T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJELERİ KOORDİNASYON BİRİMİ
KAYSERİ’DE TÜRK DÖNEMİ YAPILARINDA KADINLARIN ROLÜ
Proje No:
SBA-05-05
Proje Türü Sosyal Bilimler SONUÇ RAPORU
Proje Yürütücüsü:
Prof. Dr. Kerim TÜRKMEN
Sanat Tarihi Bölümü
Mart, 2010 KAYSERİ
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
İçindekiler 2
Önsöz 4
Özet 5
Abstract 5
1. Giriş 6
1.1. Kayseri’de İmar Faaliyetine Katkıda Bulunan Hanımlar 6 1.2. Kayseri'de Hanımlar Tarafından Yaptırılmış Olan Yapılar 8
2. Selçuklu Dönemi 8
2.1. Darüşşifa 8
2.1.1. Gevher Nesibe Darüşşifa’sı 8
2.2. Camiler 10
2.2.1. Kölük Camii (Güllük Camii) 10
2.2.2. Hunat Camii 12
2.2.3. Develi Ulu Camii 18
2.3. Türbeler 22
2.3.1. Adile Hatun Türbesi (Çifte Kümbet) 22
2.3.2. Hunat Hatun Türbesi 24
2.3.3. Gevher Nesibe Hatun Türbesi 24
2. 4. Medreseler 24
2.4.1. Kölük (Güllük) Medresesi 24
2.4.2. Hunat Hatun Medresesi 24
2.5. Hamamlar 25
2.5.1. Sultan Hamamı (Gevher Nesibe Hamamı) 25
2.5.2. Kölük (Güllük) Hamamı 25
2.5.3. Hunat Hatun Hamamı 25
3. Eratna Dönemi 27
3.1. Eratna Beyliği Tarihi 27
3.2. Türbeler 27
3.2.1. Kutluşah (Kutluğşah) Hatun Türbesi 27
3.2.2. Ulu Hatun Türbesi 30
4. Osmanlı Dönemi 31
4.1.Osmanlı Dönemi Kayseri Tarihi: 31
4.2. Camiler 32
4.2.1. Barsama Camii 32
4.2.2. Cıncıklı (Çiğdelizade) Camii 34
4.3. Türbeler 36
4.3.1. Talas Esma Hatun Türbesi 36
4.4. Çeşmeler 38
4.4.1. Esma Hanım Çeşmesi 38
4.4.2. Bürüngüz Yeni Çeşme 40
4.4.3. Lise Çeşmesi 41
5. Sonuç 43
ÖNSÖZ
Anadolu’da kurulmuş olan Türk devletleri sadece siyasi alanda değil aynı zamanda Anadolu’nun imarı noktasında da çok büyük faaliyetler içerisine girişmişlerdir. Anadolu Selçukluları ile başlayan bu imar faaliyetleri bazı dönemlerde kısa kesintilere uğramasına rağmen, siyasi istikrarın sağlandığı dönemlerde tekrar eski hızına kavuşmuştur. Bu imar faaliyetlerinde genellikle Sultanlar, Vezirler gibi üst düzey devlet yöneticileri ağırlıklı olarak görev almışlardır. Bunların yanında Saltanat ailesine mensup kadın banilerde Anadolu toprakları içerisinde birçok vakıf tesis etmişler ve bu vakıflara bağlı olarak birçok yapı inşa etmişlerdir.
Bu çalışma kapsamında Kayseri’deki imar faaliyetlerine katkıda bulunan kadın banilerin yapıları incelenmiştir.
Çalışmanın hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen doktora öğrencilerim, Remzi AYDIN, Sultan Murat TOPÇU ve Ayşe BUDAK’a teşekkür ederim. Ayrıca bu çalışmanın gerçekleşmesine katkıda bulunan Erciyes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Başkanlığı ve Üniversite Yönetimine teşekkürü bir borç bilirim.
Prof. Dr. Kerim TÜRKMEN
ÖZET
Bu çalışmada, “Kayseri’de Türk Dönemi Yapılarında Kadınların Rolü” ele alınmıştır.
Konumuz dâhilinde, Kayseri’de kadınlar tarafından inşa veya tamir ettirilmiş sanat tarihi eserleri incelenmiştir. Eserler incelenirken özellikle kitabeler üzerinde durulmuş ve kitabelerden hareketle imar faaliyetlerine katılmış olan kadın baniler tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda incelenen; Selçuklu dönemine ait altı, Eretna dönemine ait iki, Osmanlı dönemine ait ise altı olmak üzere toplam ondört adet kitabede kadın bani ismi tespit edilmiştir. Bu kitabelerden beş adedi cami, beş adedi türbe, üç adedi çeşme ve bir adedi ise darüşşifaya aittir. Araştırma sonucunda anlaşılmıştır ki, Türk tarihinin hemen her döneminde birçok alanda etkili olan kadınlar imar faaliyetleri alanında da oldukça önemli hizmetlerde bulunmuşlardır.
Anahtar kelimeler: Kayseri, Kadın, Banilik, Selçuklu, Eretna, Osmanlı.
ABSTRACT
Throughout the study, the roles of the women at the works of Turkish Period in Kayseri have been evaluated. Within the framework of the topic, the works involved in the field art history which were built or repaired by the women in Kayseri have been examined in a thorough manner. Especially the inscriptions on the works have been dwelt on more the other details, and the female patrons dealing with architectural activities have been determined based on these inscriptions. Within this context, some names of female patrons have been seen on the buildings, namely on six inscriptions from Seljukian period, two inscriptions from Eratna dynasty, six inscriptions from Ottoman age. Of these inscriptions, five belong to the mosques, the other five belong to the tombs, three belong to the fountains and the only one belongs to the darussifa. It can be concluded from the research that the women which were once efficient in many fields in every period did highly important services in the architectural activities.
Key Words: Kayseri, Woman, Patronage, Seljuks, Eretna, Ottoman
1. Giriş
1.1. Kayseri’de İmar Faaliyetine Katkıda Bulunan Hanımlar
Türk kadınlarının sadece Kayseri’de değil Türk tarihinin her döneminde siyasi, imar ve hayır faaliyetlerine katılmışlardır. Türklerin bilinen en eski uygarlığı olan Hunlar zamanında bile en büyük ve önemli tanrılara Akana, Umay ve Ülgen gibi hanım isimlerinin verilmesi Türklerin eskiden beri hanımlara ne kadar önem verdiklerini göstermektedir1. Göktürkler zamanında Bilge Kağan’ın anıt mezarında kendisi ile birlikte hanımının heykelini yaptırmış olması Göktürklerin de hanımlara ne kadar önem verdiklerini göstermeye yeter2.Uygur Türkleri zamanında Sorçuk şehri yakınlarında yer alan tapınak duvarlarında rahip ve önemli kişilerin yanı sıra hanım vakıfçıların da resimlerine yer vermişlerdi3. İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılar döneminde Talas şehrinde (Bugünkü Kazakistan sınırları içerisinde) inşa edilmiş olan en güzel yapılardan ikisi hanımlara aittir ( Ayşe Hatun ve Balacı Hatun Türbeleri)4. Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklular döneminde de hanımların devlet ve imar işlerinde çok büyük katkıları olmuştur. Sultan Alparslan’ın oğlu olan Melik Şah’ın hanımı Terken Hatun İsfahan Mescid-i Cuma’nın kubbelerinden birini yaptırdığı bilinmektedir5. Anadolu Selçuklular zamanında da Selçuklulara bağlı olan Saltuk Devletini, babası Nasıreddin Muhammed’in ölümü üzerine kızı Mama Hatun yönetmiştir6. Tarihi Kaynaklar aynı hanım Sultanın savaşlara da katıldığını ve Silvan Eyyubi hakimi Takiyyeddin Ömer’e yardıma giden ordunun başında bizzat Mama Hatun’un bulunduğunu bildirir7. Anadolu Selçuklu dönemi bir diğer güçlü hatun ise Alaeddin Keykubat’ın hanımı Hunat Hatun’dur. Hunat Hatun bir çok imar faaliyete katkıda bulunmanın yanı sıra devlet işlerine de müdahalede bulunmuştur. Kocası Alaeddin Keykubat’ı zehirleterek öldürmüş olması ve ardından da kuması Adile Hatun ve Onun oğlu olan Selçuklu tahtının varisi İzzeddin kılıç Arslan’ı boğdurtarak kendi oğlu II.Keyhüsrev’ı tahta çıkarmış olması bunun en
1 Bu konu için bkz; Nejat Diyarbekirli, Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı, Ankara, 1993, s. 1-27.
2 N.Diyarbekirli, a.g.e. s. 43-44.
3 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, 1989, s. 16-17.
4 Oktay Aslanapa, a.g.e. s.32-34.
5 Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türkler’de Şehir Ve Mimarlık, İstanbul, 1977, s. 354-355.
6 Ali Sevim, Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu Ve Beylikler Dönemi, Ankara, 1989, s.207-208
7 Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul, 1973, s.17. (Ancak Bu kaynakta Mama Hatun’un N.Muhammed’in kızı değil hemşiresi (kızkardeşi) olarak bahsedilmektedir.)
büyük göstergesidir8. Selçuklulardan sonra Anadolu’ya hakim olan Beyliklerden biri de Kayseri ve Sivas yöresine hakim olan Eratna Beyliğidir. Önemli gezginlerden İbn-i Batuta Kayseri’ye geldiği zaman Eratna Sultanı Alaeddin Eratna Kayseri’de bulunmadığından İbn-i Batuta’yı Eratnanın önemli hatunlarından biri olan Ağa Hatun karşılamış ve İbn-i Batuta’yı ağırladıktan sonra ona hilat , at ve para bağışlamıştır9. Eratna döneminin en güzel eserlerinden biri de Kutluğ şah Hatun’a ait olan Kayseri’deki türbedir. Niğde’de Sungur Bey’in hatunu Hudavent Hatun’a ait türbede çok güzel bir eserdir. Osmanlı Döneminde Hatunların sadece imar faaliyetlere katkıda bulunmakla yetinmediklerini, Devlet işleri ve özellikle sultanlar üzerinde büyük etkilerinin olduğunu da bilmekteyiz. Erken Osmanlı döneminde Orhan Gazinin Hanımı Nilüfer Hatun’un iznik’te İnşa ettirmiş olduğu Nilüfer Hatun İmaretinin yanı sıra, Sultan kızlarının (örneğin Mihrimah Hatun) ve Valide Sultanlarının da çok önemli eserlerin yapılmasına maddi ve manevi katkıda bulunduklarını görmekteyiz (örnek olarak Edirne Kapı ve Üsküdar Mihrimah Camileri ile Valide Sultan Camilerini verebiliriz). XVII.
