Volume 13/2, Winter 2018, p. 1-18
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13233 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Şubat 2018 Accepted/Kabul: Mart 2018
Referees/Hakemler: Prof. Dr. İhsan ÇAPCIOĞLU – Prof. Dr.
Mehmet Ali KİRMAN
This article was checked by iThenticate.
KÜRESELLEŞME BAĞLAMINDA TÜRKİYE’NİN ROL MODELLİĞİ: ORTADOĞU ÖRNEĞİ
Özcan GÜNGÖR* - Behlül TOKUR**
ÖZET
Küreselleşme toplumların sabitelerini, kültürel yapılarını ve elbette dini anlayış ve uygulamalarını yeniden sorgulamayı zorunlu hale getiren bir süreçtir. Küreselleşme bağlamında ilgili bütün kurumların sahip olduğu tehdit, zorunluluk ve avantajların yerinde değerlendirilmesi durumunda küçük toplulukların dahi her alanda etkili olma imkânı vardır. Türkiye, bu konuda sahip olduğu demokratik kültür ve siyasal tecrübesiyle Ortadoğu ülkeleri için küresel avantajlara sahip görünmektedir. Aynı zamanda Türkiye'nin sahip olduğu irfan geleneği ve formel eğitim kurumları eliyle inşa ettiği dini zihniyet, modern dünyada referans olabilecek bir güce ve yaratıcılığa sahiptir. Türkiye'nin tarihten tevarüs ettiği özellikle kültürel alandaki özgürlükçü, şeffaf ve birlikte yaşama tecrübesine sahip oluşu, Ortadoğu toplumları için cezbedici bir özelliğe sahiptir. Türkiye'nin devlet politikası anlamında olmasa da küreselleşmenin ruhu gereği bireysel tecrübe ve imkânlarla, Türkiye'nin insan kaynakları ve bu kaynakların kültürel ve dini alanda taşıdığı zihniyet, Ortadoğu'nun geleceğinde daha aktif rol almasına yardımcı olabilir. Bu bağlamda çalışma, Türkiye'nin sahip olduğu kültürel zihniyet ve dini kurumların küreselleşme bağlamında Ortadoğu'da ne gibi imkân veya tehditler barındırdığını yoklama amacındadır. Bu amaca bağlı olarak sahip olduğu kültürel zihniyet ve dini kurumlarla beraber Türkiye'nin, küresel karşılaşmada Ortadoğu'da ne gibi sınanmalarla evrenselleşip yaygınlaşma imkânına sahip olduğu anlaşılmaya çalışılacaktır. Nihayet çalışma, Türkiye'nin sahip olduğu demokratik ve çoğulcu kültürel yapısı ve bu yapının mücessem kurumsal halleri olan İmam-Hatip Liseleri, İlahiyat Fakülteleri ve Diyanet İşleri Başkanlığı, bu yapıların oluşturduğu şeffaf, irfan geleneğine sahip, bireysel dindarlığı inşa edebilen imkânlar ile dini grupların devletle olan mesafeli ilişkilerini
* Doç. Dr., Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, FDB, Din Sosyolojisi BD, El-mek:
ozcangungor@yahoo.com
ele alma amacındadır. Bunun yanında demokratik kültür, üretkenlik, siyasal yapılanma, bireycilik ve birlikte yaşama tecrübesi bağlamında Türkiye’nin küresel değerlerle olan etkileşiminin Ortadoğu toplumları için ne kadar model olup olmayacağı meselesi de ele alınıp incelenecek konular arasındadır.
Anahtar Kelimeler: Küreselleşme, Türkiye Tecrübesi, Ortadoğu, Demokrasi, Dini Kurumlar
TURKEY'S ROLE MODELING IN THE CONTEXT OF GLOBALIZATION: THE CASE OF MIDDLE EAST
ABSTRACT
Globalization; it makes mandatory to re-examine the constants, social and cultural structures, religious understanding and practices of societies. If all the threats, obligations and advantages directed to social groups are well judged, even local groups have the opportunity to be more effective communities in the global world. Even if globalization forces institutions to be more loosely organized, religion continues to be effective in the lives of individuals. Turkey seems to have global advantages for Middle Eastern countries with its democratic, cultural and political experience in the context of religion's global position. At the same time, Turkey’s experience on the tradition of wisdom and the religious mindset it has built by formal education institutions can be a reference in the modern world.
Turkey has a vast civilization depth. This advantage of history is particularly seen in the experience of libertarian, transparent and coexistence. These features can be attractive for Middle Eastern societies.
Turkey's human resources, the mentality of these resources in cultural and religious contexts, seems to have the opportunities to help the Middle East take a more activerole in the globalization process in the future.
This paper, intents to understand what potential advantage and disadvantages for the Middle East, in the context of globalization mentality of Turkey's cultural and religious institutions. Depending on this aim, the sociological mentality and religious institutions of Turkey will see what kind of examinations will be encountered in the Middle East during the globalization process and it will be understood whether or not there is the potential to become universalized as a result.Finally, the study will evaluate the religious institutions of Turkey a) Imam Hatip High School b) Faculties of Theology and c) Presidency of Religious Affairs in the context of global possibilities.In addition, the sociological interaction of Turkey with global values in the context of democratic culture, productivity, political structuring, individualism and coexistence will be examined as a model for Middle Eastern societies.
STRUCTURED ABSTRACT
Although Turkey and the Middle East have mutual history, culture, religion, and social life in the same civilization area, Turkey has been
constructed as a laical, independent, modern, and constitutional state, and by the proclamation of the Republic, essential reforms occurred throughout the country. Thus, Turkey previously dealt with the challenges of rapid modernization and globalization which the Middle East recently experiences, and it takes global roles as an actor who provides responses based on its cultural area. Gaining dependence lately, having inexpert systematic state experience for many years, seeing mostly the destructive effects of modernization through wars, and being nonprogressive in social, cultural, and economic issues have made the countries in the Middle East show reflectional responses to crucial matters. Consequently, it seems that dealing with the challenges of Western-based modern and cultural values have caused the countries in the Middle East encounter high-level problems. In general, individual and social attempts progress slowly, political conditions prevent having transparent media and political institutions, scientific autonomy and success do not develop as expected, and economic prosperity just runs for the high-class population; however, quite harsh social injustice and income inequality are matters. Most importantly, the structure of religion-based constellations which precludes living together runs as a factor that produces conflicts among societies in ethnic and religious differences.
The reforms happened in Turkey and the reflections produced against recent modern conditions make the functions of old structures and institutions more effective rather removing them completely. On the other hand, the reform attempts occasionally happened in the Middle East have built a dual structure running for both old and new conditions, not removing previous ones. For instance, such reformist efforts in Egypt has caused the increase of Islamist groups that want to take over the control and made modern structures and institutions unsuccessful.
Some western writers aim to show that Turkey and Arab countries are identical; however, the political, economic, religious, and cultural differences in Turkey make impossible such a view claiming Turkey as a part of the Middle East. Unlike countries in the Middle East, Turkey has markedly progressed on the placement and implementation of basic governance principles such as transparency and accountability, as well as human rights, pluralism in religious mind, the experience of living together, economic structure based on production, political institutions, and the status of women. The West does not lean towards the accession of Turkey to the European Union as a result of its progressions because this would make Europe and the Middle East identical. Frits Bolkestein's
"If Turkey has access to the European Union, the defeat of Wien would lose in its meaning." statement could be considered as an indicator of the Turkey and Muslim hostility/exclusion underlying in the western historical unconscious.
Though the Middle East substantially consists of Muslim Arabs, religious/denominational, economic, political, social, and cultural conflicts among countries of the Middle East prevent the development of this region. While Turkey aims a consolidative moderate sense of politics, cooperation, and civilization-based solidaristic approach, general trends in the Middle East recently carry out as disintegration, radicalization, conflict/violence, and denominationalism. These trends causing regression in the region requires Turkey to do strategic dialog
partnership. In short, when the Middle East is the matter, Turkey's mission is making a balance in the regional policy and intermediary in the international cooperation. Additionally, the pluralism in the religious mind, religious education institutions, political participation, civilianization, the institutional structure of individual freedom and attempt, and having especially a continuous competitive sensation with western countries in education produce a requirement considering Turkey in a privileged place throughout the Middle East.
If there is not a consensus on values in a society or people do not share the values produced by religion, the formation of religious groups and congregations is inevitable. In time, these structures would cause conflicts, disintegration, and radicalization, and deteriorate the social cohesion. The formation of mutual value/religious value-based institutions in the society is an obligation in preventing these problems.
In this sense, we could focus on the young unemployed people showing radical tendencies in the Middle East - the unemployment rate among 15-24 ages is 27.6%. As not being able to participate in the labor force because of political instability, education implementations, the foreign-dependent economic structure, etc. in the region, young people would tend to involve in groups by which they have a meaning in life, sense of success, and relieving of insignificance/degraded mood. Also, in considering the schooling rate, we will see that those Middle Eastern countries do not run young and dynamic population positively. In 2013, higher education gross schooling rate in Arab countries is 28.12%. In Turkey, this rate reached 94% in 2015. In 2013, the registered student number in higher education is respectively 4.367. 901 in Iran, 213.217 in Palestine, 20.902 in Qatar, 230.278 in Lebanon, 2.477.482 in Egypt, 1.356.602 in Saudi Arabia, and 4.975.690 in Turkey. By enhancing the quality of education and training qualified youth, the increasing of schooling rate and the exploration of productive and competitive new areas throughout the global marketplace is quite necessary. In this case, it is not possible thinking science that develops in the Muslim region and religion separate. Therefore, there is a need for well-founded institutions that train the youth value-driven, is based on the correct religion, and prioritize wisdom, reason, science, and production. So, we think that Turkey could set a model for the Middle East by the institutions such as Imam-Hatip High School, Faculty of Theology, and the Presidency of Religious Affairs.
