuf parables, written in the Oguz and Khwarezm dialects, normally reflect the dialectic and linguistic features of the period in which they were written. However, it is known that these dialects affect each other, and some of the works of Khwarezm Turkish were written by Oguz authors. For this reason, comparison of sound-shape characteristics, vocabulary and obsolescence is important for revealing the relationship of these parables.
In this study, both texts were compared, and sound-shape characteristics and vocabulary of Yusuf Parables written at a very close time and in a different dialect were evaluated in terms of veracity and obsolescence.
Both two books have different unique features about such some topics as dream and Prophet Yusuf’s hassle with his brothers, jealousy, the event of throwing him into a well. Some motifs are common whereas some are different. The main difference in this matter is dreams. In Nehcü’l-Ferâdis, there are two dream stories told, but Seyyad Hamza contains one dream.
If the works are taken into consideration in the context of sound information, it is seen that ñ, ħ and closed e (ė) sounds are used jointly.
In Nehcü’l-Ferâdis, the sound "g" at the end of the word are preserved, There is only one example in Seyyad Hamza. Although there are many examples of toning in the works, double shapes are common in k>g and
t>d changes. Among the wovels, the ı/u, i/ü binary shapes are common in both works.
The important changes of Turkish language, d> y lenition is in the direction of "d" in Nehcü’l-Ferâdis (adak, kudug) while it is in the form of “y” (ayak, kuyu) in Seyyad Hamza.
The first person pronoun is seen to have been used as “men, meni, maña, menden” in Nehcü-l-Ferâdis, while pronouns are used in Şeyyad Hamza's work as “ben, benem, bende, benden”.
Analyzing from the point of structural features, Seyyad Hamza shows the Old Anatolian Turkish’s features, whereas in Nehcü’l-Ferâdis, East Turkish language’s features dominate. But in both of them, it is significant that imperative suffix ‘-gll’ and ablative suffix ‘-dIn’ are common. This suffix isn’t seen in the works of his comtemporaries, Yunus Emre and Ahmed Fakîh.
The books seem alike because of their sound and morphological features. The significant thing is that the reflexive pronouns are similar in these two books. Kendi and öz reflexive pronouns are complexly seen in both works. Furthermore, the use of personal pronouns and demonstrative pronouns like ol olar with suffixes and in bare forms are similar. There are many differences in the use of compound verbs between the books. Nehcü’l Ferâdis has two auxiliary verbs (bol- and-kıl- ) while Seyyad Hamza has et- eyle- kıl- ol- auxillary verbs.It is seen that the predicative verbs are used differently. Whereas two verb-conjugation with the structure of a unified verbs (göçdi gitdi, çıkdı gider, söyler gelür, döner bakar, kor gider, aldı gider, öper kucar, düşer ölür, gelür konar, gitdi vardı, var getür-) are common in Seyyad Hamza, such matching examples as döner bakar exist in Nehcü’l-Ferâdis.
If books are compared in terms of the quoted words, both of them have more Arabic quotes than Persian quote words. Quotes are mostly religious names and terms, noun names and abstract concepts. It is seen that Seyyad Hamza uses more proper nouns than Nehcü’l-Ferâdis.
Prepositions and conjunctions are generally quoted from Arabic language.
It is seen that religious names and locutions are mostly quoted from Persian language. Quoted Persian words like ‘hoca paygambar, müzd, namaz, terâzu etc...” are more commonly seen in Seyyad Hamza’s book than Nehcü’l-Ferâdis.
Uyghur Turkish’s and Divânu Lugâti’t-Turk’s old Turkish words are seen Nehcü’l-Ferâdis more than Seyyad Hamza. It is seen that some archaic religious nouns are used as both Turkish words and quoted forms (Tañrı/Rab/Allah, yazuk/günah, yazuklu/günahkâr, ot/ateş, ton/kefen, Tamu/Cehennem, Uçmak/Cennet). Nehcü’l-Ferâdis has more Turkic religious nouns than Seyyad Hamza. This situation can explain that Nehcü’l-Ferâdis has a literary wording but Seyyad Hamza was written in folk language.
In Nehcü’l-Ferâdis, it is seen that connected and united sentences are predominant but Seyyad Hamza used simple structured sentences.
In Seyyad Hamza’s work, a pure and simple language was preferred in order for the folk to understand it.
As a result, in the Yusuf parables told in both works, the sound and shape characteristics of the historical dialects in which they were written are dominant. However, the fact that the subject stems from the sacred texts has drawn the works closer to each other even though they were written in different dialects. Some sound shape features used in common and quote words indicate this affinity.
Keywords: Yûsuf Parable, Nehcü’l-Ferâdis, Şeyyad Hamza
Giriş
Kaynağı kutsal kitaplar olan evrensel aşk temalı Yusuf kıssaları Doğu ve Batı edebiyatında önemli bir yer tutar. Müslümanlar müellifler kıssayı genellikle Kur’an’a bağlı olarak işlemişlerdir.
Arap, Fars ve Türk edebiyatında çok sayıda manzum ve mensur örnekleri olan Yusuf kıssasının İslami Türk Edebiyatında 13. yüzyıldan itibaren yazılmaya başladığı bilinmektedir. Türk edebiyatında daha çok manzum örnekleri olan eser ilk olarak Ali adlı bir müellif tarafından 1233’te yazıldığı ifade edilmektedir (Çağatay 1963:99). Ancak eserin müellif nüshası bulunmadığından ve başka nüshalarında farklı tarihler geçtiğinden yazılış tarihini kesin olarak tespit etmek zordur (Cin 2010:208). Hece ölçüsüyle dörtlükler halinde yazılan eserin hangi sahaya ait olduğu konusunda tereddütler vardır. Köprülü bu eserin Harezm sahasında yazıldığını söylerken (Köprülü 1920:215) Ahmet Caferoğlu Harezm sahasında Oğuzların yaşadığı bir coğrafyada yazıldığını ileri sürmüştür (Caferoğlu 1994: 104). Brockelmann ise Osmanlı Türkçesinin ilk örneklerinden sayar (Ertaylan 1960:1-18). Hem doğu hem de Batı Türkçesi özellikleri taşıyan eser karışık dilli eserler arasında incelemiştir. 14. yüzyılda Kırım’da Kırımlı Mahmud tarafından bir başka Yusuf kıssasının yazılmış olması bu eserin de Kırım Türkçesiyle Kıpçak sahasında yazılmış olabileceğini akla getirmiştir.