Yüzyılla birlikte şehzadelerin sancaklara gönderilmek yerine İstanbul’da toplanması, hükümdarlık ailesinden kadınların imar faaliyetlerinin taşradan çok İstanbul’da odaklanmasına yol açtı. 17.yüzyılın ilk yarısında yapılan Sultan Ahmet Camisi dışında, 16.yüzyılın ortalarından 17. Yüzyılın sonlarına kadar İstanbul’da yapılan büyük külliyelerin çoğunu Osmanlı sarayının kadın mensupları yaptırmışlardır10. Osmanlı Devletinin siyasi ve idari işlerine de Hanım Sultanların ne kadar etkili olduklarını, Kanuni Sultan Süleyman’ın hanımı Hürrem ile IV. Murad’ın annesi Kösem Sultanları örnek olarak verebiliriz.
Cumhuriyetle birlikte kadınlara her türlü haklar verilmiştir. Her türlü alanda katkıda bulunan hanımlar, başbakanlık makamına kadar yükselmişlerdir. Kısacası Türk tarihinin her evresinde Türk hanımları, siyasi, idari ve imar faaliyetlerinde çok önemli bir yer işgal etmişlerdir.
Türk hanımları Anadolu’nun değişik yörelerinde cami, medrese, kervansaray, hamam ve çeşmeler yaptırmışlardır11. Ancak imar konusuna hanımların katkısı bakımından Anadolu’nun Selçuklular dönemindeki en zengin yörelerinin başında Kayseri ili gelmektedir.
8 Halil Edhem, Kayseriye Şehri, İstanbul H.1334, s.60-75
9 İbn-i Batuta, Rihlet İbn-i Batuta, Beyrut 1964, s.296
10 Lucienne Thys-Şenocak, Hadice Turhan Sultan Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler, (Çev: Ayla Ortaç), İstanbul, 2009, s. 23.
11 Bu konuda çok fazla örnek bulunduğundan Divriği Darüşşifası’nı yaptıran Melike Turan ile Konya-Akşehir yolu üzerindeki Kadın han’ı yaptıran Radiye Bint-i Mehmud ve Karaman Hatuniye Medresesini yaptıran Murad I. Kızı, Karamanoğlu Alaaddin Bey’in hanımı Nefise Sultan’ı verebiliriz.
1.2. Kayseri'de Hanımlar Tarafından Yaptırılmış Olan Yapılar
Kayseri’nin Türkler tarafından fethi Selçukluların Anadolu’ya girmesinin ilk yıllarına rastlamaktadır. 1067 yılında Kayseri’yi ele geçirmişlerdir12. Bölgede kurulan Türk beyliği olan Danişmentliler kayseri ve civarına hakim olmuşlardır. 1169 yılına gelindiğinde II.
Kılıçarslan bölgeye ele geçirmiş ve Kayseri, Anadolu Selçukluların yönetimine girmiştir13. Anadolu Selçukluların hakimiyeti altında uzun süre kalan Kayseri, önemli Selçuklu şehirlerinden biri olmuştur. Selçuklu padişahları inşa ettirdikleri yapılarla bölgenin imarına katkıda bulunmuşlardır. Kösedağ savaşı sonrasında Anadolu Selçukluları Moğol işgali ile karşı karşıya kalmışlar ve Anadolu Moğol valiler tarafından idare edilmeye başlanmıştır.
2. Selçuklu Dönemi 2.1. Darüşşifa
2.1.1. Gevher Nesibe Darüşşifa’sı
II. Kılıçarslan'ın kızı ve I. Keyhüsrev'in kız kardeşi Gevher Nesibe'nin vasiyeti üzerine Anadolu'da Selçuklular zamanında ilk şifaiye yaptırılmıştır (Fot. 1). Tarihi kaynaklarda Gevher Nesibe hakkında yeterli bilgi bulunamadığından, başvurabileceğimiz tek kaynak, şifaiyenin taçkapısı üzerinde yer alan kitabe olacaktır (Fot. 2).
12 A. Çakmakoğlu, Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar Kayseri’de Türk Devri Mimarisi, Ankara 1998, s.1.
13 H. Erkiletlioğlu, Geniş Kayseri Tarihi, Kayseri, 2006, s.145.
Fot. 1. Gevher Nesibe Darüşşifası
Fot. 2. Gevher Nesibe Darüşşifa Kitabesi Kitabenin yazılışı (Fot. 2) :
ﻖﻔﺗا ﺖﻣاد نﻼﺳرا ﺞﻠﻗ ﻦﺑ وﺮﺴﺨﯿﻛ ﻦﯾﺪﻟاو ﺎﯿﻧﺪﻟا ثﺎﯿﻏ ﻢﻈﻌﻤﻟا نﺎﻄﻠﺴﻟا مﺎﯾا نﺎﺘﺳرﺎﻤﻟا اﺬھ ﺎﻨﺑ
ﺎﺿﺮﻟ نﻼﺳرا ﺞﻠﻗ ﺔﻨﺑا ﺔﺒﯿﺴﻧ ﺮھﻮﻛ ﻦﯾﺪﻟاو ﺎﯿﻧﺪﻟا ﺔﻤﺼﻋ ﺔﻜﻠﻤﻟا ﻦﻋ ﺔﯿﺻو ﺔﻨﺳ ﷲا ﺔﯾﺎﻤﺘﺳو ﻦﯿﻨﺛا
Kitabenin okunuşu:
Eyyam el-Sultan el- Mu'azzam gıyas-ed dünya ved-din Keyhüsrev bin Kılıçarslan damet it-tefaka bina haz-el Maristan
Vasiy-yet-en an el-melike ismet-ed dünya ved-din Güher Nesibe ibnet Kılıçarslan li- riza' Allah14 senet isneyin ve site-may'e.
Kitabenin Anlamı:
Bu Maristan'ın (Darüş-ifa) yapılmasına, daim kılınsın, Kılıçarslan oğlu din ve dünyanın bereketi yüce Sultan Keyhüsrev zamanında, Allah rızası için, altıyüziki yılında Kılıçarslan'ın kızı din ve dünyanın ismetlisi (iffetlisi) Melike Gevher Nesibe'nin vasiyeti üzerine karar verilmiştir.
14 Halil Edhem'in Kayseriyye kitabında bu kelime yani ( ﷲا ﺎﺿﺮﻟ ) yanlış olarak ( ﻢﻜﻟ ﺎﺿرا ) yazılmıştır. Bkz., Halil Edhem, a.g.e., s. 31
Kitabeden de anlaşıldığı üzere, binanın yapılması Kılıçarslan'ın kızı ve Sultan I.
Keyhüsrev'in kız kardeşi olan, Melike (kraliçe) Gevher Nesibe'nin vasiyeti üzerine gerçekleşmiştir. Böylece Anadolu'da Anadolu Selçuklular zamanında ilk Darüş-ifa'nın yapılması bir hanım tarafından gerçekleştiği görülmektedir.
Aynı hanımın (yani Gevher Nasibe) Hunat Camii'nin batı kapısının karşı tararında ve iç kale surunun içinde yer alan Sultan Hamamını da (Res.2) yaptırdığı bilinmektedir. Böylece Kayseri'de Gevher Nesibe'nin iki yapı yaptırdığı anlaşılmaktadır. Hamam'ın kitabesi bulunmamaktadır.
2.2. Camiler
2.2.1. Kölük Camii (Güllük Camii)
Danişmendliler zamanında inşa edilmiştir, tromplu mihrap önü kubbesi ve ortadaki pandantifli küçük aydınlık kubbesi ile ve iç mekânı bakımından Kayseri Ulu Cami'ine yakın özellikler göstermektedir (Fot. 3). Camiin kuzey-doğu köşesindeki portal üzerinde, Kayseri Ulu Cami'ini tamir eden Danişmend Beyi Yağıbasan oğlu Mahmud Bey'in kızı Atsız Elti Hatun'un adı yer alan kitabe bulunmaktadır (Fot. 4). Cami H.735 (M. 1335) tarihindeki depremden hasar görünce, Kölük Şemseddin tarafından tamir edilmiştir. Camiye Kölük isminin verilmesi bu olaydan kaynaklanmaktadır15.
15 Oktay Aslanapa, Anadolu'da İlk Türk Mimarisi, Ankara, 1991, s. 17.
Fot. 3. Kölük Camii
Fot. 4. Kölük Camii Onarım Kitabesi Kitabenin yazılışı (Fot. 4) :
نﺎﻄﻠﺴﻟا ﺎﻧﻻﻮﻣو ﺔﻟوﺪﻟا مﺎﯾا ﻲﻓ ﻦﯿﻤﻟﺎﻌﻟا بر ﻞﯿﺒﺳ ﻲﻓ ﺮﻤﻋ سوﺎﻜﯿﻛ ﺢﺘﻔﻟا ﻮﺑا ﻦﯾﺪﻟاو ﺎﯿﻧﺪﻟا ﺰﻋ ﻢﻈﻌﻤﻟا ﺮﯿﻣا ﻢﯿﺴﻗ وﺮﺴﺨﯿﻛ ﻦﺑ
دﻮﻤﺤﻣ ﺖﻨﺑ نﻮﺗﺎﺧ ﻲﺘﻟا زﻮﺴﺗا ﺔﻣﻮﺼﻌﻤﻟا ﺖﺴﻟا ﷲا دﺎﺒﻋ ﻒﻌﺿا ﻦﺒﻨﻣﺆﻤﻟا
ﮫﯾﺎﻤﺘﺳو ﻊﺒﺳ ﺔﻨﺳ نﺎﺴﺒﻏﺎﯾ ﻦﺑ
Kitabenin okunuşu:
Am-mera fi sebil-i Rab-bil alemin fi eyyam el-devle-t ve mevlane el-Sultan el-Mu'az- zaın iz-zid dünya ved-din ebu-l fetih Keykavus bin Keyhüsrev kasim emire el-mü'minin az-af ibad-ullah el-sit el-masuma Atsuz Elti Hatun bin-ti Mahmud bin Yağıbasan sen-et seb'a ve sit- te maye16 .