Keywords: Qlobalization, Turkey’s experince, Middle East, Democracy, Religious Institutions
GİRİŞ
Küreselleşme, sosyoloji çalışmalarının arasına 1990’larda girmiştir denilebilir. SSCB’nin çöküşü, Batı ülkelerinin bu çöküşe karşı gösterdiği tavır, bilişim teknolojilerinin dünyayı iletişim ağlarıyla birleştirmesi, tüketimde oluşan değişiklikler, kişisel bilgisayarların artışı, yeni dini hareketlerin yaygınlaşması, internet ve cep telefonu kullanımı, küreselleşmenin yeni zenginlik yolları yaratması, bu tarihlerde küreselleşmenin gündeme oturmasını ve önemli bir olgu durumuna gelmesini sağlamıştır (Çapçıoğlu, 2008: 153 vd; 2017 vd.).
Küreselleşmenin daha çok ekonomik bağlamda ele alındığı dikkat çekicidir. Robertson'a göre bunun sebebi ekonomi dışındaki faktörlerin dahil edildiği bir küreselleşmenin bütün toplumlar
için tehlikeli olduğu varsayımından kaynaklanır (Robertson, 2003: 352) Oysa insanla ilgili ne varsa (teknoloji, ekonomi, siyaset, hukuk, sanat, din vd.) tanımda yer alması gerekir (Usta, 2003: 179).
Giddens’ın da belirttiği gibi küreselleşme, tek bir süreç değildir. Karmaşık süreçlerin bir araya geldiği bir olgudur (Giddens, 2000: 25). Şu halde küreselleşme salt siyasal ve ekonomik konularla sınırlı olmayıp, bunlarla birlikte toplumsal, dinsel, kültürel, teknolojik vb. alanlarda da varlık ve değişkenlik gösteren bir süreçtir. Adeta küreselleşme dünyayı birbirine bağlayan toplumsal ilişkilerin yoğun bir iletişimsel ağ içinde yaşadığı/üretildiği/dağıtıldığı bir yoğunlaşmanın adıdır (Giddens, 1997: 66).
Küreselleşme tamamını olmasa da birçok halkı, kültürü ve toplumu etkileyecek olan dünya çapında geçerli değerler düzeni oluşturma sürecidir. Küreselleşme hem sosyo-kültürel yoğunluğun artmasını hem de hızla gelişen bilinçlilik halini ifade eden ‘‘dünyanın sıkışması’’ halidir.
Küreselleşme sayesinde bireylerin, malların, fikirlerin, imajların, söylemlerin, teknolojilerin dünya üzerinde kolayca aktarıldığı, akış içerisinde olduğu görülmektedir (Bodur, 2003: 48).
Aslında bu derece dünyanın yoğun gündeminin benzer olduğu süreçleri evrensel dinlerin ortaya çıkışıyla da başlatmak mümkündür. Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam dini, muhatap olarak bütün insanlığı esas aldıkları için gündemlerinin küresel olduğu görülmektedir (Robertson, 2003:
352). Ayrıca Roma İmparatorluğu, Müslüman Arap ve Türklerin kurduğu dünyayı yönetme amacındaki imparatorluklarının da küresel bir ajandaları olduğunu biliyoruz.
Küreselleşme teorilerinin genelde üç grupta ele alındığı görülmektedir; küreselleşme yanlıları “aşırı küreselleşmeciler” (hyperglobalist); küreselleşme karşıtları “kuşkucular” (skeptical);
küreselleşme olgusu karşısında ulus-devletlerin yeniden yapılandırılması gerektiğini savunanlar
“dönüşümcüler” (transformationalist)’dir.
Aşırı küreselleşmeciler ulus devletlerinin sonu geldiğini, küreselleşme çağdaş dünyaya gelişim ivmesi kazandırmaktadır. Bu da barışı sağlayacak, istikrarlı ve uygar bir uluslararası ilişkiler rejimi gerçekleştirecektir. Onlara göre küreselleşme, ülkeler arasında uluslararası işbirliğini kolaylaştırmakta; her türden iletişim ağları ve imkânlarının artması daha önce hayatlarında karşılaşma ihtimali olmayan topluluk ve grupları hem ortak çıkarlar ve ilgiler hem de etkileşimsel süreçlere itmekte ve böylece daha küresel ilgilere bağlı olarak küresel bir topluluk algısına doğru gidilmektedir (Held-McGrew, 2008: 14-15; Hablemitoğlu, 2004: 21).
Radikal küreselleşmecilerin karşısında “kuşkucular” yer almaktadır. Bunlara göre, küreselleşme ulus-devlet sistemini yıpratan bir olgudur. Ulus aşırı şirketlerin kontrolüne giren devletler artık bir oyuncak haline gelmektedir (Aktı, 2008: 29). Küreselleşme karşıtları, genellikle sol görüş etrafında toplanır ve “küreselleşme nosyonunu, refah sistemlerini ortadan kaldırmak ve devlet harcamalarında kısıntı yapmak isteyen serbest piyasacıların ortaya attığı bir ideoloji” olarak değerlendirirler (Giddens, 2000: 21).
Dönüşümcü küreselleşmeciler ne kuşkucular gibi küreselleşme olgusunu yadsırlar, ne de radikaller gibi ulus-devletin sonunun geldiğini kabul ederler. Dönüşümcüler, ekonomik, kültürel ve toplumsal açıdan dünyayı kuşatan küreselleşmenin yadsınamaz bir gerçek olarak neredeyse tüm yaşamımızı etkisi altına aldığı kanısındadırlar. Eski kurum, anlayış, kültür, ekonomik sistemler, katı ulus devlet formları ve Ortodoks donuk dini anlayışlarının daha etkili olarak varlıklarını sürdürmeleri pek mümkün görünmemektedir. Şu halde etkili devlet işleyişi, ekonomik sistem, kültürel hayat ve dini kavram ve kurumların bireyin dünyasında etkili varlığı için küresel süreçlerin iyi takip edilip uyumlu olmaları bir zarurettir.1 (Rantanen, 2004: 5-6; Aktı, 2008: 34; Bodur, 2012: 212) Tanımlarda
1 Konunun farklı yönleriyle geniş bir tartışma boyutuna taraftar, karşıt ve kuşkucular bağlamında okumak için bkz: Farklı teoriler bağlamında Francis Fukuyama küreselleşmeyi olumlayarak “tarihin sonu”nda liberal ideolojinin küreselleşmesinin kaçınılmaz olduğunu belirtir. Wallerstein gibi küreselleşmeye eski sömürgeciliğin yeni bir biçimi diyerek karşı çıkan kimi
vurgulanan temel noktalara bakarak küreselleşmenin çerçevesini çizmek mümkün görünmektedir.
Küreselleşme ülke sınırlarını silikleştiren, ticareti hızlandıran, teknoloji vasıtasıyla iletişimi kolaylaştıran, yerel kararların küresel etkilerinin gözlendiği ve en önemlisi toplumlara kendilerini dünyadan soyutlayıp yaşama imkanı tanımayan bir süreç olarak ifade etmek mümkün görünmektedir (Çapcıoğlu, 2017: 250).
Çalışma bir anlamda kültürel küreselleşmenin medeniyet içi çağrışımları imkanı üzerinde durmaktadır. Bunun yanında küreselleşme sürecinin ürettiği popüler kültür unsurlarının geleneksel kültür yapılarını etkilemesi, görselliğin egemen olduğu sanal dünyada yerel bağlamlarının dışında istihdam edilen kültürel ve dini kurumların içeriği, özgünlüğünden koparılan kültürel küreselleşme unsurlarının iletişim ve ulaşım araçları eliyle hızlıca sürüme sunulması, homojenleştirici bir kültür ortamıyla birlikte popüler kültürün egemenliğini işaretleyen etkenler dikkat çekmektedir (Çapçıoğlu, 2008: 83). Giddens’ın da üzerinde durduğu gibi “kültürel küreselleşme”2, sürecin en zor anlamlandırılabilen ancak en önemli kısmını oluşturmaktadır. Kültürel küreselleşmenin önemi, küreselleşmenin diğer kurumsal boyutlarının kültür üzerinde temellenmesinden ve etkileşiminden kaynaklanır (Giddens, 1998:77). Keyman; küreselleşmeyi bir taraftan birbirine benzeyen kültürlerin ortaya çıkardığı bir kavram bir taraftan da kendi farklılıklarını ortaya koyan kültürlerin meydana getirdiği bir süreç olarak ifade ederek küreselleşme ve kültür arasındaki etkileşimi ifade etmektedir (Keyman, 2001:114-134). Kültürel küreselleşmenin anlaşılması zor olan pek çok yanı olmasına karşılık, makro planda aynı medeniyet havzası içinde bölgesel aktör olarak Türkiye’nin Ortadoğu coğrafyası için küresel imkanlara sahip olduğu düşünülmektedir. Küreselleşme kendi sistemi içinde ürettiği ulus üstü yapılarla, geleneksel toplum yapılarında değişimi bir zorunluluk olarak adeta dayatmaktadır (Aktı, 2008: 35).