Eserde Ahmed Yesevî’nin hikmet söyleme geleneğine uygun biçimde nazım birimi olarak dörtlükler kullanılmıştır.
Kırımlı Mahmut’un eseri Haliloğlu Ali tarafından Oğuz Türkçesine aktarılmıştır. Bu eserin üç nüshası üzerine Rasim Deniz’in çalışması vardır Dördüncü bir nüsha İzmir’de ortaya çıkmıştır (Köktürk:2007). Gerek Kırımlı Mahmud’un gerekse Haliloğlu Ali’nin eserleri Ahmed Yesevî’nin hikmet geleneğini Anadolu’ya taşıyan eserler olarak değerlendirilebilir (Ayan 2009: 229).
13. ya da 14. yüzyılda yaşadığı kabul edilen Süle Fakîh’in eserinde ve Erzurumlu Darîr’in 14.yüzyılda yazmış olduğu eserde Azerbaycan sahasıyla birlikte Osmanlı sahasının dil özellikleri de görülür.
Anadolu sahasında 15. yy sonu ve 16. yy’ın başında yaşayan Hamdullah Hamdi yazdığı Yûsuf u Züleyha mesnevisiyle daha önceden Kur’an’dan nasihatler şeklinde yazılan bu tür kıssalara aşk hikâyesi formu kazandırmıştır.
Hikâyenin Oğuz, Kıpçak, Harezm ve Osmanlı sahasında farklı tarihlerde örneklerine rastlanır.
Harezm sahasında Nehcü’l-Ferâdis ve Rabguzî’nin Kısâsü’l-Enbiyâ’sında kısa bölümler halinde yer alır.
Şeyyad Hamza’nın Yûsuf u Zelîhası 13. yüzyılda Oğuz Türkçesiyle sade bir üslupta yazılmıştır. Köprülü müellifin 13. yüzyılın sonu ve 14. yüzyılın başlarında yaşadığını tahmin etmiştir (Köprülü 1340: 27-30). Anadolu’daki ilk Türkçe eserlerden biri olduğu ve Oğuz Türkçesinin ilk şeklini yansıttığı düşünülmektedir.
Nehcü’l-Ferâdis Harezm Türkçesiyle yazılmıştır. Harezm coğrafyasında Gazneli Mahmud ile başlayan Türk göçleri arasında konargöçer Oğuzlar önemli bir yer tutmuştur. Oğuzlar bölgenin siyasi ve sosyal yönden gelişmesine katkıda bulunurken edebi ihtiyaçlarını Harezm Türkçesiyle yazılmış eserlerle karşılamışlardır. Bu kültür coğrafyasında Oğuz asıllı müelliflerin çıkması Harezm ve Oğuz
lehçelerinin etkileşmesine yol açmıştır. Harezm sahasında yazılan eserlerde muhitten muhite ve eserden esere değişiklik gösteren Oğuzca etkiler görülür.
Harezm Türkçesiyle 1358’den önceki bir tarihte yazıldığı tahmin edilen ve mensur Oğuz Türklerinin etkili olduğu bir coğrafyada yazıldığı düşünülen Nehcü’l-Ferâdis’in kırk hadis kitabı Nehcü’l-Ferâdis’in içerisinde Yusuf Kıssası Zina Kılmak Afatınıñ Bayanı İçinde Turur (Eckmann 2004: 245-251) başlığı altında 352 ile 362. sayfalar arasında anlatılmaktadır.
Eserin Paris, Mercânî Yalta, Kazan, İstanbul nüshaları vardır. En derli toplu nüsha Z. V.
Togan tarafından tanıtılan ve Eckmann tarafından işlenen İstanbul nüshasıdır.
Oğuzcanın ilk eserlerinden olan Şeyyad Hamza’nın mesnevisiyle Oğuzların etkili olduğu bir muhitte yazılmış olan Nehcü’l-Ferâdis’teki Yusuf kıssasının arasında yakın ilişkiyi ortaya koyan bazı veriler mevcuttur. Nehcü’l-Ferâdis’teki metnin kapsamlı ve derin içerikli olduğu, Şeyyad Hamza’nın eserinin ise halk diliyle yalın bir üslüpla yazılmış olduğu görülür. Şeyyad Hamza eserinde; girem söze, nidem anı, imdi diñle söz yatın, sözümü tutuñ kulak, imdi işit bu sözi varsa canuñ, ne diyeyim ben size, bizden seam yaranlara, vir salavat eydeyim varup nider, nideyim ben size, eydem anı size, vir salavat, imdi geldüm yine bir hikayete, gibi ifadeleri sıklıkla kullanılmış. Bu samimi ifadeler kıssanın halk için anlatılmış olduğunu gösterir.
Eserlerin İçerik Özellikleri
Şeyyad Hamza’nın eseri müstakil bir eser olması sebebiyle bir girizgâhla başlar. Tanrı adı anmak, Muhammed’e salavat, yaren ve din çerağı imamlara selamlama vardır. Süslü giriş cümlelerinden sonra Yakûp as’dan bahsedilerek hikâyeye başlanır. Baş kısımda Yûsuf peygamberin bir gece ay, güneş ve on bir yıldızın kendisine secde ettiği şeklinde bir rüya motifi vardır.