Anlamı:
Alemlerin Tanrısı yoluna, müminlerin emirinin ortağı din ve dünyanın izzetlisi fetihler babası Keyhüsrev oğlu yüce Sultan Keykavus zamanında, Tanrının en zaif kullarından iffetli kadın Yağıbasan oğlu Mahmud kızı Atsuz (Atsız) Elti Hatun tarafından altıyüzyedi (607) (M.
1211) yılında imar edilmiştir.
H.602 (M.1206) yılında Kayseri Ulu Cami'ini tamir eden Yağıbasan oğlu Mahmud Bey'in onarım yaptırdığı, bu tarihten beş sene sonra (M.1211) da kızı olan Atsuz Elti Hatun tarafından Kölük Camii tamir edilmiştir. Tarihi kaynaklarda Atsuz Elti Hatun hakkında hiç bir bilgiye rastlamadık.
2.2.2. Hunat Camii
Hunat Camii, medrese, cami, hamam ve türbeden oluşan Hunat Hatun Külliyesi'nin içinde yer almaktadır (Fot. 5 ). Camide mihrap önü kubbesi ve bunun önündeki eyvan, ortada sonradan kapatılmış üstü açık avlu ile Büyük Selçuklu cami planlarını andırmaktadır. Cami'de doğu ve balı portalinde bulunan iki kitabeden camii Hunat Hatun'un yaptırdığı anlaşılmakladır.
16 Halil Edhem'in Kayseriyye Şehri eserinde bu kitabede bazı basit yanlışlıklar yapılmıştır.
( ﺔﻟوﺪﻟا ) ve (نﺎﻄﻠﺴﻟا ) kelimeleri (ﺔﻟود) ve (نﺎﻄﻠﺳ) olarak yazılmıştır. Ayrıca mevlana kelimesinden önce yer alan ( ) harfi yazılmamıştır. Halil Edhem, a.g.e., s. 33.
Fot. 5. Hunat Hatun Manzumesi Hunat Hatun
Alaeddin Keykubat'ın hanımı ve Keyhüsrev'in annesidir. Hakkında detaylı bilgi yoktur. Yaptırmış olduğu Hunat Camii'nin kitabelerinden ve türbesinde bulunan kabir taşından, Alaeddin oğlu Sultan Keyhüsrev'in annesi olduğu kesinlik kazanmıştır. Hunat Hatun hakkındaki diğer bir bilgi ise, o'nun Kalonaros (Alanya) hakimi Kir Vart'ın kızıdır, hıristiyan dinini değiştirmemek ve sultanla münasebetle bulunmama kaydı ile Sultan Alaeddin Keykubat'la evlenmesine izin verilmiştir17. Hunat Hatun, kocası Alaeddin Keykubat'ın ölümüne kadar hıristiyan dininde kaldığı, oğlu Keyhüsrev'in İstanbul Latin imparatoru Baudonin'e yazmış olduğu bir mektuptan anlaşılmakladır18. Ancak Hunat Hatun'un Sultanla münasebette bulunmama koşuluna uymadığı, Keyhüsrev'in doğumundan belli olmaktadır.
Hunat Hatun'un oğlu Keyhüsrev'den sonra öldüğü, kabir taşındaki şehit ve merhum Sultan Keyhüsrev'in annesi olduğu ibaresinden, ayrıca, en azından Camiin inşa tarihi olan M.635 (M.
1238) yılında da nıüslümanlığı seçtiği anlaşılmaktadır.
17 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1993, s.337.
18 Osman Turan, a.g.e., s.403.
Fot. 6. Hunat Hatun Camii Batı Kapı Kitabesi Batı kapısındaki kitabenin yazılışı (Fot. 6 ):
نﺎﻄﻠﺴﻟا مﺎﯾا ﻲﻓ كرﺎﺒﻤﻟا ﺪﺠﺴﻤﻟا اﺬھ ةرﺎﻤﻌﺑ ﺮﻣا ﻦﯾﺪﻟاو ﺎﯿﻧﺪﻟا ثﺎﯿﻏ ﻢﻈﻋﻻا
دﺎﺒﻘﯿﻛ ﻦﺑ وﺮﺴﺨﯿﻛ ﺢﺘﻔﻟا ﻮﺑا هﺪﻟو تاﺮﯿﺨﻟا ﺔﺤﺗﺎﻓ ﻦﯾﺪﻟاو ﺎﯿﻧﺪﻟا ةﻮﻔﺻ ةﺪھاﺰﻟا ﺔﻤﻟﺎﻌﻟا ةﺮﯿﺒﻜﻟا ﺔﻜﻠﻤﻟا مادا
لﻼﺿ ﷲا ﮫﯾﺎﻤﺘﺳو ﻦﯿﺛﻼﺛو ﺔﺴﻤﺧ ﺔﻨﺳ لاﻮﺷ ﻲﻓ ﺎھراﺪﺘﻗا ﻒﻋﺎﺿو ﺎﮭﻟﻼﺟ
Okunuşu:
Ame-ra bi imaret haza el-mescit el-mübarek fi eyyam el-Sultan el-azam Giyas ed- dünya ve-d din ebu-l fetih Keyhüsrev bin Keykubat
El-Melike el-kebire el alime el-zahide saf-vet el -dünya ved-din fatih-et el-hayrat vele- dehu edam-e Allah zilal
Celale-he ve za'afe iktidare-ha fi şev-val sene-t hamse ve sela-sin-e ve sitte-maye Anlamı:
Bu mübarek mescidin19 yapılmasına Keykubat oğlu fetihler babası din ve dünyanın bereketi yüce Sultan Keyhüsrev zamanında onun validesi20 Allah iktidarını artırsın celalini daim kılsın hayrat sahibi din ve dünyanın temiz, dindar ve bilge kıraliçesi tarafından altıyüzotuzbeş yılının Şevval ayında emretti.
19 Halil Edhem Mescit kelimesini yanlış olarak Cami diye okumuştur. Bkz., a.g.e., s. 64
20 Validesi anlamına gelen ( ﺎﮭﺗﺪﻟاو ) kelimesi yerine yanlış olarak, oğlu anlamına gelen ( هﺪﻟو ) yazılmıştır.
Fot. 7. Hunat Hatun Camii Doğu Kapı Kitabesi Doğu Kapı Kitabesinin yazılışı (Fot. 7):
و ﺎﯿﻧﺪﻟا ثﺎﯿﻏ ﻢﻈﻋﻻا نﺎﻄﻠﺴﻟا مﺎﯾا ﻲﻓ كرﺎﺒﻤﻟا ﺪﺠﺴﻤﻟا اﺬھ ةرﺎﻤﻌﺑ تﺮﻣا ﻜﻟا ﺔﻜﻠﻤﻟا دﺎﺒﻘﯿﻛ ﻦﺑ وﺮﺴﺨﯿﻛ ﺢﺘﻔﻟا ﻮﺑا ﻦﯾﺪﻟا هﺎﻣ ﻦﯾﺪﻟاو ﺎﯿﻧﺪﻟا ةﻮﻔﺻ ةﺮﯿﺒ
يﺮﺑ لﻼﻇ ﷲا مادا نﻮﺗﺎﺧ ﮫﯾﺎﻤﺘﺳو ﻦﯿﺛﻼﺛو ﺲﻤﺧ ﺔﻨﺳ ﻲﻓ ﺎﮭﻟﻼﺟ
Kitabenin Okunuşu:
Amer-et bi imaret haza el-mescit el-mübarek fi ey-yam el-Sultan el-a'zam Gıyas el- dünya ve
El-din ebu-l fetih Keyhüsrev bin Keykebat el-Melike el-Kebire saf-vet el-dünya ve-d din Mah Peri
Hatun eda-me Allah zilal celale-ha fi sene-l hamse ve selasin-e ve sittemaye Kitabenin Anlamı:
Bu mübarek mescidin yapılmasına Keykubat oğlu fetihler babası din ve dünyanın bereketi yüce Sultan Keyhüsrev zamanında Allah celalini daim kılsın din ve dünyanın temiz ulu kraliçesi Mahperi Hatun tarafından altıyüzotuzbeş yılında emretti21.
Her iki kitabeden de cami'in Keyhüsrev'in annesi Mahperi Hatun tarafından ve H.635(M.1238) tarihinde yaptırıldığı anlaşılmakladır. Hunat Hatun 'un hangi tarihte öldüğü
21 Kitabede batı kapı kitabenin aksine Mahperi Hatun 'un ismine yer verilmişin. Ayrıca batı taraftaki kitabe de yanlış olarak yazılmış olan (ﺮﻣا ) yerine burada doğru olarak ( تﺮﻣا ) yazılmıştır.
kabir kitabesinde yazılmadığından bilinmemekledir. Kesin olan, kabir kitabesinde şehit ve merhum Sultan Keyhüsrev'in annesi ibaresinin yazılmış olmasıdır. Bu da bize Hunat Hatun'un oğlu Keyhüsrev'den sonra ölmüş olduğunu kanıtlamakladır.
Hunat Hatun'un Türbesi ve Mezar Taşı
Türbe, medrese ile cami arasında yer alır (Fot. 8). Giriş medresenin içinden sağlanmaktadır. Türbe, mukarnas kaideli, sekizgen gövdenin üzeri sekizgen ve piramidal bir çalı ile örtülmektedir. Gövde ile çatının birleştiği yerde Ayet-el kürsünün yazıldığı bir yazı kuşağı gövdeyi kuşatmakladır. Türbenin içinde üç adet mezar taşı bulunmakladır. Bunlardan biri Hunat Hatun'a diğeri Hunat Hatun'un torunu ve oğlu Keyhüsrev'in kızı Selçuki Hatun'a aittir. Diğer mezar ise kime ait olduğu bilinmemekle birlikte Keyhüsrev'in hanımına ait olduğu tahmin edilmektedir.