Küreselleşme3 bağlamında Orta Doğu ve Türkiye’nin dini, kültürel yapısının değerlendirildiği pek çok çalışma yapılmıştır. Kardaş’ın Yeni Bölgesel Düzende Meydan Okumalar ve Türkiye: Parçalanma, Radikalleşme, Çatışma ve Mezhepçilik (2015) isimli makalesi Türkiye’nin ılımlı, bütünleşmeye yönelik siyasetine karşın bölgedeki kimlik problemlerine işaret etmektedir.
Bodur’un ‘‘Küreselleşmenin Dini Boyutu ve Türk Toplumu Üzerindeki Yansımalarının Bir Değerlendirmesi’’ isimli makalesinde (2003) küreselleşmenin etkisiyle özgürlük, demokrasi ve hoşgörü ortamında dini hareket ve cemaatlerin Türkiye’de de arttığını ortaya koymuştur. Kirman’ın
‘‘İslam Kaynaklı Mezheplerin Orta Doğu’daki Coğrafi Dağılımı ve Tahmini Nüfusları’’ adlı makalesi ise mezheplerin Orta Doğu ülkelerinde yüzdelik dilimlerinin görülmesi açısından önemlidir. Çapçıoğlu (2008) daha çok teorik bağlamda küreselleşme, kültür ve din ilişkisini yoklamıştır. Bu makalenin konusu ise, küreselleşmenin Orta Doğu’da Türkiye’ye sunduğu kültürel ve dini kurumsal imkânları ele almaktır. Zira küreselleşme “milli sınırları aşıp dünya ölçeğinde iş yapma, yeni zaman-mekân kombinasyonlarında toplulukları ve örgütlenmeleri bütünleştirme, birleştirme ve dünyayı nesnel olarak ve insanların deneyimlerinde daha çok birbirlerine bağlanmış hale getirme süreci” (Çapcıoğlu, 2017: 247) olarak tarif edildiğine göre Türkiye’nin bu süreçteki rolüne dikkat çekilmek istenmektedir. Bu ele alış dönüşümcü küreselleşme teorileri bağlamına yakın perspektiften yapılmaya çalışılacaktır. Buna bağlı olarak makalenin temel amacı, küreselleşmenin
düşünürlerin yanında, liberal kapitalizmin önümüzdeki yıllarda geçerliliğini yitireceğinden küreselleşemeyeceğini iddia eden düşünürler de vardır. Bunun yanında pek çok kişi yeni birtakım olayların küreselleşmenin sonuna işaret ettiğini düşünürken, bazıları onun aslında hiç var olmadığını öne sürüyordu.Susan Strange, “The Limits of Politics”, Government and Opposition, 30 (3), 1995, s.293; Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, Penguin, New York, 1992;
İmmanuel Wallerstein, “Culture as the İdeological Battleground of the Modern World-system. In: The Essential Wallerstein”. The New Press, New York, 2000, s.264-289; Kuo-yang TANG, “From Philosophy of History to Politcal Philosophy: An İdeological İnvestigation of Globalization”, İnternational Review of Sociology, vol. 18/2, 2008, s. 207.; A.
Freeman-B. Kagarlitsky, Küreselleşmenin Krizi, Yordam Kitap, İstanbul, 2007, s.8
2 Konunun daha detaylı anlatımı için bkz. (Çapçıoğlu, 2008: 157)
3 Küreselleşmenin toplumsal boyutlarına ilişkin geniş bir bibliyografya için bkz. (Çapçıoğlu, 2007)
Türkiye’ye Orta Doğu’da dini kurumsal imkanlar bağlamında a)İmam hatip, b)İlahiyat, c)Diyanet ile; kültürel imkanlar bağlamında a)birlikte yaşama tecrübesi, ortak tarihi miras, b) demokratik kültür ve laiklik ile bir model oluşturma fırsatı, c) üretkenlikle paylaşımcı ancak yeniliğe açık değer üretme ve d) bireyleşmeyle kapalı toplumsal yapıların aşılması konuları ele alınacaktır. Çalışmada küreselleşme süreci bir durumdan ziyade toplumsal ilişkiler üzerinde yaptığı etkiler bakımından ele alınmaktadır. Küreselleşme, sistemik değil, fakat "günlük yaşamı dönüştürücü etkisi olan" tarihsel süreçlerin karmaşık bir bütünü olarak ele alınacaktır (Keyman, 2016). Çalışmada Türkiye’nin rol model oluşu, “tamamlanmış bir proje olmaktan çok, bir 'hedef, bir 'yol haritası' olarak ele alınması ve bu yolda "bir yenilenme, değişim ve dönüşüm süreci için zihinsel ve bedensel olarak yoğmı bir çaba harcanması gerektiği" şeklinde” (Kirman, 2003: 43) anlaşılmasının gerektiği hatırda tutulmalıdır.
Türkiye ve Orta Doğu’nun Küresel Dünya’da Vizyonu
Türkiye ile Orta Doğu müşterek bir tarihi, kültürü, dini, sosyal bir yaşantıyı aynı medeniyet havzasında paylaşmasına rağmen Türkiye laik, çağdaş, demokratik, bağımsız, modern hukuk devleti şeklinde yapılanmış; Cumhuriyetin ilanı ile köklü reformlara sahne olmuştur. Bu sayede Türkiye Orta Doğu’nun şu anda yaşadığı hızlı modernleşme ve küreselleşme meydan okumalarıyla daha önceden muhatap olmuş ve kendi kültür havzası çerçevesinde cevaplar üreten bir aktör olarak varlığını küresel çapta devam ettirmektedir. Orta Doğu ülkelerinin geç bağımsızlık kazanmaları, uzun yıllara dayalı sistemli devlet aygıtını tecrübesine uzak oluşu, modernleşmenin yıkıcı etkilerini daha çok savaş alanında tecrübe etmeleri ve içinde bulundukları sosyal, ekonomik ve kültürel kapalı oluşları onları tepkisel refleksler göstermeye itmiştir. Sonuçta Ortadoğu ülkelerinin yaşamakta oldukları Batılı modern ve küresel değerlerle başa çıkma sorunu ciddi oranlarda sorunlar açmış görünmektedir. Genellikle bu ülkelerde bireysel ve toplumsal teşebbüs yavaş seyretmekte, ülkelerin siyasal durumları şeffaf medya ve siyasal kurumlara imkan vermemekte, bilimsel özerklik ve başarı istenilen seviyede gelişmemekte, ekonomik refah üst sosyal kesimlerin elinde bulunmakta, ancak oldukça sert sosyal adaletsizlik ve gelir eşitsizliği hissedilmektedir. En önemlisi de dini alanda gruplaşmaların birlikte yaşamayı imkansız kılan yapısı, toplumlar arasındaki etnik ve dini farklılıkları sürekli bir çatışma üreten yapılara büründürme gibi işlev görmektedir.
Türkiye’de yapılmış reformlar ve hali hazırdaki modern durumlar karşısında üretilen refleksler eski yapıların/kurumların işlevlerini tamamen ortadan kaldırmak yerine işlevselleştirmek şeklinde olmuştur. Orta Doğu’da ise dönem dönem gerçekleştirilmeye çalışılan reformlar, eskilerini ortadan kaldırmayarak, faaliyetlerini bir arada sürdürecek şekilde dual bir yapı geliştirmiştir. Mesela Mısır’da bu tür reformist çabalar her fırsatta yönetimi ele geçirmek isteyen İslamcı grupların sayılarının artmasına; modern yapı ve kurumların başarısız olmasına sebep olmuştur (Bodur, 2007:
35).
Kimi Batılı yazarlar Türkiye’yi Arap ülkeleriyle aynileştirme çabası içine girebilmektedirler.
Fakat Türkiye’nin siyasal, ekonomik, dini ve kültürel yapısındaki yapısal farklılıklar Orta Doğu’nun bir parçası olarak görülmesini imkânsız kılar. Orta Doğu ülkelerinden farklı olarak Türkiye insan hakları, dini zihniyetteki çoğulculuk, birlikte yaşama tecrübesindeki başarısı, üretime dayalı ekonomik yapısı, siyasal kurumlar, kadının statüsü gibi konuların yanında şeffaflık, hesap verebilirlik gibi temel yönetişim ilkelerinin yerleştirilmesi ve uygulanması çerçevesinde de büyük ilerleme kaydetmiştir (Bayar, 2008.: 33). Bu düşüncenin bir sonucu olarak Türkiye’nin AB’ye alınması durumunda Avrupa ile Orta Doğu özdeşleşeceğinden Batı bu fikre sıcak bakmamaktadır (Gündüz, 2010: 77). Frits Bolkestein’in ‘‘Türkiye’nin AB’ye alınması durumunda 300 yıl önceki Viyana mağlubiyetinin bir anlamı kalmayacaktır’’ ifadesi de Batı’nın tarihsel bilinçaltında yatan Türkiye ve Müslüman düşmanlığının/dışlayıcılığının da bir göstergesi olarak okunabilir (Ataman, 2017).