Nehcü’l-Ferâdis’te Süleyman İbn-i Yāsar’ın rüyasında Yūsuf as’ı görmesiyle “Yūsuf peyġambar taķı Zelįhā’nıñ hikayātı ol kim erdi.” cümlesiyle başlar. Yūsuf as’ın yedi yaşında bir rüya gördüğü Rüyasında yerde dikilmiş 11 asanın olduğu, bunlardan birinin küçük olduğu, bir kişinin küçük asanın kendisinin asası olduğunu söylediği ve bu asanın kardeşlerininkinden yüksek durduğu, bir ucunun göğe uzandığı, budaklanıp meyve verdiği vb. anlatılır. Yusuf’un rüyası ise “Bedük bir taġ bolur. Men ol taġ üze bolur men. Tört yanında körklüg draĥtlar bolur, akar arıqlar bolur takı çimgenler çiçekler bolur. Nāgāh baqar men kökdin ay taqı kün taqı on bir yılduz tüşüp maña secde kılurlar (Eckmann 2004: 245).” şeklindedir.
Kıskançlığa kapılan kardeşlerin, Yusuf’u av bahanesiyle alıp götürmeleri, kuyuya atılma, Yakūp as’ın endişesi, kardeşlerinin Yusuf’a reva gördüğü muamele gibi olaylar her iki eserde aynıdır.
Nehcü’l-Ferâdis’te hem Yakup as’ın hem de Yusuf’un “Ey ceddim İbrahim peygamberi ateşten kurtaran Tañrı” şeklinde başlayan duaları vardır. Ulu atan İshak peygambere gelen, ulu atan İbrahim Peygamberi kurtaran vb. ifadeler yer alır. Şeyyad Hamza’da Dünya Hatun’un Yâkup peygamberin rüya yorumunu duyup kardeşlerine söylemesi olayı anlatılırken Nehcü’l-Ferâdis’te Dünya Hatun’un ismi geçememektedir. Nehcü’l-Ferâdis’te kuyuda bekleyen Yusuf ile kardeşi Yehuda arasında bir konuşma yer alırken Şeyyad Hamza’da bu konuşma yoktur. Nehcü’l-Ferâdis’te Yusuf’u satın alan kervancı başının Mâlik ibnü Zu’ar olduğu ifade edilir. Nehcü’l-Ferâdis’te kervanın Yusuf’un anası Rahil’in kabri yakınından geçerken Yusuf’un anasının mezarına koşup onunla konuşması ve Malik’in Yusuf’u cezalandırması anlatılırken Şeyyad Hamza’da bu kısım yoktur. Nehcü’l-Ferâdis’te geçen Yusuf ile Zeliha arasındaki dünya güzelliklerinin faniliğini ve ahirette işe yaramayacağını anlatan diyalog Şeyyad Hamza’da yer almaz. Yusuf as’ın kuyuda Hud peygamberle karşılaşması ve Cebrail ile diyaloğu Nehcü’l-Ferâdis’te yoktur. Her iki kıssada rüya, kurt/börü, ip kuyu, kölelik vb. motifler ortaktır.
Ses Bilgisi Özellikleri
Oğuz Türkçesine has olduğu bilinen ñ sesi ve k> ħ gelişmesiyle ortaya çıkan ħ sesi her iki nüshada da kullanılmıştır. Kapalı e (ė) sesinin Eski Anadolu Türkçesinde ve Nehcü’l-Feradis’te kullanılışı konusunda pek çok araştırıcının yaygın kanaati vardır. Gırtlak ünsüzü olan ħ sesinin Şeyyad Hamza’da yaygın olarak kullanıldığı, Nehcü’l-Ferâdis’te ise daha çok Arapça kelimelerde olup aħtar-, ħatun, ħatunlug gibi Türkçe kelimelerde kullanıldığı görülmektedir. Doğu Türkçesinin bir özelliği olan sonda g sesinin korunması Nehcü’l Ferâdis’te yaygındır: katıg, kiçig, kudug, ölüg, tirig, ulug vb.
Şeyyad Hamza’da bu özelliği koruyan: odag örneğine rastlanır. Başta Ø>y türemesi örnekleri Nehcü’l- Ferâdis’te görülmektedir: yırak, yipek, yip, yinçü,vb.
Tonlulaşma yönünde ortaya çıkan k>g, t>d değişmelerinde eserler yazıldıkları dönemin özelliklerini gösterseler de her iki eserde de (Nehcü’l-Ferâdis’te: kerek, kemiş-, keçe, keter-, keydür-, kurtgar-, kümüş, takı; gaçguncı. Şeyyad Hamza’da; geyür-, göñül, göñlek, dogru, daħı; kaçguncı, togru, kurt/kurd vb.) ikili şekillerin olması dikkat çeker.
Ünlüler arasında ı/u, i/ü ikilikleri gerek Nehcü’l-Ferâdis’te (bulıt/bulut, yılduz/yulduz, oḳı- /oḳu- toḳı-/toḳu-, yarı/yaru, böri/börü, çüri- /çürü-) gerekse Şeyyad Hamza’da (okı-/oku-, ogın-/ogun- , tokı-/toku-, togrı/togru, korħı/korku, belgili/belgülü) çok sayıda örnekle ortaya çıkar (Bkz. Uçar- Meltem 2016).
Türkçenin önemli ses olaylarından d>y süreklileşmesi Nehcü’l-Ferâdis’te Eski Türkçeye benzer biçimde d yönünde kalırken (adak, kudug); Şeyyad Hamza’da y yönündedir (ayak, kuyu).
b>m değişmesinde Nehcü’l-Ferâdis’te; men, meni, naña, munda, munı, munlar, Şeyyad Hamza’da; ben, benem, bende şekilleri kurallı olup bu durum Doğu ve Batı Türkçelerinin ayrılan özellikleridir.
Şekil Bilgisi
Şekil özellikleri olarak Şeyyad Hamza’da Eski Anadolu Türkçesinin özellikleri, Nehcü’l- Ferâdis’te de Doğu Türkçesinin özellikleri hâkimdir. Anacak her iki eserde de -gIl emir ekinin, -dIn ayrılma hâl ekinin ve -U zarf-fiil ekinin ortaklığı dikkati çeker.