Fot. 8. Hunat Hatun Türbesi
Fot. 9. Hunat Hatun’un Mezar Kitabesi Kuzey Yüzü
Fot. 10. Hunat Hatun’un Mezar Kitabesi Güney Yüzü
Hunat Hatun’un Mezar Kitabesi (Fot. 9-10):
ﺖﺴﻟا ﺮﺒﻗ اﺬھ ةﺪھﺎﺠﻤﻟا ﺔﻄﺑاﺮﻤﻟا ةﺪﺑﺎﻌﻟا ةﺪھاﺰﻟا ةﺪﯿﮭﺸﻟا ةﺪﯿﻌﺴﻟا ةﺮﯿﺘﺴﻟا
ﺔﻟدﺎﻌﻟا ﺔﺒﺣﺎﺼﻟا ﺔﻣﻮﺼﻌﻤﻟا ﺔﻧﻮﺼﻤﻟا ﺔﺒﺣﺎﺻ ﺎﮭﻧﺎﻣز ﺔﺠﯾﺪﺧو ﺎﮭﻧاوا ﻢﯾﺮﻣ ﺔﻔﯿﻈﻨﻟا ﺔﻔﯿﻔﻌﻟا ﻢﻟﺎﻌﻟا ﻲﻓ ءﺎﺴﻨﻟا ﺔﻜﻠﻣ ﺎﯿﻧﺪﻟا ةﻮﻔﺻ فﻮﻟا لﺎﻤﻟﺎﺑ ﺔﻗﺪﺼﺘﻤﻟا فوﺮﻌﻤﻟا
ﻦﯾﺪﻟاو ﺎﯿﻧﺪﻟا ثﺎﯿﻏ ﺪﯿﮭﺸﻟا مﻮﺣﺮﻤﻟا نﺎﻄﻠﺴﻟا ةﺪﻟاو نﻮﺗﺎﺧ يﺮﺑ هﺎﻣ ﻦﯾﺪﻟاو ﻛ ﻦﯿﻌﻤﺟا ﷲا ﻢﮭﻤﺣر دﺎﺒﻘﯿﻛ ﻦﺑ وﺮﺴﺨﯿ ﻦﯿﻣا
Kitabenin okunuşu:
Haza kabr el-sit el-setire el-sa'ide el-şehide el-zahide el-a'bide el-murabite el-mücahide el-masuna el-ma'suma el-sahibe el-adile melike-t el-nis'a fi-l a'lem el-afife el-nazife Meryem eva-niha ve hadice-t zemani-ha sahibe-l el-ma'ruf el-muta-sad-dika bi-l mal-il uluf saf-vet el- dünya ved-din Mahperi Hatun vali-det el-Sultan el-marhum el-şehid Giyazed-dünya ved-din Keyhüsrev bin Keykubat rahime-hum Allah ec-ma'in amin.
Anlamı:
Bu mezar (kabir) Keykubat oğlu merhum ve şehid Sultan Keyhüsrev'in annesi, mutlu, illetli, ma'sum, itaatli, mücahide, dindar, şehide, mutlu kadın, Hanım, binlerce malı sadaka veren, din ve dünyanın temizi, adalet sahibi, temiz kadın, anının Meryem'i, zamanının Hadice’si dünyadaki kadınların kraliçesi Mahperi Hatun’a aittir. Allah cümlesini bağışlasın.
Amin22.
2.2.3. Develi Ulu Camii
XIII. Yüzyılın sonlarına yakın, mihrap önü kubbesi, kare biçimindeki planı, mihrap duvarına dikey uzanan beş sahınlı, orta sahnın ikinci bölümünün üzeri aydınlık feneri ile açık olan ve sivri kemerli tonozların üstü düz toprak damla örtülü olan Selçuklu cami mimarisinin
22 Halil Edhem’de ( ﺔﻣﻮﺼﻌﻤﻟا ) ve (ةﺪﯿﮭﺸﻟا) kelimelerine yer verilmemiştir. Ayrıca ( ﻠﻣﺔﻜ ) kelimesi yanlışlıkla ( ﺔﻜﻠﻤﻟا ) şeklinde yazılmıştır.Bkz., Halil Edhem, a.g.e., s. 67-68.
son örneklerinden biridir (Fot. 11). IV. Kılıçarslan'ın oğlu III. Giyaseddin Keyhüsrev zamanında Göçer Arslan ve onun hanımı Sa'ad kızı Sivasti Hatun tararından yaptırılmıştır.
Fot. 11. Develi Ulu Camii
Camiin inşa kitabesi: Develi Ulu Cami'inin ana giriş kapısının üzerinde iki parça halinde yer almaktadır.
1-Üst kısımda yer alan birinci kitabe iki satırdan oluşmaktadır (Fot. 12).
Fot. 12. Develi Ulu Camii Ayet Kitabesi
Birinci satır :
ﷲﺎﺑ ﻦﻣا ﻦﻣ ﷲا ﺪﺟﺎﺴﻣ ﺮﻤﻌﯾ ﺎﻤﻧا ةﻮﻛﺰﻟا ﻰﺗاو ةﻮﻠﺼﻟا مﺎﻗاو ﺮﺧﻻا مﻮﯿﻟاو
ﻦﯾﺪﺘﮭﻤﻟا ﻦﻣ اﻮﻧﻮﻜﯾ نا ﻚﺌﻟوا ﻰﺴﻌﻓ ﷲا ﻻا ﻰﺸﺨﯾ ﻢﻟو
Anlamı:
(Tevbe Süresinin 18.ayeti) Camileri ancak, Allah'a ve ahiret gününe inananlar, namaz kılan, zekâtını veren ve tek Allah'tan sakınanlar inşa ederler.
İkinci Satır:
ﻒﮭﻟ ﻢﻣﻻا بﺎﻗر ﻚﻟﺎﻣ ﻢﻈﻋﻻا نﺎﻄﻠﺴﻟا ﺔﻟود مﺎﯾا ﻲﻓ ﻊﻣﺎﺠﻟا اﺬھ ةرﺎﻤﻌﺑ ﺮﻣا ﯿﺘﻠﺒﻘﻟا ﮫﻜﻠﻣ ﷲا ﺪﻠﺧ نﻼﺳرا ﺞﻠﻗ ﻦﺑ وﺮﺴﺨﯿﻛ ﺢﺘﻔﻟا ﻲﺑا ﻦﯾﺪﻟاو ﺎﯿﻧﺪﻟا ثﺎﯿﻏ ﻦ
Kitabenin Okunuşu:
Emara bi imaret haza el cami’ fi eyyam devlet el sultan el a’zam malik rikab el umem
Leh fil kıbleteyn Giyased dünya ved-din Ebilfetih Keyhüsrev bin Kılıçarslan halladaallahu mülkehü.
Kitabenin Anlamı:
Bu mübarek Camiin yapılmasına, Allah mülkünü daim kılsın, iki kıblenin özlemi ile tutuşan, ümmetlerin dizginlerini elinde bulunduran, din ve dünyanın bereketi yüce Sultan Kılıçarslan oğlu Keyhüsrev zamanında emr edilmiştir.
2- Alt tarafta yer alan ikinci kitabe ((Fot. 13)) dört satırdan oluşmakladır. Siyah renkle ve birinci kitabenin aksine celi sülüs yerine Selçuklu nesih tarzında yazılmıştır.
Fot. 13. Develi Ulu Camii İnşa Kitabesi
Kitabenin Yazılışı (Fot. 13) :
ﻟا ﻒﯿﻄﻠﻟا ﮫﺑر ﺔﻤﺣر ﻰﻟا جﺎﺘﺤﻤﻟا ﻒﯿﻌﻀﻟا ﺪﺒﻌ ﺔﻔﯿﻌﻀﻟا ﺔﯾرﺎﺠﻟاو نﻼﺳ ﺮﺟﻮﻛ ﷲا ﺮﺼﻧ ﺪﻌﺳ ﺖﻨﺑ ﻲﺘﺳاﻮﺳ ﮫﻧاﻮﺿرو ﷲا ﺔﻤﺣر ﻰﻟا ﺔﺟﺎﺘﺤﻤﻟا ﺮﯿﺨﻟا اﺬھ ﻞﻌﺟو ﺎﻤﮭﻘﯿﻓﻮﺗ ﷲا ﻦﺴﺣا ﮫﯾﺎﻤﺘﺳو ﻦﯿﻧﺎﻤﺛ ﺔﻨﺳ ﻲﻓ ﺎﻤﮭﻘﯿﻓر
Kitabenin Okunuşu
:
El a’bd el zayif el muhtaç ila rab-bihil-latif Nasr-ullah göçer salan ve el cariye el zayife
El muhtace ila rahmet-illah-i ve rizvane-hu Sivasti bint-i Saad
Ahsen Allah-hu tefikihu-ma ve ca’ele hazel hayru rafikihuma fi senet seman,n ve sitemaye Kitabenin Anlamı:
Allah'ın rahmetine muhtaç zaif kulu Göçer Arslan oğlu Nasrullah ve Allah’ın rahmetine ve rızasına muhtaç zaif cariyesi (kulu) Sa’ad kızı Sivasti tarafından Allah başarılarını ihsan ve hayırlarını onlara yad eylesin altıyüzseksen yılında.
Kitabeden, cami H.680 (M.1282) yılında IV. Kılıçarslan oğlu III. Giyaseddin Keyhüsrev zamanında Göçer Aslan Nasrullah ve onun hanımı Sa'ad kızı Sivasti Hatun tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Ancak ne Göçer Aslan Nasrullah, ne de Hanımı Sa'ad kızı Sivasti Hatun hakkında tarihi kaynaklarda bilgi bulunamadığından, kim oldukları hakkında yorum yapamamaktayız.