Orta Doğu coğrafyasını büyük oranda Müslüman Araplar oluşturmakta ise de Orta Doğu ülkelerinin kendi içlerinde yaşadıkları dini/mezhepsel, iktisadi, siyasi, sosyal ve kültürel anlaşmazlıklar bölgenin gelişmesine engel olmaktadır. Türkiye bütünleşmeye dönük ılımlı siyaset anlayışı, işbirliği ve medeniyet-eksenli dayanışmacı bir yaklaşım hedeflerken bugün Ortadoğu’da genel eğilimler parçalanma, radikalleşme, çatışma/şiddet ve mezhepçilik şeklinde ortaya çıkmaktadır (Kardaş, 2015: 4). Bölgede gerileme sebep olan bu eğilimler Türkiye’nin stratejik diyalog ortaklığı yapmasını zorunlu kılmaktadır. Kısaca Orta Doğu söz konusu olduğunda Türkiye’nin hali hazırdaki misyonu, bölge politikasında dengeyi sağlamak ve uluslararası iş birliğinde ara buluculuk denebilir, ayrıca sahip olduğu dini çoğulcu anlayış, dini eğitim kurumları, siyasal katılım ve sivilleşme, ferdi hürriyet ve teşebbüsün kurumsal hale gelmesi başta eğitim olmak üzere Batılı ülkelerle sürekli bir yarış hissi içinde olma Türkiye’yi Ortadoğu coğrafyasında ayrıcalıklı bir yerde değerlendirme zarureti doğurmaktadır.
Küreselleşme Bağlamında Türkiye'nin Ortadoğu'da Dini Kurumları
Bugün Orta Doğu’da yaşanan problemlerin çoğu din temelli anlayış farklılıklarından doğduğu görülmektedir. Orta Doğu toplumları Müslüman kimliği ile içinde bulundukları kaotik sorunlarını çözememektedir.
Bir toplumda değerler üzerine bir uzlaşı yoksa yahut dinin ürettiği genel değerler paylaşılmıyorsa bu toplumda çeşitli dini grupların, cemaatlerin oluşması kaçınılmazdır. Bu yapıların zamanla çatışmalara, parçalanmalara, radikalleşmelere yol açması ve sosyal bütünlüğe zarar vermesi söz konusudur (Bodur, 2003: 57). Bu anlamda Orta Doğu’da radikalleşme eğilimlerinin yüksek olduğu genç işsizler -işsizlik oranları 15-24 yaş % 27.6’dır- örneği üzerinde durulabilir. Gençlerin bölgedeki politik istikrarsızlık, eğitim uygulamaları, dışa bağımlı ekonomik yapı gibi pek çok sebeple iş gücüne katılamamaları onları, hayatlarını anlamlandıracakları, başarıyı yakalayabilecekleri ve değersizlik/ezilmişlik psikolojisinden kurtulacakları gruplara dâhil olmalarına sebep olmaktadır. Ayrıca okullaşma oranları da göz önüne alındığında Orta Doğu ülkelerinin sahip olduğu genç, dinamik nüfusu olumlu yönde kullanmadığı görülecektir. Arap ülkelerinde 2013 verilerine göre yükseköğretim brüt okullaşma oranı %28.12’dir. 2015’te Türkiye’de bu oran % 94’de ulaşmıştır. Özelde bakılacak olursa İran’da 2013 yılında yükseköğrenime kayıtlı öğrenci sayısı 4.367. 901, Filistin’de 213.217, Katar’da 20.902, Lübnan’da 230.278, Mısır’da 2.477.482 Suudi Arabistan’da 1.356.602 ve Türkiye’de 4. 975.690 olduğu görülmektedir (Günay, Günay, 2016: 24- 26). Okullaşmaların oranlarının arttırılması, eğitimin kalitesinin arttırılarak nitelikli, kalifiye gençler yetiştirerek küresel pazarda üretim yapacak ve rekabet edecek yeni alanlar keşfedilmesi gerekmektedir. Bu anlamda Müslüman coğrafyada gelişmesi mümkün bilimin/ilimin dinden ayrı düşünülmesi mümkün değildir. Bu sebeple genç nüfusu değer odaklı yetiştirecek sahih dine dayanan, aklı, mantığı, ilmi üretimi önceleyen sağlam kurumlara ihtiyaç vardır. Bu anlamda Türkiye’nin Orta Doğu’ya İmam-Hatip Liseleri, İlahiyat Fakülteleri ve Diyanet İşleri Başkanlığı gibi dini kurumlarıyla bir model oluşturacağı düşünülmektedir.
İmam Hatip Okulları
İmam-Hatip okullarının resmi tarihi Cumhuriyet döneminde 1924 yılında çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile başlatılsa da, bu okulların fikri ve uygulamaya yönelik alt yapısı büyük oranda Cumhuriyet öncesi son dönem Osmanlı Medrese ıslahı döneminde şekillenmiştir (Zengin, 2002).
İmam-Hatip liseli modelinin temelinde “geleneksel” ve “modern” arası eğitim bakışları arasında bir uyum bulma çabası dikkat çekmektedir. Bu çaba Osmanlı devletindeki modernleşme çabalarıyla başlayan bir süreçtir (Aşlamacı, 2014: 178) Bu uyum çabasını arayan Osmanlı aydınlarının referanslarında İslam medeniyetinin geleneksel kaynakları ile Batı medeniyetinin yeni yeni tanınmaya başlanan kuramsal ve kurumsal çerçeveleri, çoğu zaman yan yana ve uyum içinde yer almıştır (Davutoğlu, 2001: 371)
Bununla birlikte İmam-Hatip modeli doğrudan medrese geleneğine yaslanmak yerine Batı tipi eğitim kurumlarının öncelikleriyle uyumlu bir pratiği olduğu söylenebilir. Bir diğer ifadeyle bu modelde eğitime teme bakış Batı kökenli olmakla birlikte müfredatta geleneksel ilim dallarına yer vermesiyle de Batı tarzı okullardan ayrılmaktadır (Aşlamacı, 2014: 179)
İmam Hatip Liseleri Türkiye’de zaman zaman siyasi tartışmaların merkezinde yer alsa da Türkiye Hükümetlerinin pek çoğu bu okulları açarak halkın taleplerini yerine getirmişlerdir. Bazı yıllar sayıları artarken bazen kapatılma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Henüz ömrü yarım asrı bulmuş bu okulların mezunları, başka hiçbir okulun mezunlarına nasip olmayan ve adeta onları kıskandıracak şekilde dini, ilmi ve kültürel hizmetlerde bulunmuşlar ve eserler ortaya koymuşlardır.
Mezunları edebiyatta, sanatta, sporda ve hepsinden önemlisi bilimsel alanda son derece önemli ve kalıcı eserler vermişlerdir, vermeğe devam etmektedirler (Öcal, 1996: 236)
Özellikle 11 Eylül sonrası dünyada radikalliğin temeli olarak Ortadoğu kökenli dini eğitim kurumlarının dikkate verilmesi (9/11 Komisyon Raporu, 2004) İmam-Hatip liselerini dünya gündemine bir model olarak yeniden taşımıştır. Başta Pakistan olmak üzere kimi ülkeler bizzat Türkiye’ye gelerek bu modeli incelemiş ve örneklemek için protokoller imzalamışlardır (Aşlamacı, 2014: 177). Aynı dönemde Akam, Beyoğlu Anadolu İmam-Hatip Lisesine yaptığı ziyaretteki gözlemleriyle birlikte yaptığı görüşmelerle bu okulların modelliğini ele almıştır. Bu okullardan mezun çok ünlü siyasilere değinerek İmam-Hatip okullarının durumuna yapısal olarak değinmiştir (Akam, 2010) Öne çıkan diğer bir haber Jones (2010) tarafından "İslami Radikalizm ile Mücadelede Model Olarak Türkiye'nin Dini Okulları" başlığıyla yapılmıştır. Haberde yazarın Fatih İmam Hatip Lisesindeki değerlendirmelerine yer verilmiş ve bu okulların müfredat ve öğretim metotları bakımından medreselerden farklı olduğu, temel yaklaşımın mağlubiyet psikolojisi içerisinde savunma refleksli değil, başta temel metinler olmak üzere İslam’ı anlamaya dönük programlandığı ve son dönemlerdeki radikalleşme eğilimleri karşısında bu modelin anahtar rolü dikkatlere verilmiştir.
Küreselleşen çağda İmam-Hatip liselerini Türkiye tecrübesinden hareketle Ortadoğu ülkelerine modelleme vermesi açısından birkaç noktanın altı çizilmelidir.
Bu okullar devletin denetim ve gözetimi altında din eğitimini yapmaktadırlar. Burada Türkiye’nin devlet ve din ilişkisi modeli büyük ölçüde belirleyici olsa da halkın da bu okullara oldukça ciddi oranda destek vermesi ilgi çekicidir. Devlet içeriği belirlese de halk bu desteği gönüllü olarak bütünleşmeyi sağlayıcı bir araç olarak görmüştür. Bu bağlamda devlet din eğitimini herhangi bir dini gruba, cemaate ait benzer okullar olmamakla birlikte, genel ilk ve ortaöğretimde örneklerini gördüğümüz sivil girişimler sonucu açılmış özel İmam-Hatip okulları da bulunmamaktadır. Bu durum devlet tekelinde din eğitimi gibi görünse de tercihlerin çoğullaştığı ve dini alan gibi toplumu bütünleştirme kadar ayrışma potansiyeli de yüksek bir kurumun bütünün menfaati için toplumsal ve geleneksel kaynaklardan beslenerek yeniden sistematize edilmesidir.