Şeyyad Hamza Nehcü’l-Ferâdis -ısar
-duk ...
-UbAn (yitüben) -dAn, -dIn (öñdin)
-gIl (sormagıl) -U (iñleyü)
-gay (-ısar eki kıssada yok) -gan
-p (te-p) ...
-dIn (artındın, kudugdın, bizdin ) -gIl (çıkargıl)
-U (yıġlayu aġladı)
-gIl
Eski Türkçedeki -gıl emir ekinin Eski Anadolu Türkçesinin ilk müelliflerinden Ahmed Fakih ve Yunus Emre’de fazla olmayıp Şeyyad Hamza’da fazla kullanıldığı dikkat çekmektedir (saklagıl, koymagıl, sormagıl vb.) Bu ekin Nehcü’l-Ferâdis’te de yaygın kullanıldığı görülür.
-U
Bu zarf-ffil ekinin Şeyyad Hamza’da örneği daha fazladır: ah eyler iñleyü, gök gürleyü, beñzedü, Tañrı deyü, sever deyü, ölsüñ deyü, nolduñ deyü, yolca gidü.
Nehcü’l Ferâdis’te; yıġlayu başladı, yıġlayu aġladı, uyanu gelür, yalbaru.
-dIn
Nehcü’l Ferâdis’te; artındın, kudugdın, bizdin vb.
Şeyyad Hamza’da; öñdin.
Kelime Bilgisi Edat
Edatların genel olarak benzediği ancak bazı edatlarda farklılıklar olduğu görülür.
Şeyyad Hamza Nehcü’l-Ferâdis
bile
birle (iki kez geçmekte yüzügi birle, başı birle)
soñ
degi ve degin (birer kez geçiyor) içre
...
üzre
ıla/ile (bunlaruñıla) gerü/geri
alu
içün (dört kez geçer) ugur
kadar ...
...
...
...
gibi incü gibi
dapa (sırat dapa, Beşir dapa)
bile
birle (bizim birle, bıçak birle, Hak Te’âlâ birle, kopka birle, ‘aybı birle, buqagusı birle, yaşı birle, qudratı birle, Zelįĥā birle) soñ (andın soñ, bu kündin soñ)
tegi (neçege tegi) içre (üçünç kat içre)
üze (bizim üze, yürekim üze) üzre (kabr üzre)
ıla/ile (sizüñ ile) ...
alu (usdan alu) üçün (çok kez geçer)
ugur (bir ugurda) teg
öñdin (mundın, öñdin) utru (bir kez geçer) özge
tegrü “kadar”
...
...
Bağlaç
Şeyyad Hamza Nehcü’l-Ferâdis --
vü (bir kaç kez) velį (bir kez geçiyor) ---
kim ki yā ...
mü...mü
eger (iki kez geçiyor) daġı/daħı (birer kez geçiyor) yaħu (bir kez geçiyor) ...
yana lâcerem ıla/ile
ve (çok yaygın) --
velį (bir kez geçiyor) velikin (çok yaygın) kim (çok yaygın) ...
yā...yā yā takı mü...mü
eger (çok yaygın) takı (çok yaygın) ...
yā ħod (bir kez geçiyor) yana
...
...
Fiil
Basit fiillerden bazıları tamamen farklı olarak kullanılmış, bazıları ise Şeyyad Hamza’da b>v değişikliğine uğramış vaziyettedir.
Şeyyad Hamza Nehcü’l-Ferâdis
eyt- bul- yakala- yi- yu- di- ohşa- var- ver- eydivir- yalvar-
ayt- tap- tut- aşa- yuwar- te- meñze- bar- ber- aytuber- yalbar-
Birleşik fiiller
Nehcü’l-Ferâdis’te isim ve yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiillerin kurulmasında kıl- ve bol- dışında yardımcı fiil yoktur. Et- ve eyle- yardımcı fiilleri kullanılmaz. Nehcü’l-Ferâdis’teki bol- yardımcı fiili ile Şeyyad Hamza’da istisnasız olarak ol- şeklinde kullanılır.
Şeyyad Hamza Nehcü’l-Ferâdis kıl-
(tapu kıl-, kullık kıl-, tanışuk kıl-, aceb kıl-, hile kıl-, revā kıl-, zārí kıl-, sayru kıl- vb.)
ol- (bol-şekli yoktur) et- (it-)
feryād it-, yaraġ et-, buyrug it-, ne it-, cevr it-, kulluk it-, nazar it-, rahmet it-, terk it-
eyle-
tapu eyle-, satu eyle-, bütün eyle-, bellü eyle-, görklü eyle-, fāş eyle-, sabr eyle-
kıl-
(gusl kıl-, itimat kıl-, teferrüc kıl-, feryād kıl-, āmāda kıl-, du‘ā kıl- , şefākat kıl-vb.)
bol- (ol- şekli yoktur)
it- (bir örnekte; it-, itekle- şeklinde geçmektedir. (Ata 1998:191). et- şekli yoktur.
Şeyyad Hamza’da iki çekimli fiil yapısıyla kurulan birleşik fiil örnekleri yaygınken (göçdi gitdi, çıkdı gider, söyler gelür, turdı gider, döner bakar, kor gider, aldı gider, öper kucar, düşer ölür, gelür konar, yügürür gelür, gitdi vardı, söyledi eyitdi, var getür-) Nehcü’l-Ferâdis’te bunlara uygun:
döner bakar örneği vardır.
Şeyyad Hamza’da u-gel yapısındaki süreklilik fiilinin yaygınlığı dikkat çeker: uyanu gel-, muştulayu gel-, sataşu gel-, aluban gel- . Nehcü’l-Ferâdis’te bu birleşik fiil gruplarına rastlanmaz.