2.3. Türbeler
2.3.1. Adile Hatun Türbesi (Çifte Kümbet)
Alaeddin Keykubat'ın hanımı ve Eyyubilerden Melik Adil Ebu Bekir'in kızıdır.
Alaeddin Keykubat ölünce, II.Keyhüsrev'in annesi Mahperi Hatun (Hunat Hatun) tarafından çocukları ile birlikte önce Ankara Kalesine haps edilmiş, sonra da erkek çocukları ile birlikte öldürülmüştür. Ancak Keyhüsrev'in ölümünden sonra Adile Hanımın kemikleri kızları tarafından Ankara'dan alınarak, Kayseri'de kızlarının yaptırmış oldukları kümbete gömülmüştür23 (Fot. 14). Sekizgen kümbetin batı tarafındaki kapının üzerinde beyaz mermer üzerine beş satırlık celi sülüs tarzında yazılmış olan kitabesi bulunmaktadır (Fot. 15).
Fot.14. Adile Hatun Türbesi
23 Halil Edhem, a.g.e., s.87-88.
Fot.15. Adile Hatun Türbesi Kitabesi Kitabenin Yazılışı (Fot. 15) :
ﺔﻤﺼﻋ ةﺪھاﺰﻟا ﺔﻤﻟﺎﻌﻟا ةﺪﯿﮭﺸﻟا ةﺪﯿﻌﺴﻟا ﺔﻜﻠﻤﻟا ﺪﮭﺸﻣ اﺬھ ﻦﯾﺪﻟاو ﺎﯿﻧﺪﻟا ﻼﺳﻻا ةﻮﻔﺻ
نﺎﻣﺰﻟا ةﺪﯿﺑز ﻦﯿﻤﻟﺎﻌﻟا ءﺎﺴﻧ ةﺪﯿﺳ ﻦﯿﻤﻠﺴﻤﻟاو م
تﺎﻛﺮﺒﻟاو ﻦﻤﯿﻟا ﺄﺸﻨﻣ تﺎﻜﻠﻤﻟا ﺔﻜﻠﻣ ةﺮﺧﻻاو ﺎﯿﻧﺪﻟا نﻮﺗﺎﺧ ةﺮﺧﺎﻔﻟا لﺎﺼﺨﻟا ﺔﺒﺣﺎﺻ ﻚﻠﻤﻟا ﺖﻨﺑ ر ﺮﻄﻋو ﺎﮭﺤﯾﺮﺿ ﷲا رﻮﻧ بﻮﯾا ﻦﺑ ﺮﻜﺑ ﻲﺑا لدﺎﻌﻟا ﮫﺗرﺎﻤﻌﺑ تﺮﻣا ﺎﮭﺤﯾرو ﺎﮭﺣو
تارﺪﺨﻤﻟا ﺎﮭﺗﺎﻨﺑ ﮫﯾﺎﻤﺘﺳو ﻦﯿﻌﺑراو ﺲﻤﺧ ﺔﻨﺳ ﻲﻓ ﺎﮭﻟﺎﺣ ﻦﺴﺣاو ﺎﮭﻟﺎﻤﻛا ﷲا ﺎﻤﮭﻐﻠﺑو
Kitabenin Okunuşu:
Haza Meşhed el- melike el-sa’ide el şehide el alime el zahide ismet
El- dünya ved-din safvet el İslam vel müslimin seyideü nisa el alemin Zübeydet-ül zaman Sahibet el hisal el fahire hatun el dünya vel ahire meliket-ül melikat menş’e el yemn-i vel berekat bint el melik
El’adil Ebi Bekr bin Eyyub nev-ver Allah-u zarihu-ha ve at-tara ruhiha ve reyhu-ha amerat bi imarete-hu benatu-hal muhadderat
Ve belegahuma Allah-u ikmaluha ve ahsene haluha fi senet hamse ve arba’ine ve sittemaye.
Kitabenin Anlamı:
Bu Meşhed (Türbe) Allah ruhunu ve kokusunu ıtırlandırsın, mutlu melike (kraliçe) şehide, bilge, dindar, din ve dünyanın iffetlisi, islam ve müslümanların temiz kadını, iki alemde kadınların hanımı, zamanının Zübeydesi, övünç kaynağının sahibi, ahiret ve dünyanın hatunu, bereket (bolluk) ve iyilikseverliğin kaynağı, kraliçelerin kraliçesi, adaletli Melik Eyyüb oğlu Ebu Bekir'in kızına aittir. Yapılmasını asilzade kızları emretti, Allah hallerini iyi kılsın, tamamlanmasına 645 yılında erdirdi24.
2.3.2. Hunat Hatun Türbesi
Bu türbeden ve içinde yer alan Hunat Hatun'un mezar kitabesinden yukarıda bahsetmiştik.
2.3.3. Gevher Nesibe Hatun Türbesi
Yaptırmış olduğu medresenin içinde yer alır. Medresenin içinden bir oda şeklinde olmakla birlikle, dışarıdan üst tarafı sekizgen bir gövdenin üzerinin piramidal bir çatı ile örtüldüğü görülmektedir. Gövde ile çatının birleştiği yerde Ayet-el Kürsî suresine yer verilmiştir. Kitabesi olmadığından hangi tarihte öldüğü bilinmemektedir.
2. 4. Medreseler
2.4.1. Kölük (Güllük) Medresesi
Medresenin kitabesi bulunmamaktadır. Ancak caminin kapısındaki kitabede, Yağıbasan oğlu Mahmud Bey'in kızı Atsız Elti Hatun'un bu yapıyı tamir ettiği kelimesinden, medreseyi de aynı Hatun'un tamir ettirdiği anlaşılmaktadır.
2.4.2. Hunat Hatun Medresesi
Hunat Hatun Külliyesi içinde yer almakta olan bu medresenin de kitabesi bulunmamaktadır. Ancak Hunat Hatun'un medreseyi de aynı yıl içerisinde yaptırdığı tahmin edilmektedir.
24 Halil Edhem kitabede yer alan ( ءﺎﺴﻧ ) kelimesini yanlış olarak ( ءﺎﺴﻨﻟا ) kelimesini ( ﻦﯿﻤﻟﺎﻌﻟا) kelimesini ( ﻢﻟﺎﻌﻟا ﻲﻓ ), ( ﺔﻜﻠﻣ) kelimesini ( ﺔﻜﻠﻤﻟا ) ve ( ﺎﮭﺤﯾر ) kelimesini de yanlış olarak ( ﺎﻤﮭﺤﯾر ) okumuş, ayrıca ( ﺎﮭﻟﺎﻤﻛا ) kelimesinin de yanlış olarak (ﺎﮭﻟﺎﻣا) okumuş. Ayrıca (ﷲا ﺎﻤﮭﻐﻠﺑ) kelimelerinden önce yer almakta olan ( و ) harfini yazmamıştır.Bkz., a.g.e., s. 86.
2.5. Hamamlar
2.5.1. Sultan Hamamı (Gevher Nesibe Hamamı)
Hunat Camii'nin karşısında ve iç kale surunun içinde bulunmaktadır. Gevher Nesibe tarafından yaptırıldığı, Gevher Nesibe Darüş-şifası'nın 1584 tarihli vakfiyesinin 4.
maddesinde, hamamın gelirinden, darüş-şifa için senelik 6120 akçe ayrıldığı yazılmaktadır25. Bu da Hamamın büyük bir ihtimalle Gevher Nesibe tarafından yaptırılmış olduğunu göstermektedir.
2.5.2. Kölük (Güllük) Hamamı
Kölük Hamamı'nın da Kölük Camii gibi H.735 (M. 1335) yılında Kölük Şemseddin tarafından tamir edildiği için bu ismi aldığı tahmin edilmektedir. Hamamın da Atsız Elti Hatun tarafından yaptırılmış olduğu, caminin 1584 tarihli vakfiyesinde, hamamın gelirinden senede 1800 akçenin camiye tahsis edilmiş olmasından anlaşılmakladır26.
2.5.3. Hunat Hatun Hamamı
Hunat Hatun tarafından yaptırılmıştır. Kitabesi olmadığından hangi tarihte yaptırılmış olduğu bilinmemektedir. Ancak Hamamın da Hunat Külliyesi ile aynı tarihte yaptırılmış olduğu tahmin edilmektedir. Hamamın camiden daha önce yapılmış olduğunu öne sürenler olmuştur27.
Böylece Kayseri'de Selçuklular zamanında 12 yapının hanımlar tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Bunun dışında bizzat bir hanım tarafından yaptırılmamış ancak yapılmasına bir hanımın neden olduğu, yalnız Kayseri'nin değil belki de Anadolu'nun en güzel kümbetlerinden biri olan Döner Kümbet’i de sayabiliriz (Fot. 16).
25 Yasemin Demircan (Özırmak), Tahrir ve Evkaf Defterlerine Göre Kayseri Vakfiyeleri, Kayseri 1992. s.
72.
26 Yasemin Demircan (Özırmak), a.g.e., s. 68.
27 Bu konu ile ilgili detaylı bilgi için bkz., Haluk Karamağaralı, "Kayseri'deki Hunat Caminin Restitüsyonu ve Hunat Manzumesinin Kronolojisi", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: XXI. Ank. 1976, s.
199-245.
Fot. 16. Döner Kümbet Kitabesinde,
) ﮫﻧاﻮﺿر ﷲا هﺪﻤﻐﺗ نﻮﺗﺎﺧ نﺎﮭﺟ هﺎﺷ ةﺪﯿﻌﺴﻟا ﺔﺑﺮﺘﻟا هﺬھ (
bu türbe, Allah’ın rızasına nail olan Şah Cihan Hatun'a aittir, ibaresi yazılmıştır. Şah Cihan Hatun'un kim olduğu ve ne zaman öldüğü yazılmadığından, adı geçen hanımın ve türbenin yapılış tarihi hakkında detaylı bilgiye sahip değiliz. Ayrıca şunu da belirtmekte yarar vardır, Hunat Hatun yalnız Kayseri'de değil, Anadolu'nun değişik yörelerinde de çok sayıda imar faaliyetine katkıda bulunmuştur28.