İmam-Hatip modelinin önemli özelliklerinden birisi de genel eğitim sisteminin dışında paralel bir eğitim sistemi şeklinde olmayıp, milli eğitim sistemi içerisine entegre edilmiş olmasıdır.
Bu haliyle din devletin temel eğitim sistemi ve müfredatı içerisinde hem kendine özgün bir alana hem de diğer alanlarla birlikte bir sistemi örneklemektedir. Zira tek başına din kurumunun bütün eğitim sistemini domine etmesi sakıncalar doğuracağı gibi din kurumunun devlet aygıtının dışında tutulması da küresel çağda sonsuz dini anlayışların eğitimini sonuç verebilecektir.
Bu modelin en önemli özelliklerinden biri de dini ve seküler derslerin birlikte programda yer almasıdır. Bu modelin en temelde ifade edildiği gibi gelenek ile moderni birleştirme motivi böyle bir zemini zorunlu kılmıştır. Bu haliyle her iki alanın da dersleri müfredatta yer bulabilmektedir. Öylesi Cumhuriyet dönemi boyunca İmam ve Hatip Mektepleriyle başlayan tecrübede bu okullar için
hazırlanan müfredatlarda genel olarak % 60'ını fen ve kültür derslerinden oluşan dersler, % 40'ını ise dini dersler oluşturmuştur (Aşlamacı, 2014: 181).
İmam-Hatip liselerinde öğretilen İslam anlayışı önemli bir evrensel çerçeveye sahiptir.
Adına Türk Müslümanlığı (Ocak, 1996:132) denilen bu model farklı coğrafyalarda, tarihsel imkânlardan beslenerek bir medeniyet oluşturmayı başaran din anlayışıdır. İmam-Hatip okullarının model olarak gösterilmesini sağlayan en önemli etkenlerden birisi de bu okullarda öğretilen İslam anlayışıdır. Cumhuriyet ideolojisinin çerçevesini çizdiği bu anlayışta Ortodoks Sünni İslam'ı temsil eden ulemanın İslam anlayışı muhteva olarak, modem İslam anlayışı hem metodolojik hem de içerik açısından kendisine yer bulmuştur. Bunun yanında halk İslam’ı da denilen irfan geleneğinin bu modelde dışlanmadığı görülmektedir. Resmi ve halk İslam’ı bir anlamda bu sentezde uyumlu bir birliktelik göstermektedir.
Nihayet küresel manada en etkili model oluşun şartlarından biri de bu kurumun okul müfredatlarına ruh veren tercihtir (Aşlamacı, 2014: 282). Müfredata yansıdığı bağlamda, İslam öğretiminde dinin temel kaynakları olan Kur' an ve sünnet merkezli bir yaklaşımın benimsendiği, herhangi bir mezhebin veya din anlayışının öncelenmediği, dinin bütünleştirici huzur verici ve barışı sağlayıcı gücünün öne çıkarıldığı, şekilcilik ve sloganlardan uzak akla ve bilime dayalı bir İslam anlayışının, belletici ve baskı altına alıcı bir yaklaşımla değil, konuları çözümleyici ve yorumlayıcı bir tarzda öğretildiği belirtilmiş olmasıdır. (MEB, 1999; 2008).
Bu okullarda okutulan derslerin içeriğinin sadece dini ilimler olmayıp aynı zamanda fen bilimleri, sosyal bilimler ve sanat bilimlerinin de olması bu kurumları orijinal hale getirmektedir.
Küreselleşen çağda bireylerin kültür ve medeniyetiyle barışık aynı zamanda modern çağın zorluklarına karşı kendini hazırlayarak rekabet edebilir bir zihniyet inşa edebilmesi bu okullar sayesinde mümkün olmaktadır. Türk halkının bu okullara sahip çıkmasının sonucu olarak günümüzde oldukça etkili konumda bu okul mezunlarının varlığı dikkat çekmektedir.
İlahiyat Fakülteleri
İlahiyat fakülteleri teolojik bilginin üretilmesi, topluma aktarılması ve dini cehaletin ortadan kaldırılması ve bireylerin/toplumun dini hayatında düzenlemeler yapması açısından önem arz etmektedir. Doğru dini bilgi üretilmesi ise, toplumların sağlıklı din anlayışlarının oluşturulması için bir zorunluluktur. İlahiyat Fakülteleri işlevlerini yerine getirerek doğru dini bilginin üretimini gerçekleştirirse toplumda dini çatışmalar, dini cehalet, din istismarı, mezhepçilik, bid'at ve hurafeler olmayacaktır (Akdoğan, 2008: 97). Türkiye’de bu ihtiyaca binaen 1933’te Darülfünuna bağlı İlahiyat Fakültesinin kapatılmasından sonra 1949’da Ankara Üniversitesinde İlahiyat Fakültesinin açılmasıyla yüksek din öğretiminin kesintisiz olarak başladığını söylenebilir (Toktaş, vd. 2016: 145).
Orta Doğu ve Türkiye’de bulunan İlahiyat Fakültelerinde verilen eğitime dair bir kıyaslama yapılacak olursa: Türkiye’de İlahiyat Fakültelerinin programlarına bakıldığında Temel İslami İlimlerin yanı sıra felsefe, mantık, din sosyolojisi, din psikolojisi, din eğitimi ve dil derslerinin olduğu görülmektedir. Bu dersler dışında seçmeli olarak güncel ve çağdaş sorunların tartışıldığı, düşünme, yorumlama ve fikir üretmeye yönelik derslerin de verildiği görülmektedir. Bu anlamda İslam dünyasındaki problemlere karşı öğrencilerde bir bilinç ve objektif bakış oluşmaktadır.
Riyad'da İmam Muhammed bin Su'ud İslam Üniversitesi incelendiğinde Şeriat, İlahiyat, Tebliğ ve İslam tanıtma gibi farklı bölümlerin olduğu görülmektedir. Bölümlerin müfredatına bakıldığında öncelikle öğrencilere Arapça yoğunluklu bir eğitim –nahiv, sarf, belagat, kıraat, kitabe- verildiği görülmektedir. Bu derslerin dışında bölümlere göre Temel İslami İlimlerin yanında, Eğitim, Eğitim Psikolojisi, Mantık, Yabancı Dil derslerin verilmektedir (Uğur, 1988).
Medine’de bulunan Tebliğ ve İlahiyat Fakültesi programına bakıldığında ise yalnızca Temel İslami İlimler –Hadis, Siyer, İslam Tarihi, İslam Hukuku, Fırkalar ve Mezhepler, Tefsir- ve Arapça,
İngilizce eğitimi verildiği görülmektedir (Uğur, 1988: 102) Arap ülkelerinde yer alan İlahiyat Fakültelerinde felsefe, eğitim, sosyoloji ve psikoloji grubu derslerinin göz ardı edildiği görülmektedir.
Başka bir örnek üzerinden gidilecek olursa Ürdün’de lisede okutulan bir Akaid kitabının kapsadığı değerleri konu edilen bir çalışmada akli ve mantıki yöntemlerle öğrencinin derse katılmasının sağlanmadığı, cihadın en çok tekrar edilen değer olduğu ve barış, merhamet gibi değerlere yer verilmediği görülmüştür. Bu da iç karışıklıklar ve bölünmelerle yaşayan Orta Doğu’nun zihni yapısının eğitimle desteklenmediğini göstermektedir (Frayhat, vd., 2009: 155).
Türkiye’de İlahiyat fakültelerinde temel dini referanslar ile zaman, mekân ve şartlara bağlı olarak yapılan yorumları birbirinden ayırt edebilme yeteneğine sahip bireyler yetiştirmek amaçtır.
Bu bağlamda İlahiyat eğitimi temel metinlere yönelirken temelle tarihi olan birbirinden ayırt etme amacındadır. Bilimin tarihi olanıyla temel olanı birbirinden ayırt edilerek ancak temel metinlerden hareketle yeni ufuklar inşa edilebilecektir (Aktay, 2012)
Türkiye’de İlahiyat fakülteleri evrensel ölçekte bilim üretilmesi amaçlanan üniversitenin, bir birimi olarak, bilimsel zihniyeti ve eleştirel düşünceyi geliştirmeye, din alanında bilimsel bilgi üretmeye çalışan bir bilim kurumudur. Müslüman bilim geleneğinden aldığı gücü doğru anlamak, mevcut bilgiyle farkını ayırt etmek ve evrensel ölçekte bilimsel bilgi üretmek İlahiyatların en temel amaçlarından biridir. İlahiyat fakülteleri bu misyonu yerine getirirken iki önemli boyut dikkat çekmektedir. Müslümanların tarihsel tecrübesini eleştirel bir yaklaşımla anlamak ve açıklamak, diğeri de bilimsel alandaki gelişmelerin farkında olmak. Bu anlamda İlahiyat fakültelerinin sadece nakilci ve ezberci olmadan anlamacı/probleme dayalı ve öğrenen merkezli bir modeli olduğu görülmektedir. (Doğan, 2015: 363; 368)
Diyanet İşleri Başkanlığı (Kamusallık, özgürlük, sivillik)4
Devlet yönetiminde laikliği ilke edinen Türkiye’nin anayasal bir kurum olarak Diyanet İşleri Başkanlığına sahip olması istisnai bir durumdur (Eren, 2012: 624). Fakat Diyanet’in kurulması, devlet eliyle toplumun ihtiyaç duyduğu din hizmetlerine toplumsal ve sınıfsal farklılıklar dışında ve bütün farklı İslam içi topluluklara din hizmeti götürme adına bir zorunluluk bulunmaktaydı. Bu bağlamda Diyanet'i, Türk toplumunun sosyal, kültürel, siyasal ve bölgesel gerçeklerinden doğmuş seküler ve modern bir kurum olarak değerlendirmek gerekmektedir (Akyüz, vd, 2006: 39-42).