Şeyyad Hamza’da tezlik fiilinin örneği (sunuvir-) ve yeterlik fiilinin olumsuz örneği (turamaz) vardır.
Ek-fiil Şeyyad Hamza’da i- iken Nehcü’l-Ferâdis’te er- şeklindedir.
İsim, Zarf, Sıfat
Metinlerde Doğu ve Batı Türkçelerinin temel farkları görülür. Uş, uşbu, iñen gibi kelimeler her ikisinde ortaktır.
Şeyyad Hamza Nehcü’l-Ferâdis çok
gice iñen
dogru/togru uş
uşbu kurt /kurd --- nesne kaçguncı ...
hatun degül uya
İmrâni kul suret-i hûb ...
üküş/köp tün/kėçe iñen
rast /rast er- uş
uşbu
... (kıl kurdu anlamında bir kez geçer) böri/börü
neersene gaçguncı tapanca hatun ....
uya (uyam, uyañ, uyamuz, uyaları) İbrî kul
sahib cemal süt emer oğlan Zamir
Doğu ve Batı Türkçelerinde temel farklar I. teklik şahıs zamirlerindedir. III. şahıs zamirleri ve dönüşlülük zamirleri benzerdir.
Şeyyad Hamza Nehcü’l-Ferâdis
ben bunı bunda ol olar anda ...
anlar ...
kendü kendüz öz kimse kimesne
men munı munda ol olar anda andag ...
alarnı
kendü (4 kez) kendüzü ( 1 kez ) öz
kimerse ...
Doğu Tükçesinde öz, Batı Türkçesinde kendi şeklinde kullanılan dönüşlülük zamiri eserlerde henüz ayrışmış değildir. Nehcü’l-Ferâdis’te 4 kez kendü, 1 kez kendüzü zamiri geçmektedir. Asıl dönüşlülük zamiri öz çok sayıda kullanılmıştır. Şeyyad Hamza’da hem kendü ve kendüz zamirleri hem de öz zamiri çok kez kullanılmıştır.
Her iki eserde şahıs zamirlerinde ve işaret zamiri 3. şahıslarda ol, olar şeklinde olup hâl ekleriyle anda, andın, anı, anda, ança, alarnı, alardın vb. şekillerde kullanılırlar.
Alıntı Kelimeler
Her iki eserde Arapça alıntı kelimelerin sayısı Farsça alıntı kelimelerden fazladır. Alıntıların dini isim ve terimler, varlık, nesne isimleri ve soyut kavramları karşılayan kelimeler olduğu görülür.
Edat, bağlaç ve zarf olarak kullanılan alıntıların daha çok Arapça olması dikkat çeker.
Farsça Alıntılar
Farsça alıntıların bir kısmı dini isimler, bir kısmı günlük hayattan kelimelerdir. Farsça alıntıların Nehcü’l-Ferâdis’te az, Şeyyad Hamza’da daha fazla olduğu görülür.
Meyve, bitki, renk ve çiçek isimlerinin Farsçadan alınmış olduğu görülür (mēve, daraht, bag, pîrûze, müşg, sünbül, şekker, turunc).
Bazı edat ve bağlaçlar Farsçadır (yā, āh, çün, çünki, ger, hele, hem, kaşki, ki, meger, tā, ü, vü, yāhud, zî, zîhî, zîrā).
Bazı dini terimlerin Farsça olduğu görülür (hoca, peygambar, peygambarzâda, günâh, müzd, namaz, terâzu).
Şeyyad Hamza’nın eserinde Farsça bî ve nâ olumsuzluk eklerinin kullanıldığı kelimeler ve birleşik yapılı Farsça kelimeler sıkça yer almıştır (bî çâre, bî gümân, bî nevâ, nâçâr, nâhod, dembedem, sertâser, destâr, dîdâr, dildâr, hergîz, honsalâr).
Her iki eserde ortak olan Farsça alıntı kelimeler: âzâd, bahâ, dâya, cüft, derhâl, destûr, ferişte, fermân, feryâd, heç, hoca, kilid, nâgâh, hâna, pâdşâh, peygambar, rûzî, şehr, velî, zâr, zârılık, zencir, zinhâr 23. Bazı kelimelerin Türkçe eklerle genişletildiği görülür: zârılık, şehirlü vb.
Nehcü’l Ferâdis’te (sadece kıssada) geçen Farsça alıntılar: âheste, ârâm, ârâsta, arzû, âşkara, âvâz, behil, bezmân, daraht, divâna, duşman, gûr, havâ, hemîşe, kârvân, mēve, nârasîda, palas, peygambarzâda, rast, velikin, yâ, zişt (Ata 1998).
Şeyyad Hamza’nın eserinde geçen Farsça alıntılar: āh, ‘anbar “ambar”, arzû, âvâz, âzârla-, baca, bag “bağ”, bahş, baht, bâzâr, bâzergân, berdâr, beter, bî çâre, bî gümân, bî nevâ, bünyâd, büt, cân, çirk, çün, çünki, dâr, dem, dembedem, derd, destâr, dîdâr, dildâr, dîv “dev”, dîvâr, dost, fâş, ger, gerdek, giley “şikâyet”, gümân, günâh, haç “put”, hâmuş “sakin”, hele, hem, henüz, her, hergîz, hod, hon, honsalâr, hoş, hu, hub, hurd, hüner, kaşki, kem, kemine, kemter, ki, kilim, kilise, köşk, meger, mihmân, müşg “güzel koku”, müzd “sevap”, nâçâr, nâhod, namâz, nâr, nâz, nazânî, nâzik, nihân “gizli” nişân, pâdişâh, pâre, pârsâ, perde, perî, pes, peşimân, pîrûze, pul, râz, revâ, sarây, sertâser, server, sünbül, şâbâş, şâd, şâdi, şâh, şekker, tâ, taht, tâze, tazı, ten, terâzu, teze, tîmar, tîz, turunc, ü, vü, yaban, yâhud, yârân, yâr, zî, zîhî, zindân, zîra, ziyân.