28 Hunat Hatun Kayseri dışında da birçok yapı inşa ettirmiştir. Turhal-Amasya yolu üzerindeki Ezine-Pazar Hanı, Turhal Tokat arasındaki Pazar Hatun Hanı, Turhal-Akdağmadeni arasındaki Çekerek Hanı ve Akdağmadeni civarında Mahperi Hatun Hanı bu yapılar içerisinde yer almaktadır.
3. Eratna Dönemi
3.1. Eratna Beyliği Tarihi
Kösedağ Savaşı sonrasında Anadolu Selçuklu toprakları Moğol Valiler vasıtasıyla yönetilmeye başlanmıştır. İlhanlı valilerinden Emir Çoban Temürtaş (1317-1327) valilik merkezi olarak Kayseri’yi seçmiş ve Anadolu’yu buradan yönetmeye başlamıştır. Temürtaş’ın İlhanlı Sultanına başkaldırması ve yerine kayınbiraderi Emir Eratna’yı vekil bırakarak Memlük Sultanına iltica etmesi ve öldürülmesi üzerine Anadolu’da meydan Emir Eratna’ya kalmıştır. Demirtaş’tan boşalan yere ilkin Büyük Şeyh Hasan getirildi ise de, Ebu Said Bahadır Han’ın ölümü üzerine emirin tahtı elde etmek için İran’a giderken Emir Eratna’yı kendi yerine vekil olarak atamıştır29. Eratna Memlük Sultanı Melik Nasır’ın himayesini kabul edip, Memlük Sultanı’nın adına hutbe okutup sikke kestirerek onun rızasını kazanmıştır30. Eratna daha sonrada kendi adına sikke kestirmiştir. Eratna’nın sikke kestirip istiklalini ilan ettiği tarih konusunda farklı görüşler olmakla birlikte, Kayseri Arkeoloji Müzesinde bulunan 72/66-26 envanter no.lu sikkenin H.738 (M. 1338) yılında kesildiği görülmektedir31. Böylece Eratna’nın bugüne kadar yazılanların aksine H.738 (m.1338) yılında sikke kesilerek istiklalini ilan ettiği kesin bir şekilde görülmektedir. Emir Eratna H.753 (M.1352) yılında vefat etmiştir.
Yerine oğlu Mehmed Bey geçmiştir. Mehmed Bey’in 13 yıllık saltanatının ardından öldürülmesi32 ile küçük yaştaki oğlu Alaaddin Ali Bey getirilmiştir. Amasya seferi sırasında ölen Alaaddin Ali Bey’in ardından yedi yaşındaki oğlu II. Mehmet hükümdar ilan edilmiştir33. Aynı yıl içinde öldürülmesi ile de Aratna Beyliği sona ermiştir.
3.2. Türbeler
3.2.1. Kutluşah (Kutluğşah) Hatun Türbesi
Yapı Hunat manzumesinin doğusunda yer almaktadır (Fot. 17). Türbe güney-kuzey doğrultuda dikdörtgen bir plan arz etmektedir. İç kısımda iki bölümden oluşan türbenin üzeri, güneyde sekizgen kasnak üzerinde içten kubbe ile dıştan piramidal külah ile örtülü kuzeydeki kısım ise, beşik tonozla örtülmüştür. Yapıya giriş güney cephe hattının ortasına açılmış
29 H. Hüsameddin Efendi, Amasya Tarihi, C.II, İst. 1329, s.480-81.
30 Kalkaşendi, Subh-ül Aşa Fi Sinaat-il İnşa, I. Baskı, 5. cilt, Beyrut 1987, s.345.
31 K. Türkmen, “Kayseri Arkeoloji Müzesinde Bunulan Eratna Dönemine Ait Sikkeler”, E.Ü. İlahiyat Derg.
Sayı: 9, Kayseri 1996, s.65-90.
32 İ. H. Uzunçarşılı, “Emir Çoban Soldoz ve Demirtaş”, Belleten XXXI/124, s.158.
33 İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.159.
taçkapıdan sağlanmaktadır. Giriş kapısının üzerinde dört satırlık mermer kitabe yer almaktadır (Fot. 18).
Fot. 17. Kutluşah (Kutluğşah) Hatun Türbesi
Fot. 18. Kutluşah (Kutluğşah) Hatun Türbesi Kitabesi
Kitabenin Yazılışı (Fot. 18) :
ﺔﺑﺮﺘﻟا هﺬھ ةرﺎﻤﻌﺑ تﺮﻣا ﺔﻣﺮﻜﻤﻟا ةرﺪﺨﻤﻟا ﺔﻔﯾﺮﺸﻟا ﺖﺴﻟا ةﺮﮭﻄﻤﻟا ﻦﯾﺮﯿﻣﻻا ﮫﻨﺑاو ﺎﮭﻨﺑا ﻞﺟﻻ ﺎﮭﻟﻼﺟ ﷲا مادا نﻮﺗﺎﺧ ﻎﻠﻄﻗ هﺎﺷ ا رﻮﻧ ﻚﺑ رﺪﯿﺣ ﺮﯿﻣﻻاو ﺶﯾﺎﺸﺨﺑ ﺮﯿﻣﻻا ﻦﯿﻣﻮﺣﺮﻤﻟا ﺔﻨﺳ رﻮﮭﺷ ﻲﻓ ﺎﻤھرﻮﺒﻗ ﷲ
ﺔﯾﺎﻤﻌﺒﺳو ﻦﯿﺴﻤﺧ
Kitabenin okunuşu : Amer-et bi imaret hazi-hil türbe
El mutah-hara el- sit el şerife el muhaddara el mükerreme
Şah Kutluğ Hatun edame Allah-u celaliha li-ecl ibnaha ve ibnehu el emireyin
El merhumeyin el- emir Bahşayiş vel emir Hayder bek nev-ver Allah-u kuburihime fi şuhur-i senet hamsin ve sebamie.
Kitabenin Anlamı :
Bu mübarek (temiz) türbenin iki emîr olan oğlu ve onun oğlu olan34 Allah kabirlerini nurlandırsın, emir Bahşayiş ve emir Haydar için yapılmasını, keramet sahibi şerefli yüce
34 Eretna kitabeleri içerisinde, en çok bu kitabede hata yapılmıştır. K. Göde bu kitabeyi şu şekilde okumuştur ( ﮫﯿﺧاو ﺎﮭﻨﺑا ﻞﺟﻻ) Türbeyi Şah Kutlu Hatun oğlu ve onun kardeşi için yapmıştır. Bkz., K.Göde a.g.e., s. 160 bu cümleden de Emir Bahşayiş ile Emir Haydar’ın Şah Kutlu Hatun’un oğulları anlamına gelir ki bu bir yanlıştır.
Eğer Şah Kutlu Hatun oğulları için bir türbe yaptırmış olsaydı ( ﺎﮭﺋﺎﻨﺑا ﻞﺟﻻ ) ibaresi kullanılırdı. H. Erkiletlioğlu ise ( ﮫﻣاو ﺎﮭﺋﺎﻨﺑا ﻞﺟﻻ ) Şah Kutlu Hatun oğlu ve onun annesi (Şah Kutlu Hatun için) anlamına gelen şekilde okuyarak ardından da iki Emir anlamına gelen ( ﻦﯾﺮﯿﻣﻻا ) kelimesinin geldiğini yazarak daha büyük bir yanlışlık yapılmıştır. Bkz., H. Erkiletlioğlu, Kayseri Tarihi (En Eski Zamandan Osmanlılara Kadar), Kayseri, 1993, s.
191; Oysa doğrusu, Şah Kutlu Hatun bu türbeyi oğlu Emir Bahşayiş ve onun oğlu olan (Yani Şah Kutlu Hatun’un torunu olan) Emir Haydar için yaptırmış olduğu kitabede de yer almakta olan ( او ﺎﮭﻨﺑا ﻞﺟﻻﮫﻨﺑ ) (Oğlu ve onun oğlu) anlamına gelen cümleden anlaşılmaktadır. Bundan ötürüdür ki, H.Erkiletlioğlu’nun adı geçen eserin 263-264. sayfasında yer alan (1-Haydar Bey’in büyük olan oğlu Emir Bahşayiş 2- Küçük oğlu Hüseyin Bey 3- Emir Bahşayiş’in oğlu Emir İbrahim…) cümlelerinin doğrusu olan şu şekilde düzeltilmesini temenni ederiz: Şah Kutlu Hatun’un oğlu, H. 748 (M. 1348) yılında ölen Emir Bahşayiş, Emir Bahşayiş’in oğlu H. 750 (M. 1350) yılında ölen Emir Haydar, Emir İbrahim ise Emir Bahşayiş’in oğlu olup Emir Haydar’ın da kardeşi olmaktadır.
hatun Şahkutluğ Hatun, Allah yüceliğini daim kılsın, 750 (M. 1350) yılı aylarında emretmiştir. (1350).
3.2.2. Ulu Hatun Türbesi
Türbe Sahibiye mahallesinde bulunmaktadır (Fot. 19). Yapı plan olarak doğu-batı doğrultuda dikdörtgen bir plana sahiptir. Türbenin ziyaretgah bölümünün üzeri kubbe, giriş eyvanının üzeri ise sivri tonozla örtülüdür. Türbenin batı cephesinde bulunan giriş eyvanı içerisine yerleştirilmiş kapı yer alır. Giriş kapısının üzerine mermer üzerine yazılmış iki satırlık inşa kitabesi yerleştirilmiştir (Fot. 20).