Diyanet İşleri Başkanlığı, sahih dini bilgi ile toplumu aydınlatarak, gerekli din hizmetlerini (irşad, eğitim öğretim, yayınlar, projeler vb.) organize ederek; dini yapılanmalara, istismarlara, hizipleşmelere izin vermemektedir. 82 Anayasasında da belirtildiği üzere Diyanet’in asıl fonksiyonlarından biri de ‘‘milletçe dayanışma ve bütünleşme’’yi sağlamaktır (Eren, 2012: 625). Bu bütünlük ve dayanışmayı sağlamak için Diyanet, mezhepler ve siyasi anlayışlar üstü bir konumda yer almaktadır. Bugün Orta Doğu’da yaşanan dinsel bölünme, çekişme ve çatışmaların Türkiye’de yaşanmamasının sebeplerinden biri hiç şüphesiz Diyanet'in üstlendiği bu işlevdir. Diyanet tarafından üretilen dini bilgi güvenilir ve en doğru kaynaktan geldiği için de toplumda ayrılıklara da yol açmamaktadır. Diğer taraftan Diyanetin mevcut konumu ruhani lider, ruhban sınıfı ve tüzel kişilerin güç kazanmamasına imkân vermemektedir (Kutlu, 2009: 108-109). Bugün Türkiye’de pek çok dini grup/tarikat yapılanması olmasına rağmen bunların çatışmadan İslam geleneği içerisinde faaliyetlerini sürdürmesi, Diyanetin bu grupların farklı din anlayışlarını cami potasında eritmesi ve çatışmaya izin vermemesi, bazı grupları kontrol altında tutması, bu grupları bünyesi altına alarak onlarla birlikte hareket etmesi yahut gerektiğinde devletle birlikte bu gruplarla mücadele etmesi ile mümkün olmaktadır. Orta Doğu ülkelerinde ise Diyanet modelinde topluma (Kuran ve sünnete
4 Konunun pek çok farklı yönüyle değerlendirildiği ve temelde DİB’in tarihi misyonunun sosyolojik unsurları için bkz.
(Akyüz-Çapcıoğlu-Gürsoy, 2006)
dayalı, aklı ve özgürlüğü ön plana çıkaran, yükseköğrenim görmüş yetkili din görevlileri tarafından) planlı, organize bir din hizmeti sağlayan kurumun olmaması, pek çok şiddeti meşrulaştıran dini yapı ve kurumların ortaya çıkması gibi durumların ortaya çıkmasına sebebiyet verebilmektedir.
Din hizmetlerinde başarıya ulaşılmasında bilimsel bilgi ve aklın kullanılması da etkili olmuştur. Bu anlamda Diyanetin din hizmeti standartlarını yükseltme çabaları, ilahiyat fakültelerinin, öğrencilerini daha donanımlı yetişmek için yaptığı çalışmalar Orta Doğu’ya model oluşturacaktır (Akdoğan, 2008: 101)
Diyanetin devletten ayrılması durumunda dini cehaletin artması, din öğretimi adı altında yanlış dini bilgilerin halka aktarılması ve cemaatler arasında mezhepsel anlaşmazlıklar ortaya çıkma ihtimali çok yüksektir (Tarhanlı, 1996: 119). Ayrıca kamu hizmeti olarak Diyanetin yerine getirdiği faaliyetlerde özgür bir örgütlenme alanı bulunurken bu alanda yürüttüğü hizmetleri de sivil insiyatif kullanarak yerine getirmektedir. Özellikle Türkiye Diyanet Vakfı bağlamında yapılan pek çok sosyal, kültürel ve bilimsel çalışmalar dünya çapında örnek uygulamalar olarak dikkat çekmektedir.
Diyanet’in bu sivil yönünün onun dini bir ideolojik aygıt yerine insanın hayatına anlam katan ve bulunduğu konumda en güzel işi yapmaya sevk edici işlevi küresel boyutta önem arz etmektedir. Bir yönüyle kamunun desteğiyle kamusallık ve bürokratik ciddiyetle din hizmeti yürütülürken diğer taraftan gerek vaazlarında gerekse diğer din hizmetlerinde Kur’an ve Sünnet merkezli doğrudan bir mezhebi temel almayan özgürlük yanının Diyanet’i öne çıkaran temel özellikleri olduğu ifade edilmelidir. Üstelik Diyanet’in sivil olarak yürüttüğü bina, kültür hizmetleri ve yardım faaliyetleri de onun tamamen sivil bir ruh ve destekle yerine getirdiği faaliyetler olarak örnek nitelikli kurumsal özellikleridir.
Nihayetinde imam hatip okulları, İlahiyat fakülteleri ve DİB radikalleşmenin, marjinalleşmenin, sahih bilgiyi temsil iddiasındaki çeşitli dini adacıkların oluşmasının önüne set çekmektedir. Bu kurumlar eliyle eleştirel düşünce, dini asıl metinlerle tarihsel olanların ayırt edilmesi, felsefi düşüncenin sağladığı özgür bireyler olarak özgürlükçe teoloji üretme, bilginin daha yaygın ve kontrol edilebilir bir araç haline getirilmesi, İmam hatip ve ilahiyatlarda illegal ya da etkiye açık ideolojiler en aza indirilmektedir. Ortadoğu bağlamında küresel imkânların ve etkileşimlerin uyumlu bir şekilde artacağı düşünüldüğünde din eğitimi, kaynakların kurumsal yönetimi ve dini bilginin üretimi noktasında bu üçlü kurum, din temelli terör örgütlerinin, küresel ağlara sahip cemaat ve tarikatların, aşırı dini grupların toplumsal taban bulma ve bu alanda etkili olarak toplumsal huzur ve bütünleşmeyi bozucu etkileri en aza indirgeyecek küresel model kurumlar olarak dikkat çekmektedir.
Küreselleşme Bağlamında Türkiye'nin Ortadoğu'da Kültürel İmkânları Birlikte Yaşama Tecrübesi
Küreselleşme ve modernite ile geleneksel sınırların ortadan kalkması, teknoloji ve iletişim olanaklarının artması, kültürler arası alışverişin kolaylaşmasını, ‘öteki’ ile daha yakın ilişkiler kurulmasını ve güçlü enformasyon paylaşımını sağlamıştır. Diğer taraftan global dünyada aynı mekânda farklılıkların kendiliklerini korumaya çalışması ve bir arada bulunabilmesi, ortak iradeye dönük bilinçlerin yükselişini de sağlamaktadır. Küresel dünya, Türkiye’de olduğu gibi farklı etnik ve dini gruplardan insanların bir arada ve bir devlet çatısı altında yaşamasını zorunlu kılmıştır.
Böylece Osmanlı’dan miras kalan birlikte yaşama/öteki ile yaşama tecrübesi, farklı toplumsal kesimlerin bir arada uyum içeresinde yaşama olanakları bağlamında Türkiye’ye özgün bir değer katmaktadır.
Orta Doğu, nüfusun ezici çoğunluğu Arap ve Müslüman olmasına rağmen kapalı toplum yapısı, geleneksel değerlerle örülü kültürü, otoriter, değişime direnen zihniyetin süregeldiği ve mezhebi ayrılıkların uçlarda yaşandığı bir bölge olarak dikkat çekmektedir. Birlikte yaşama tecrübesi
son yüzyılda iyice azalan Ortadoğu toplumları yalnızca ‘öteki’nin varlığına değil, ‘öteki’ fikrine de tahammül edememektedir. Bu sebeple bölgede zamanla din anlayışlarındaki farklılaşmalar da çatışma sebebine dönüşerek ortak yaşama idealini baltalamaya fırsat vermektedir.
Türkiye’nin siyasal yapısı ve tecrübesi yanında toplumsal kurumları ve halkın irfanı, farklı millet ve topluluklarla birlikte yaşama geleneğinin adeta pratik örneğini teşkil eder. Bu konuda Türk- İslam anlayışının “yaratanı yaratılandan ötürü sevmek” ilkesi yanında “ne olursan ol yine gel”
felsefesinin derin izleri oldukça önemli ipuçlarını barındırmaktadır. Türkiye’nin AB ülke ve kurumlarıyla olan yakın diyaloğu da bu konuda Ortadoğu ülke ve kurumlarına katkı yapacak seviyededir.