Arapça Alıntılar
Arapça alıntıların sayısı daha fazladır. Şeyyad Hamza’daki Arapça alıntıların Nehcü’l- Ferâdis’tekilerden oldukça fazla sayıda olduğu görülür. Her iki eserde ortak olan alıntı Arapça kelimelerin içinde dini isim ve terimler, bağlaç, edat ve ünlemler, sosyal hayatı ilgilendiren kelimeler, hayvan ve bitki adları, soyut kavramları karşılayan kelimeler vardır.
Dini isim ve terimlerin daha çok Arapçadan alındığı görülür. Bu kelimelerin büyük bir kısmı her iki eserde ortaktır (âdam, ahvâl, ‘ālem, bismillāh, du’â, fitne gâfil, gasl, gıybet, gufrān, hakįkathâl, hâlâs, halayık, halvat/halvet, harām, hasedlig/hased, hâzir/hāzır, hicr, hil’at, hįle, hūrį hikāyet, hurmet, ‘ışk, islām, kebâb, kefen, kelām, kerāmet, kerem, kerįm, kıssa, kıymet, kitāb kıyâmet, kudrat, küfr, külli,lā‘net, meşveret, mushaf, muti’, mütehayyir, mü’min, münādį, müsülman, nazar, nikāb, ni‘met, ‘özür, rabbenā, rahįm, rahman, rahmet, rāzį, resūl, resulullah, rızk, ruhü’i-emįn,sabr/
sabur, salavat, sālih, secde, su’âl, şefâkat, şehvet, seyyid, sıddık, sıdk, sırāt, sübhān, şefā‘at, şekk, şerh, şerįf, şerr, şeyh, şu‘le, şübhe, şükr,ta’bir,tecellį, tevbe, vakt, zikr, zinā).
Bazı edat ve bağlaçlar Arapçadır (illā, kadar, lācerem, yā, zį).
Arapça alıntılar arasında meslek, eşya, nesne vb. isimler vardır (kayser, kebab, sâ’at, burka, dürr, düvíd, kadeh,kefen, kitāb, kumāş, kurbān, mushaf, nakkaş, nebāt, sanduk, sanem, şarab, şu‘le, ta‘ām, tabįb, tābut, tahıl, vezir, yākūt, zįnet, zücāc).
Her iki eserde ortak olan Arapça kelimeler: ‘aceb, âdam, ahvâl, ‘ālem, ‘anber, ‘âşık, ‘ayāl, cedd, du’â, gâfil, gusl, habar/haber, hâl, hâlâs, halayık, halvat/halvet, hasedlig/hased, hâzir/hāzır, hikāyet, hurmet, ‘ışk, ‘izzet kabûl, kasd, kebâb, kıyâmet, kudrat, mâl, melâmat, meşveret, mevhûş, mikdâr, mubassır, muhabbat, muhhashâna, muhkem, mungiş, musallat, muti’, muvâfakat, münteşir, mütehayyir, nakd, nazar, ‘özür, ragbat, sâ’at, sabr/ sabur, secde, su’âl, şefâkat, şehvet, ta’bir, tevbe, vakt, vezir, zahmat.
Nehcü’l Ferâdis’te (sadece kıssada) geçen Arapça alıntılar: ‘abarat , ‘adavat, ‘arza, ‘asa, avval, ‘ayş, belâ, buhtân, cemâl, cihet, cümle, derhâl, fâyida, fesâd, gâlib, gul, gusl, hakla-, hâtır, hıdmat, ‘izzet, imtinâ, karâr, katarat, keyd, sâhib, sahrâ, sirr, ta’accub, tedârük, tenâvül, terbiyet, vasiyyat, zamân, ziyâda, ziyârat (Ata 1998).
Şeyyad Hamza’nın eserinde geçen Arapça alıntılar: ‘abā, ‘āc, ‘āciz, ‘adet, ‘afv, ‘ahd, ahsen, ahi, ‘akįk, ‘akl, , ‘amāim, ‘anbār ‘ār, ‘arş, āsį, atlas, ‘avrat, ‘ayān, ‘ayb, a’zā, ‘azāb, ‘azįm,
‘azįz, bākį, beşāret, bismillāh, buhār, burka, cevāb, cevr, ceza, da’vet, delįl, devlet, dürr, düvíd, ebda ebed, ecel, ef’āl, emįn, esįr, evlad, evvel, fāhiş, fahr, farik, fasid, fāş, ferah, ferd, fidį, fikr, fi’l, fitne, gammāz, ganį, garįb, gasl, gıybet, gufrān, gulām, gussa, habib, hācet, hācib, hādim, hakįkat, hālik, halk, hamle, harām, hās, hāsıl, hasret, hasem, hātif, hatt, hava, hayāl, hayır, hayrān, hayvān, hazā, hazine, hazne, hekįm, helāk, heybet, hicr, hil’at, hįle, hūrį, hücre, hükm, hünālik, ibn, ‘ibret, ihvān, ikrār, illā, įmān, ‘ismet, islām, ittifāk, kadar, kadeh, kadem, kādir, kāfile, kāfir, kā’ide, kāsid, katar, kavim, kavl, kavm, kavul, kavüm, kayser, kebįr, kefen, kelām, kerāmet, kerem, kerįm, kıssa, kıymet, kitāb, kumāş, kurbān, kuvvet, küfr, külli, kürsį, lābüdd, lācerem, lā‘net, latįf, lāyık, levh, leyl, lisān, lutf, magbūn, magríb, magruk, mahlūk, mācerā, makām, maksūd mālik, ma‘lūm, ma‘nį, meded, melūl, mel‘ūn, menzil, mermer, metris, mezkūr, mįl, minnet, miskįn, mu‘abbir, mu’alla, mu‘cizāt, muhāl, muhkem, muhtāc, muhtasar, mukbil, murād, mushaf, mu‘tį, müctebā, müdām, mülk, mü’min, münādį, müsülman, müşebbek, müzekkā, nakkaş, nakş, namūs, nazm, nebāt, nebį, necāt, nehār, nikāb, ni‘met, niyyet, nūr, nükte, rabbenā, rahįm, rahman, rahmet, rāzį, resūl, resulullah, rızk, ruhü’i-emįn, rūm, sa‘, safā, sagįr, sākį, sākin, salavat, sālih, sanduk, sanem, sān ‘i, savāb, sebeb, seb‘įn, selām, selįm, sem‘, seyl, seyr, seyyid, sıddık, sıdk, sıfat, sırāt, sultān, su‘n, sūret, sübhān, şarab, şart, şefā‘at, şekk, şerh, şerįf, şerr, şeyh, şu‘le, şübhe, şükr, ta‘ām, tabįb, tābut, tahıl, tahkįk, tahrįs, tā‘ife, takdįr, taleb, tamām, ta‘n, tasdįk, tecellį, tedbįr, tereffüc, temįz, tenūr, terah, terk, tesbíh, teşvįş, ‘ūd, usūl, va‘de, vasf, yā, yākūt, ya‘nį, za‘įf, zakkūm, zālįm, zeberced, zelįl, zį, zikr, zinā, zįnet, zücāc (Demirci-Korkmaz 2008).