Fot. 19. Ulu Hatun Türbesi
Fot. 20. Ulu Hatun Türbesi Kitabesi Kitabenin Yazılışı (Fot. 20) :
جﺎﺘﺤﻤﻟا ةرﻮﻔﻐﻤﻟا ةﺪﯿﮭﺸﻟا ﺔﻣﻮﺣﺮﻤﻟا ﺔﻛرﺎﺒﻤﻟا ةرﺎﻤﻋ اﺬھ ها ﮫﯾﺎﻤﻌﺒﺳو ﻦﯿﺘﺳو ﺔﺴﻤﺧ ﺔﻨﺳ يﺪﻠﻛ دﺎﺷ ﻲﺟﺎﺤﻟا ﺖﻨﺑ نﻮﺗﺎﺧ ﻮﻟوا ﷲا ﺔﻤﺣر ﻰﻟا
Kitabenin okunuşu :
Ah, haza imaret el mübareke el merhume el şehide el mağfure el muhtac
İlarahmetillah Ulu Hatun bint el hacı Şadgeldi sene hamse ve sittin ve seba’ maye.
Kitabenin Anlamı :
Ah bu mübarek yapı 765 (M. 1364) yılında yapılan, Hacı Şadgeldi’nin kızı merhume, şehide, Allah’ın rahmetine muhtaç Ulu Hatun’a aittir.
4. Osmanlı Dönemi
4.1.Osmanlı Dönemi Kayseri Tarihi
Kayserinin Osmanlı topraklarına ilk girişi Sultan Bayezid’in 1394-95 senelerinde Anadolu’ya yaptığı sefer sırasında olmuştur35. Yıldırımın Kayseri’den ayrılmasının hemen ardından Kadı Burhaneddin şehre yeniden hakim olmuştur. 1398’de Kadı Burhaneddin’in Akkoyunlu Osman Bey tarafından öldürülmesi üzerine bölgenin hakimiyeti el değiştirmiştir.
35 H. Erkiletlioğlu, Geniş Kayseri Tarihi, Kayseri 2006, s.307.
Halktan gelen davet üzerine Yıldırım Bayezid bu bölgeye asker göndererek Sivas ve Kayseri’yi Osmanlı devletine yeniden bağlamıştır.
Ankara savaşının ardından Kayseri Osmanlı hakimiyetinden çıkarak Timur tarafından Karamanoğulları’ndan Dursun Bey’e verilmiştir36 . Karamanoğullarının ardından Dulkadirli hakimiyetine giren Kayseri, Karamanoğlu İbrahim Bey tarafından 1435’de tekrar Karamanoğlu topraklarına dahil edilir. Osmanlı ile Karamanoğulları arasında sık sık hakimiyet değiştirmesinin ardından şehir Fatih Sultan Mehmed döneminde kesin olarak Osmanlı hakimiyetine girmiştir.
4.2. Camiler
4.2.1. Barsama Camii
Kocasinan İlçesi’ne bağlı Barsama köyünde bulunan camiden günümüze sadece minare kısmen kalabilmiştir (Fot. 21). Albert Gabriel’in çizdiği plana göre yapı, kare planlı bir harim ve kuzeyinde bulunan üç bölümlü bir son cemaat mahallinden oluşmaktaydı37. Yapıya ait dört satırlık mermer inşa kitabesi, Kayseri Arkeoloji Müzesi deposunda 1541 envanter numarası ile kayıtlı bulunmaktadır (Fot. 22).
Fot. 21. Barsama Camii (Gabriel’den)
36 H. Erkiletlioğlu, a.g.e., s.308.
37 Albert Gabriel, Kayseri Türk Anıtları (Çev. A.A.Tütenk), Kayseri, 1954, s.106.
Fot. 22. Barsama Camii Kitabesi Kitabenin Yazılışı (Fot. 22) :
مﺎﯾا ﻲﻓ كرﺎﺒﻤﻟا ﻒﯾﺮﺸﻟا ﻊﻣﺎﺠﻟا اﺬھ ﺮﻤﻋ ﺪﻗ ﺔﺒﺣﺎﺻ نﺎﺧ نﺎﻤﯿﻠﺳ نﺎﻄﻠﺴﻟا ﻦﺑ نﺎﺧ ﻢﯿﻠﺳ نﺎﻄﻠﺴﻟا ﺧ ﺔﺠﯾﺪﺧ ﻰﻧﻮﺗﺎﺧ ﻚﺑ ﺶﯿﻤﻣ ﮫﻜﻠﻣ مﻮﺣﺮﻤﻟا ﺖﻨﺑ نﻮﺗﺎ
ﺔﯾﺎﻤﻌﺴﺗو ﻦﯿﻌﺒﺳ و ﺔﻌﺑرا ﺔﻨﺳ ةﺪﻌﻘﻟا يذ ﺮﮭﺷ ﻲﻓ ﺎﺷﺎﺑ ﻰﺳﻮﻣ
Kitabenin okunuşu :
Kad ammara haza el cami el şerif el mübarek fi eyyam Es sultan Selim Han bin Es Sultan Süleyman Han sahibet Mülkehü Memiş Beg Hatun’u Hadice Hatun bint el merhum Musa Paşa Fi şehir zilkade sene Arbaa ve seb’in ve tis’a maye.
Kitabenin Anlamı:
Bu Mübarek ve kutsal Cami, Sultan Süleyman Han oğlu Sultan Selim Han zamanında, Bu mülkün sahibi, Memiş Bey’in Hatunu ve Merhum Musa Paşa’nın kızı, Hatice Hatun tarafından 974 (M.1567) yılının Zilkade ayında yaptırılmıştır.
4.2.2. Cıncıklı (Çiğdelizade) Camii
Cumhuriyet mahallesinde bulunan camii, kare planlı bir harim ve kuzeyinde yer alan son cemaat mahallinden oluşmaktadır (Fot. 23). Yapının harime giriş kapısının üzerinde, mermer üzerine talik hatla yazılmış dört satırlık onarım kitabesi yer almaktadır (Fot. 24).
Fot. 23. Cıncıklı (Çiğdelizade) Camii
Fot. 24. Cıncıklı (Çiğdelizade) Camii Kitabenin Yazılışı (Fot. 24):
ﺮﻠﻤﻧﺎﺧ هﺪﯿﺳ ﻲﺳ ﮫﺟوز ﻚﺑ ﺪﯿﺷر هداز مﺎﻣا –
ﯿﻛ ﺖﺣﺎﻤﺳ فﺮﺻ ﺮﻠﯾﺪﺟا ﻲﻨﯿﺳ ﮫﺴ
ﺎﻘﺣ ﺮﻠﯾﺪﺘﯾا ﺮﻠﻜﺑ ﻦﯿﺴﺣو ﺪﻤﺤﻣ ﻲﺟﺎﺣ ﺮﻟ هداز ﻲﺠﻛﺪﯾ –
ﺮﻠﯾﺪﺘﯾا ﮫﺑاﺮﺨﻟا ﺪﻌﺑ يﺪﺒﻌﻣ ﺎﻨﻋر ﻮﺑ
ﺎﯿﺣا نﺪﺿرا ﮫﺤﻔﺻ ﮫﻤﺘﯾا ﻚﺴﻛا يﺮﯿﺧ ﻞھا ﻲﮭﻟا –
ﺖﻨﯾزو مﺎﻈﻧو ﻦﯾد ماﻮﻗ ﮫﻟرﻼﻧا ﮫﻛ
ﺎﯿﻧد هﺪﻗﺮﻗ ﻲﺧد زﻮﯿﺟوا ﻚﯿﺑ ﮫﻨﺳ يﺮﺠھ ﺦﯾرﺎﺗ ﺎﺿر –
ﺎﻨﺑ ﻻاو ﻊﻣﺎﺟ ىﺪﻨﻟوا ﷲا ﮫﺟﻮﻟ
ا ﺎﺸﻧ
Kitabenin Okunuşu :
İmamzade Reşid Beg zevcesi Seyyide Hanımlar- Semahat kisesini açtılar sarf ettiler Hakka Yedekcizadeler Hacı Mehmed ve Hüseyin Begler- bu rana mabedi ba’del harabe ettiler ihya İlahi ehl-i hayrı eksik etme safhay-ı arzdan- ki onlarla kavam-ı din ve nizam ve ziynet-i dünya Rıza tarihi hicri sen binüçyüz dahi kırkda- li-vechillah olundu cami’ vala bina inşa.
Kitabenin Anlamı :
İmamzade Reşid Bey’in eşi Seyyide Hanımlar-bağış kesesini Hak yolunda harcamak için açtılar
Yedekçizadeler Hacı Mehmed ve Hüseyin Beyler harab olduktan sonra bu güzel mabedi ihya ettiler
İlahi yeryüzünden hayır sahiplerini eksik etme- ki onlarla dünya süsü nizam ve din güçlensin Rıza tarihi hicri sen binüçyüz dahi kırk da- Allah yoluna bu caminin inşası yapıldı.
4.3. Türbeler
4.3.1. Talas Esma Hatun Türbesi:
Talas İlçesi Cemil Baba Mezarlığı içerisinde yer alan türbe sekizgen bir plana sahiptir.
Üzeri kubbe ile kapatılan türbenin cepheleri dışa taşırılmış plastırlarla hareketlendirilmiştir (Fot. 25). Kuzeybatı cephe üzerinde yer alan dört satırlık mermer kitabe talik hatla yazılmıştır38 (Fot. 26).