Laiklik ve Demokrasi
Türkiye laiklik ve demokrasi modeli ile Orta Doğu ülkelerine model olabilir. Bilindiği üzere Orta Doğu ülkeleri laikliği hem Batı’nın bir ürünü hem de “dinsizleşme” olarak gördüğü için bu siyasal tutumun bölgede yer edinebilmesi şimdilik güç görünmektedir. Halbuki, laiklik ve dindarlık birbiriyle çatışan hususlar değildir, zira bireyler için dindarlık bireysel bir tercih iken laiklik devletin kamusala ilişkin tasarruflarında ortaya çıkan bir tavırdır. Bu anlamda bireyler değil devletler laiktir denebilir. Üstelik pek çok Ortadoğu ülkesinde sorun olan din özgürlüğü laik olan bir devlette, bireylerin din, inanç ve ifade özgürlüğünün sağlanması ve ideolojilerden gelecek saldırılara karşı korunması açısından bir gerekliliktir (Tarhanlı,1996: 117-118, Akbulut, 1999: 266-267).
Orta Doğu ülkelerinde demokrasi ve laikliğin tartışmaya dahi açılmamasının nedeni, otoriter bir yönetim tarzına sahip olmalarıdır. Arap toplumları, dini-siyasi lider ve ona itaat eden halk şeklinde örgütlendiği için, ne laikliği ne demokrasiyi fonksiyonel hale getirebilmişlerdir. Buna örnek iki grup verilecek olursa, Suudi- Selefi olarak adlandırılan bir grup demokrasi karşıtlığı yapmakta ve parlamenter sistemi, çok partili hayatı Batılıların Müslümanları bölmek için kurguladığı bir düzen olduğunu düşünmektedir. Cihadi Selefiler ise devlet dinden uzaklaştığında müdahale etmeyi kendilerine vazife görecek kadar aşırı dini gruptur (Büyükkara, 2004: 233).
Demokrasiye dayalı devlet sistemlerinin Arap Baharı sürecinde arzu edilen devlet modeli olduğu görülmüştür. Ancak küresel güçler Ortadoğu’da bir demokrasi istemediklerini zamanla göstermişler ve krallıklar eliyle bölgenin yönetiminin daha uygun olduğunu deklare etmişlerdir. Bu bağlamda küreselleşmenin değer üretici ve ürettiği değerleri her halükarda yayıcı doğası gelecekte Türkiye’ni bölgede siyasal yapısı ve kurumlarıyla öne çıkaracağını akla getirmektedir. Her hâlükârda bölgede Türkiye’ye karşı duyulan sempatinin Müslüman halkı olan bir ülke olarak demokrasi ve laiklik başarısıyla yakından ilgili olduğu ifade edilmektedir. Bu konuda Müslüman siyasi kültürünün özgürlükçü bir yapısı olmadığı iddiaları bir yana (Akbulut, 1999: 269) bu siyasal kültürün kaynağının İslam dini olmadığı daha çok kültüre dayalı dayatmacı ve ifade özgürlüğünü kısıtlayıcı kabile siyasal anlayışı olduğundan hiç şüphe yoktur. Bu yüzden gelecekte Müslümanların siyasal modele ilişkin taleplerinin bastırılması daha uzun süre mümkün olmayacağına göre Türkiye’de işlemekte olan laikliğin pasif hale getirilmesiyle model olabilecek bir duruma evrildiği düşünülmektedir.
Üretkenlik
Orta Doğu’daki hâkim zihniyet, küresel dünyada etkinlik gösterebilecek, rekabet edecek, üretim yapabilecek durumda değildir. Özellikle 1950’lerden sonra petrolün de insanlara sağladığı refah ortamı, Ortadoğu toplumlarını yalnızca tüketen ve dışa bağımlı yaşayan bir hale getirmiştir.
Örneğin 2010 yılında bölgede işsiz sayısı ise 25 milyon civarında iken yetişkin Arapların ancak
%40’ı okuma yazma bilmektedir (Yılmaz, 2010: 66).
Türkiye sosyal bilimler arasında 2010-2015 arasında 25.950 bilimsel yayın ve 65.199 atıf almıştır. İran 10998 yayın ve 39348 atıf, Suudi Arabistan 3.161 yayın ve 12678 atıf, Mısır 2464 yayın ve 7368 atıf, Suriye 164 yayın yapmış ve 607 atıf almıştır. Yıllık bilimsel yayın üretimine
bakıldığında 2015’te Türkiye 17., İsrail 25., İran 37., Suudi Arabistan 40. ve Suriye 49. Sırada yer almıştır (ULAKBİM, 2017)
İnsan kaynaklarının daha nitelikli yönlendirilmesi ve üretkenliğin sosyal bir sermaye olarak transferi konusunda Türkiye’nin küresel dünyada Ortadoğu toplumlarına örnek olabilecek bir potansiyeli vardır. Öte yandan sosyal sermayesi küresel anlamda harekete geçiren Türkiye, Küresel İnsani Yardım 2016 Raporu’na göre, 2015 yılında dünyada ABD’nin ardından en çok uluslararası insani yardım yapan ikinci ülke konumundadır (Akşam, 2016). Oysa gayri safi milli hasılası bakımından Türkiye’den çok ileri kimi Ortadoğu ülkelerinin bu endekslerde daha alt basamaklarda olduğu görülmektedir. Bu yönüyle de Türkiye’nin sosyal sermayesinin küresel anlamda model olabilecek bir seviyede olduğu düşünülmektedir.
Bireyleşme
Küreselleşme sürecinde, yerel kültür değerleri önce öne çıkarılıp dikkate verilirken ardından önemsizleştirilerek katkılarla yeni formlarda farklı bir içerikte üretilmektedir (Smith, 2002).
Kültürün renk ve şekil değiştiren bu yeni haliyle aslında insanlar tek bir kültüre; küresel kültüre yönlendirilmek istenmektedir. Diğer bir ifadeyle, çok seslilik/kültürlülük ve bireyi aktör kabul edip alan açma adına (Kösoğlu, 2002) toplumlardaki en küçük kültürel farklılıkların bile önce sosyal medya medya vasıtasıyla tüm dünyanın tüketimine hazır hale sokularak tüketim nesnesi haline getirilmesi olağan hale gelmiştir (Kongar, 1997).
Bu bağlamda İslam toplumları genellikle kapalı toplumlar olarak görülmektedir. Doğrusu Kur’an’ın birey ve toplum dikotomisinde gösterdiği orta yolcu tavır, Müslüman bireylerde bireyin aleyhine işleyen bir sürece dönüşmüştür. Bireyin kendi özgünlüğü ve sorumluluğuna dayalı ontolojik temel Müslüman toplumlarda yeterince gelişmemiştir. Türkiye’de son zamanlarda görülen bireyleşme ve özne olma isteği dikkat çekicidir. Gerek siyasal alanda gerekse dini alanda artan oranda bireyleşme ve özne olarak tarihte ve toplumsal alanda yeniden var olma isteği güçlü bir şekilde hissedilmektedir. Her ne kadar bazı kesimler tarafından birey olma ve özne oluş sekülerleşme eğilimlerinin arttığı şeklinde yorumlansa da bireyin belirli oranda sorumluluk taşıyacak olması bu korkuya mahal bırakmamaktadır(Onat, 2003: 31). Aşırı toplumcu ve asabiyeye bağlı toplulukların bireysel başarı ve özne oluşu önemsemeyerek topluluk ruhu eksenli bir dünya kurma girişimleri küresel dünyada karşılık bulmamaktadır. Özellikle birey bilincini öne çıkarmayı bir zorunluluk olarak getiren küreselleşmenin bireyler üzerindeki gelenek ve toplumsal normları zayıflatarak bireyin korunaklı alanını zayıflattığı bilinmektedir. Bu anlamda Müslümanca kalma ve birey olma önem kazanmaktadır. Türk toplumunun yaşadığı modernleşme ve bireyleşme tecrübesi bu bağlamda Ortadoğu toplumları için önem arz edebilmektedir. Topluluk ruhu gereği dört elle korumaya alınan kimi kültür değerlerinin esen küresel rüzgar karşısında tutunamayacağı aşikardır. Bunun karşısında yerel ruhla küresel alana sürülecek evrensel nitelikli değer üretmede Türkiye’nin modernleşme tecrübesi model olma ihtimali taşımaktadır.
Nasıl ki birey özgür olmak için her türlü mücadeleye girişiyorsa bilgi ve paranın da özgür ortamları sevdiği bir vakıadır. Şimdilik doğal kaynaklarla bu türden bir ilişkiyi zorunlu görmeyen Ortadoğu ülkeleri için gelecekte maddi zenginliğin yetmeyerek özgürlük ve refahın hissedilmesi zorunluluğu ortaya çıkacaktır. Bu konuda Türkiye yarattığı özgür ekonomik model ve birey temelli piyasa araçlarıyla küresel dünyada rekabet etmeye çalışmaktadır.