Özel İsimler
Kullanılan özel isimlerin sayısı Şeyyad Hamza’da fazladır. İki eserde ortak olan; Cebre’îl, Hak, Yehûdâ, Mısır, Ya’kûp, Yûsuf, Zelîhâ, Kutayfer, Rûbil, Tañrı, Tamug/Tamu, Mısır gibi isimler vardır.
Nehcü’l-Ferâdis’te: İbrahim, ‘Îbrî, İshak, Mâlik ibnü, Zu’ar, Nemrûd, Râhil, Şam, Şem‘ûn, Sidretü’l müntehâ, Şeytân,
Şeyyad Hamza’da: ‘Ād, Allah, Arab, ‘Azrā’il, Behişt, Benlūs, Beynān, Bünyamin, Celįl, Cennet, Dünye, Kur‘ān, Çalap, Düzah, Dünya, Habeşi, İblis, İmrānî, ‘İmrānįce, Kas’an, Melik Reyyan, Mîşelüm, Muhammed, Rab, Süleyman, Şehrü’l-Gayyûm, Şemdîn, Yunus, Uçmak, Şeddat, Hud, Şit.
Eskicil Unsurlar
Eserlerin söz varlığı ve eskicillik durumları (eski Türkçe ile ilişki) incelendiğinde Divânu Lügâti’t-Türk’te geçen kelimelerin oran olarak Nehcü’l-Ferâdis’te daha fazla olduğu görülür. Nehcü’l- Ferâdis’te Doğu Türkçesi unsurların fazla olması normal bir durumdur. Ancak bazı zıt durumlar söz konusudur. Mesela; biti-, bitig, bitile- gibi Eski Türkçe kelimeler Şeyyad Hamza’da görülmekte Nehcü’l-Ferâdis’te görülmemektedir. Yine Şeyyad Hamza’da kaçak anlamındaki kaçguncı kelmesi k’lı Nehcü’l Ferâdis’te gaçguncu şeklinde g’li kullanılmıştır.
Eski Türkçede geçen uş, uşbu, ber-, koy, kozı, kuç-, emdi, ot, kendü, karañu yazuk gibi kelimeler ortaktır.
Dini terimlerden bazıları Eski Türkçe ifadelerdir (kul, köñül, ot, ton, yaman, yamanlık, yarlıkatu, yazuk, yazuklu).
Nehcü’l-Ferâdis ile Divânu Lügâti’t-Türk’te Ortak Olan Kelimeler: adak, adrıl-, altun, ança, anda, andag, arık, artuk, aytuber-, bar, bedük, ber-, birle, bolgunça, börü /böri, bukagu, burunrak, butak, çogla-, edgü, egninge, elet-, elgidin, emdi, ıd-, isig, kadgur-, karañu, karındaş, keçe, kemiş-, kerek, keter-, keydür-, kodgıl, kopka, koy “koyun”, kozı “kuzu”, köñlek, köñül, körklüg, köz, kuç-, kudug, kul, kurtgar-, kurtgargıl, kümüş, manga, men, meñizlig, munda, mundag, munı, munlar, neçeke, nedin, neerse, neteg, nişe, oltur-, ot, oygan-, öltür-, öñdin, suw, suwsa-, süñük, tag, tanug, tapşun-, takı, teg, ton, uftan-, ur-, uşan, uş, üküş, ünde-, üze, yadag, yahşı, yahşırak, yalgan, yalguz, yalguzluk, yaman, yamanlık, yapşun-, yarlıkatu, yarmak, yaşar, yawuk, yazuk, yet-, yıgılış, yıgla-, yılan, yılduz, yılkı, yırak, yuvar-, yuvuk. Uygurcadaki abuşka, uşbu, iñen, iley, yip, yipek, kelimeleri de mevcuttur.
Şeyyad Hamza’nın eseri ile Divânu Lügâti’t-Türk’te Ortak Olan Kelimeler: agu, and, aña, anda, anı, andan, añsuz, artuk, aruk, assı, avın-, ayruk, az-, berk, biti-, bitig, bitile-, buş-, çıñra-, çıñrat-, daĥı, dak, dakı, deg-, egin, esrü-, erte, kaçan, kaçguncı, kamag, kamçı, kança, kanda, kanı, kankı, karanluk, karı, katır, kendü, kendüz, kıgır-, kiçi, kuç-, kuçuş-, kurt, kuşluk, kuzı, ne, nice, niçe, niçün, nite, odag, okı-, oku-, oñar-, oñul-, orun, ot, ögey, ögren-, örü tur-, öt-, saçu, sayru, sın-, süñük, tag, tañ, tañla-, tanuk, tapu, tapucı, taşu (dışarı), tepret-, tıñla-, togra-, tokı-, toku-, tudak, ugrı, ugur, us, uş, uşbu, uşat-, ün, ünde-, üzre, üzüm, var, varı, yaluñuz, yana, yaña, yañaru, yapuş, yarak, yarlıga, yavlak, yavuz, yavuzlık, yazuk, yazuklu, yor-, yu-, yukaru (Demirci-Korkmaz 2008).