Sonuç
Mevcut koşullarda küresel dini kurum ve kültürel alanda Amerika’nın tek başına hegemonyası söz konusudur. Ancak ABD’nin dini kaynaklarının referans değeri ve kültürel kurumlarının anlamlı derin etki uyandıracak benlik algısı zayıflığı İslam dünyası özelinde etkisini sınırlandırıcı özellikler olarak görülmektedir. Üstelik resmi ideoloji haline gelmiş bir algının zamanla
kendi iç çelişkileriyle baş başa kalacağı, tarihsel gerçekliği de bir başka gerçektir. Bu bağlamda küreselleşmenin Türkiye’nin önüne yeni fırsat alanları açtığı ve medeniyet krizi yaşayan dünyaya anlamlı cevap üretme potansiyeli imkânı veren yönü önemlidir. Türkiye Batı medeniyetiyle ilişki tecrübesini bileşik kaplar teorisinde olduğu gibi alarak yeni bir sentez yapma potansiyeli taşıyan bir ülkedir. Bu bağlamda başta dini kurumları olmak üzere, kültür üretme ve sanat icra etme konusunda pek çok zorluğa rağmen önemli mesafeler kat etmiş görünmektedir. Türkiye, İslam medeniyeti adına yaratıcı yeteneklerini yeniden keşfetme yolunda kat ettiği dini, kurumsal, siyasal ve kültürel yapısı, Ortadoğu ülkelerine model olarak sunma imkânına sahiptir.
Müslümanların, küreselleşmenin bunaltıcı anaforunda, kendi özgün varlıklarını koruyarak hayatiyetlerini sürdürmeleri, değişirken değiştirmeyi başarabilmelerine bağlıdır. Türkiye üç asırlık modernleşme çabalarının sonucu olarak dini kurumlarında, kültürel ve zihniyet alanında ve elbette siyasal alanda model olabilecek imkânlara sahip görünmektedir. Zira Türk toplumu hem dini hassasiyetler taşırken hem de siyasal ve sosyal alanda kısmen dengeli küresel eğilimler gösterebilmektedir.
Bu bağlamda Ortadoğu toplumları için başta din eğitim olmak üzere İmam-Hatip liselerinin küresel çağda başa çıkma ve özgüveni yüksek, özne bireyler yetiştirme adına bir model olabilir. Bu okullarda edinilen yaratıcı düşüncenin, İlahiyat Fakültelerinde başta “Temel İslam Bilimler” olmak üzere eleştirel ve ezberci olmayan yöntemle, küresel imkân ve ihtiyaçlara cevap verir nitelikte dini bilginin üretilmesini sağlayabilir. Öte yandan Ortadoğu toplumları için sürekli bir gerilim konusu olan devletin din hizmetlerine deruhte edişi DİB modelinde küresel dünyada işleyen bir model olarak öne çıkabilir. Her ne kadar DİB’in temel fonksiyonunun dini kontrol olduğu iddia edilse de, yürütmeye çalıştığı din hizmetleri, Türk halkının çok büyük bir oranı tarafından kabul görmektedir.
Üstelik kamusallık, özgürlük ve sivillik, onun en temel model olma özelliği olarak dikkat çekmektedir.
Günümüzde artan faşist eğilimler ve ötekileştirici yaşam modelleri, toplumsal hayata bir tehdit olarak belirmektedir. Birlikte yaşama modeli olarak Hz. Peygamber’in Medine sözleşmesi önemli bir eksendir. Buradan hareketle Türkiye’deki farklı etnik ve dini toplulukların imparatorluk tecrübesiyle harmanlanan birlikte yaşama modeli halkının çoğunluğu aynı millet ve dinden olan Ortadoğu toplumları için bir model olma imkânına sahiptir. Her ne kadar Batılıların böyle bir yaşam için gerekli olan muhatabının din ve kültürüne saygı temelini çoğu zaman göz ardı ettikleri görülse de Müslüman bir medeniyet inşası için Medine vesikasındaki “Ümmet” modelinin önemli olduğu düşünülmektedir.
Hali hazırda Ortadoğu toplumları krallık, anti-demokratik yönetimler ve monarşiler eliyle idare edilmektedir. İnsanların hür ve serbest katılımıyla şekillenen demokratik siyaset ve buna bağlı olan pasif laiklik modelinin Ortadoğu toplumları için bir çıkış kapısı olabileceği öngörülmektedir.
Zira kavmi ve dini farklılıkların kısa sürede çatışma konusu olduğu bu coğrafyada insanların kendi rızalarıyla yönetime katılması ve birey olarak dindarlığını inşa etmesi için Türkiye bir model potansiyeli taşımaktadır.
Bilim ve sanayide Müslüman ülkelerin durumu pek iç açıcı değildir. Bu konuda İslam dünyasında gerek bilim gerekse sanayi alanında Türkiye üretkenliğiyle önde görünmektedir. Bu yüzden bir zihniyet değişikliği olacaksa Türkiye, insan merkezli bu değişimin İslam dünyası için öznesi olabilecek pozisyonda değerlendirilmektedir.
Aşırı toplumculuğun olduğu kadar bireyciliğin de toplumsal hayatta anlamlı ilişki ağı olmadığı kabul edilmektedir. Ortadoğu toplumlarının aşiretçi ve kabileci yapıları onlar için bireyin önemini göz ardı etmektedir. Halbuki hem İslam dini hem küresel dünya artık önüne geçilemez şekilde bireyi aktör olarak görmektedir. Bireyin önündeki sosyal ve geleneksel sınırlayıcılar zamanla aşınmaktadır. Oysa aktör olarak bireyin içinde bulunduğu toplum ve kültür içerisinde anlamlı bir
inşa gerçekleştirmesi önemlidir. Küresel ve yerel değerlerle harmanladığı kişisel ben algısı bu çağda bir zorunluluk arz etmektedir. Üç asırlık modernleşme tecrübesiyle Türkiye Ortadoğu için böyle bir insan modeline sahip görünmektedir.
Burada bir hususa dikkat çekmek yerinde olacaktır, Türkiye’nin dini kurumları ve kültürel imkânlarının Ortadoğu bağlamında değerlendirildiği bu çalışmada, İslam’ın Batı normlarına göre daha ılımlı hale getirilmesi asla söz konusu değildir. İslam’ı hedef gösteren küresel güçler lehine böyle bir yorumsama şiddetle reddedilmelidir5. Asıl amaç, değişim içindeki sosyal hayatın uyum sürecine sokulması ve denetlenmesi yerine küresel imkânları kullanarak yeni ve anlamlı bir cevap üretmektir. Oysa küresel aktörlerin kendi dışındaki gelenekleri yok sayıp, şekilci ve içe kapalı toplum ve dini yapıları destekleyerek tanımlamaları, esas dikkat edilmesi gereken teo-stratejik bir taktiktir.
Bu duruş karşısında kısmen özgün olduğunu düşündüğümüz Türkiye tecrübesi, Ortadoğu toplumları için dini kurumlar ve kültürel zihniyet açısından model olma potansiyeli taşımaktadır kanaatindeyiz.
KAYNAKÇA
9/11 Komisyon Raporu (2004). National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States, https://www.9-11commission.gov/ Erişim 18.08.2017
Akam, S. (2010). A "model" lslamic education from Turkey? Reuters, 24.02.2010 http://www.reuters.com/article/us-turkey-islam-education-idUSTRE61N00O20100224 erişim tarihi: 18.08.2017.
Akbulut, A. (1999). ‘‘Din, Laiklik ve Demokrasi Üçgeni’’ Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi C:39, S: 2
Akdoğan, A. (2008). ‘‘Dini Hayat Açısından İlahiyat Fakülteleri ve Diyanet Teşkilatı’nın Fonksiyonu’’ Diyanet İlmi Dergi C: 44, S: 3
Akşam (2016) “Dünya İnsanı Yardım Raporu”, http://www.aksam.com.tr/ekonomi/2016-dunya- insani-yardim-raporu-en-comert-ulke-turkiye/haber-528784
Aktay, Y. (2012). İlahiyat Sosyolojisi: Bir Sosyal Değişim Dinamiği Olarak İlahiyat Sorunu, Milel ve Nihal, 9 (3), 101-135.
Aktı, Ü. (2008). Sosyolojik Açıdan Küreselleşme ve Din, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir, Basılmamış Doktara Tezi.
Akyüz, N., Çapçıoğlu, İ., Gürsoy, Ş. (2006). ‘‘Din İşlerinde Özgün Türk Deneyimi Diyanet'in Kurumsal Kimliği ve Güncel Değerlendirmeler’’ Dini Araştırmalar, 9 (25), ss. 31-42 Aşlamacı, İ. (2014). “Pakistan Medreselerine Model Olarak İmam-Hatip Okulları: Karşılaştırmalı
Bir Değerlendirme” İnönü Ün. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2), ss.175-200
Ataman, N (2017). ‘‘Batı’daki İslam ve Türk Algısı: Tıkanan Batı’da Yeniden Yükselen Irkçılık’’ http://www.diyanetdergi.com/gundem/item/1100-bati-daki-islam-ve-turk-algisi- tikanan-bati-da-yeniden-yukselen-irkcilik
Bayar, F. (2008). ‘‘Küreselleşme Kavramı ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye’’ Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, S: XXXII
5 Kirman’ın (2003: 57) isabetle dikkat çektiği gibi Türk Müslümanlığı’nın veya modelinin, İslam'ın diğer versiyonlarından, özellikle Arapların din anlayışından farklı olduğu gerçeği, sadece ABD siyasi çevrelerine ait bir değerlendirme ya da yeni bir olgu olmayıp, Bemard Lewis, Francis Fukuyama, Olivier Roy, Sami Zubaida ve Christine Schirrmacher gibi İslam üzerine araştırmalar yapan bir çok bilim adamı tarafından ifade edilmiştir.