Uygurcada kullanılan uşbu kelimesi Şeyyad Hamza’da yer almıştır.
Şeyyad Hamza’nın eserinde bazı kelimelerin Batı Türkçesi kurallarına uygun olarak ses değişikliklerine maruz kaldığı görülür: beñle, beñze-, dapa, degme, dümük-, dün, dütüz-, düz-, düzül-, düzdür-, eyit, eyle-, eyt-, eytdür-, geñez, geyür-, göñlek, göñül, gözgü, içre, içerü, ilerü, imdi, incü, kavış-, kaygu, kimesne, koz-, nişe, viribi-, yene, yine.
Sonuç
Her iki eser yazılmış olduğu tarihi lehçenin temel dil özelliklerini ve söz varlığını yansıtmaktadır. Nehcü’l-Ferâdis’te bağlı ve birleşik cümlelerin fazla olduğu Şeyyad Hamza’da ise basit yapılı cümlelerin fazla olduğu görülür. Şeyyad Hamza’nın eserinde halka yönelik sade ve akıcı bir üslup vardır.
Kapalı e (ė), ħ, ñ seslerinin varlığı, ı/u, i/ü, k/g, t/d seslerinde ikili şekillerin kullanılması (oḳı- / oḳu-, ugrı/ugru, satı/satu, yarı/yaru, kurt/kurd) kıssaları birbirine yaklaştıran örneklerdir.
Eski Türkçedeki -gIl emir eki her iki eserde de kullanılmıştır. Bu ek Şeyyad Hamza’nın çağdaşları olan Yunus Emre, Ahmed Fakih’te sık görülmez.
Dönüşlülük zamirleri kendi ve öz olarak her iki eserlerde karışık olarak kullanılmıştır. Ol, olar şahıs ve işaret zamirlerinin yalın ve eklerle kullanım biçimleri benzerdir.
Şeyyad Hamza’da Arapça alıntılar Nehcü’l-Ferâdis’e göre daha fazladır. Farsça alıntıların her iki eserde hemen hemen ortak olduğu söylenebilir. Alıntı kelimelerden Farsça olanlar daha çok günlük hayatı ilgilendiren varlık, nesne, bitki vb. adları; Arapça alıntılar ise çoklukla dini terimlerdir. Edat, bağlaç, ünlem gibi alıntılar daha çok Farsçadan yapılmıştır. Din ile ilgili alıntılar her iki eserde çoklukla Farsçadır: Hoca, peygambar, günâh, müzd, namaz, terâzu vb. Eserlerin Arapça ve Farsça kelimeleri alıntılama biçimleri birbirine yakındır.
Divânu Lügâti’t-Türk’te ve Uygurcada kullanılan Eski Türkçe kelimeler oran olarak Nehcü’l- Ferâdis’te daha fazladır. Eskicil bazı dini terimlerin kullanıldığı bazı dini terimlerin de hem Türkçesi hem de alıntı şeklinin olduğu görülür (Tañrı/Rab/Allah, yazuk/günah, yazuklu/günahkâr, ot/ateş, ton/kefen, Tamu/Cehennem, Uçmak/Cennet). Nehcü’l-Ferâdis’te Türkçe dini terim kullanma oranı daha yüksektir. Üslup bakımından Nehcü’l-Ferâdis’in edebi bir dille, Şeyyad Hamza’nın eserinin halk diline yakın bir Türkçeyle yazılmış olduğu kaynaklandığı görülür.
KAYNAKÇA
Ata, Aysu (1998), Nehcü’l-Ferâdis III, Dizin- Sözlük, TDK Yay., Ankara
Ayan, Gönül (2009), Anadolu Sahasında Yazılan bazı Yûsuf u Züleyha Mesnevilerinde Sebeb-i Telifler, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/3, Doi Number: 10. 7827/ TurkishStudies.678.
Cin, Ali (2010), Türk Edebiyatında İlk Yûsuf ve Züleyhâ Hikâyesi: Ali’nin Kıssa-yı Yûsuf’u Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1, Doi Number: 10. 7827/ TurkishStudies.5098.
Demirci, Ümit Özgür- Korkmaz, Şenol (2008), Şeyyad Hamza Yûsuf u Zelîha, Kaknüs Yay, 1. Baskı, İstanbul.
Seyhan, B. Yaşar (2006), Kitâb-ı Mukaddes ve Kur’an’daki Kıssaları Karşılaştırılması, Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Kahramanmaraş.
Caferoğlu, Ahmet (1994), Türk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, II. Baskı, İstanbul.
Eckmann, Janos (2004), Nehcü’l-Ferâdis (Yayımlayanlar: Semih Tezcan-Hamza Zülfikar), TDK Yayınları, Ankara.
Erdem Uçar, Filiz Meltem (2016), Nehcü’l-Ferâdis’te İkili Kullanımları, International Journal of Languages’ Education and Teaching, Year 4, Issue 2, August.
Ertaylan, Hikmet (1996), Yûsuf İle Züleyha, İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
Çağatay, Saadet (1963), Türk Lehçeleri Örnekleri I-II, Türk Dil Kurumu, Ankara.
Köktürk, Şahin (2007), Haliloğlu Ali’nin Yûsuf İle Zelîha Hikâyesi, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4, Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.191.
Köprülü, M. Fuad (1920), Türk Yurdu, C.I, Sayı I, İstanbul.
Köprülü, M. Fuad (1340), Türk Edebiyatı Tarihi, Matbaa-i Âmire, İstanbul.