Fot. 25. Esma Hanım Türbesi
38 Kerim Türkmen, “Talas’ta Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, S. XXVI, Ankara, 1997, s. 153- 192.
Fot. 26. Esma Hanım Türbesi Kitabesi Kitabenin Yazılışı (Fot. 26) :
ﻢﻧﺎﺧ ﺎﻤﺳا تﺮﻀﺣ لزا زوﺪﻧا ﺖﻤﺣر -
ﺎﺷﺎﺑ ﺐﺋﺎﺻ رﻮﺘﻤﺼﻋ ردﺎﻣ نﺎﺑﺮﮭﻣ
هﺪﻨﻟ ﺎﺳ ﻲﻜﯾا نﺎﺴﻜﺳ زﻮﯾ ﻲﻜﯾا نﺪﻧﺎﮭﺟ ﻮﺑ –
يﺮﺒﻗ ﮫﺌﻧﺎﻐﻧﺎﺴﻤﻧ يﺪﻠﯿﻗ بﻮﻜﺟ لا
اوءﺎﻣ ﺖﻤھ ﺐﺋﺎﺻ ﺮﻜﺴﻋ ﺮﺳ ﻲﺘﻤﺼﻋ هداز –
ﺎﯿﺣا يﺪﺘﯾا ﻰﻨﺣور بﻮﺑﺎﯾ ﮫﺑﺮﺗ ﮫﻨﺘﺳوا
رﺎﺘﺨﻣ ﻲﺴﯿﻠﺳ ﺦﯾرﺎﺗ ﻮﺒىدزﺎﯾ لﺪﺑ ﻲﺑ –
ﺎﺷﺎﺑ ﺐﺋﺎﺻ ﻲﻠﻋ ﺎﯿﻠﻋ ﮫﺌﺑﺮﺗ ﻮﻧ ىﺪﺑﺎﯾ
Kitabenin okunuşu :
Rahmet-endüz-i ezel Hazret-i Esma Hanım Mihriban mader ‘İsmet-ver-i Sa’ib Paşa
Bu cihandan iki yüz seksen iki salında39 El çekip kıldı nihan-hane kabri me’va Zade-i ‘İsmeti ser-asker-i Sa’ib-Himmet Üstüne türbe yapub ruhunu itdi ihya Bi-bedel yazdı bu tarih-i selisi Muhtar Yaptı nu türbe-i ulya ‘Ali Sa’ib Paşa
1307
Kitabenin Anlamı :
Üzerine sonsuz rahmet olsun ismetli Saib Paşa’nın Mihriban annesi Hz. Esma Hanım’a Bu cihandan ikiyüzsekseniki (salında) el çekip kabri kendine mesken kıldı.
Oğlu Serasker Saib himmetle üstüne bir türbe yapıp ruhunu etti ihya.
Muhtar, karşılıksız olarak yazdı bu akıcı tarihi Ali Saib Paşa da yaptı bu yüce türbeyi 1307 4.4. Çeşmeler
4.4.1. Esma Hanım Çeşmesi :
Talas İlçesi, Kiçiköy Mahallesi, Ali Saib Paşa Sokağı’nda yer alan çeşme tek kemerli ve tek cepheli olarak inşa edilmiştir (Fot. 27). Yuvarlak kemerli nişin içerisindeki duvar yüzeyine üç satırlık mermer kitabe yerleştirilmiştir (Fot. 28).
39 Sal kelimesi Farsça’da yıl anlamına gelir. Oysa burada gün anlamına gelen ruz kelimesinin yazılması lazım gelirdi. Bu satırda yer alan ikiyüzsekseniki yılı türbede gösterilmiş olan 1307 tarihiyle bir çelişki arzetmektedir.
Buna göre türbe, Esma Hanım’ın ölümünden 25 sene sonra yapılmıştır ki doğrusu da budur.
Fot. 27. Esma Hanım Çeşmesi
Fot. 28. Esma Hanım Çeşmesi Kitabesi Kitabenin Yazılışı (Fot. 28) :
ندرﻻ ﺎﻨﮭﻠﺒﺳ ﺎﺷﺎﺑ ﻲﻠﻋ ﺐﺋﺎﺻ ردﺎﻣ –
لﺎﻘﺘﻧﻻا ﺪﻌﺑ هﺪﻠﺧ يﺪﺑﺎﯾ هﺪﻨﻟﻮﯾ ﻖﺣ
ءﻮﺿو ﮫﺠﻗﺪﻟا ﺮﻠﻨﻣﺆﻣ ﻮﺻ ﮫﺠﻛﺪﺠﯾا نﺎﻜﻨﺸﺗ -
با ﺮﯿﺳ ﮫﻠﺘﻤﺣﺮﺑ ﻰﻨﺣور ﺮﻠﻧﻮﺴﻠﯾا
لﺎﻤﺟ مﺎﻤﺗ ﺦﯾرﺎﺗ شود ﻲﺑ يﺪﻨﻓا رﺎﺘﺨﻣ ناد ﮫﺌﻣﺎﺧ –
ءﺎﻣ ﮫﯾ هﺪﻠﺑ اﺮﺟا ﻢﻧﺎﺧ ﺎﻤﺳا يﺪﻠﯿﻗ
لﻻز
Kitabenin Okunuşu :
Mader-i Sa’ib ‘Ali Paşa Sebl-i hanelerden Hak yolunda yapdı halledehü40 ba’de’l intikal Taşnegan içdikçe şu, mü’minler aldıkça vuzu’
Eylesinler ruhına bi’rahmetle sir-ab-ı cemal Hameden Muhtar Efendi bi duş tarih-i tamam Kıldı Esma Hanım ücra beldeye ma’i zülal Sene 1305
Kitabenin Anlamı :
Saib Ali Paşa annesi’nin sebil hanelerinden Hak yolunda yaptı ölümünden sonra daim kılınsın diye
Susayan insanlar içdikçe41 müminler aldıkça abdest/eylesinler ruhuna rahmetle birlikte seyri cemal
Muhtar efendi tam düştü, ücra beldeye temiz su getirdi Esma Hanım Sene 1305.
4.4.2. Bürüngüz Yeni Çeşme :
Kayseri’ye bağlı Bürüngüz Köyü’nde bulunan çeşme günümüze ulaşamamıştır. Ancak çeşme kitabesinden anlaşıldığına göre 1890 yılında Şerife Naile Hanım tarafından inşa ettirilmiştir (Fot.29).
40 Arapça gramerine göre buradaki halledehü kelimesi, bir hanım olan Esma’dan bahsettiğine göre, halledaha olmalıydı.
41 Bu mısra Türklerin alicenaplıklarını göstermeye yeterlidir. Türkler ayırt etmeden çeşmeden herkesin su içebileceğini belirtirlerken, Müslümanların da abdest alabileceklerini söylemektedirler. Talas’ta o zamanlar bulunmakta olan Ermenilere ayrım göstermemek için çeşmeden müminler su içip abdest almak ibaresi yerine, çeşmeden su içen insanlar, abdest alan müminler diye yazmışlardır.
Fot. 29. Bürüngüz Yeni Çeşme Kitabesi Kitabenin Yazılışı (Fot. 29) :
ﮫﺟﺎﺤﻟا هداﺰﻜﺑ اﺪﺨﺘﻛ ﮫﺟﺎﺘﺤﻣ ﮫﻘﺣ ﺖﻤﺣرو هرﻮﻔﻐﻣو ﮫﻣﻮﺣﺮﻣ ﮫﻠﯿﺳ ﮫﺼﻟﺎﺧ ﺖﯿﻧو ﻖﻤﻟوا دﺎﯾ ﮫﻠﯾا ﺎﻋد ﺮﯿﺧو دﺎﺷ ﻰﺣور ﻚﻤﻧﺎﺧ ﮫﻠﺋﺎﻧ ﮫﻔﯾﺮﺷ ر ﺔﻨﺳ رﺪﺸﻤﻨﻠﻗ ﺎﺸﻧا ﻒﯿﻄﻟ ﮫﺌﻤﺸﺟ ﻮﺒﺷا ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲ ﺎﺿ ١٣٠٨
Kitabenin Okunuşu :
Merhume ve mağfure ve rahmeti hakka muhtace kethüda begzade el hace Şerife Naile Hanım’ın ruhi şad ve hayri dua ile yad olmak ve niyeti halise ile Rıza en lillahi teale iş bu çeşme-i latif inşa kılınmıştır. Sene 1308.
Kitabenin Anlamı :
Allah’ın rahmetine ve mağfiretine muhtaç olan ruhu şad olsun kethüda beyzade hacı Şerife Naile Hanım, Allah’ın rızası için bu güzel çeşmeyi iyi niyetle inşa etmiştir. Sene 1308.
4.4.3. Lise Çeşmesi:
Kayseri Lisesi avlu duvarının güneybatı köşesinde yer alan bağımsız çeşme, tek kemerli olarak inşa edilmiştir (Fot. 30). Çeşme nişinin içinde, beyaz mermer üzerine iki satır halinde yazılmış inşa kitabesi yer almaktadır (Fot. 31).
Fot. 30. Lise Çeşmesi
Fot. 31. Lise Çeşmesi Kitabesi
Kitabenin Yazılışı (Fot. 31) :
ﻢﻧﺎﺧ ﮫﻘﯿﻔﺷ ﻲﺳ ﮫﺟوز يﺪﻨﻓا ﻰﻔﻄﺼﻣ جﺎﺤﻟا هداز ﻲﺠﺷﺎﻃ ١٣٣٨ ىﺮﻟداﺮﯿﺧ
١٣٤٠
Kitabenin Okunuşu :
Taşçızade el hac Mustafa Efendi zevcesi Şefika Hanım Hayratları. 1338-1340
Kitabenin Anlamı :
Taşçızade Hacı Mustafa Efendi eşi Şefika Hanım hayratlarıdır. 1338-1340.
5. Sonuç
Çalışma sonucunda, Selçuklu dönemine ait altı, Eretna dönemine ait iki, Osmanlı dönemine ait ise altı olmak üzere toplam ondört adet eser incelenmiştir. Bu eserlerden beş adedi cami, bir adedi darüşşifa, beş adedi türbe ve üç adedi çeşmedir. İncelenen eserlerin kitabelerinden bu eserlerin kadın baniler tarafından inşa ve imar edildikleri anlaşılmaktadır.
Bunların dışında kitabeleri günümüze ulaşamayan çok sayıda yapı kadınlar tarafından inşa ettirilmiş olmalıdır.
Doğası gereği merhametli ve anaç bir ruha sahip olan kadınlar, geçmişten bu yana yaptıkları hayır ve hasenat işlerini günümüzde de sürdürmektedir. Bu konuda basit bir örnek olarak, üniversitemiz bünyesinde bulunan fakülte, yüksekokul ve hastane binalarının isimlerine bakmak yeterli olacaktır. Bunlardan bazıları; Mehmet Tatar- Hülya Tatar Diş Hekimliği Fakültesi, Safiye Çıkrıçıoğlu Meslek Yüksekokulu, Türkan-Tuncer Hasçalık Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksekokulu, Semiha-Asım Kibar Organ Nakli ve Diyaliz Hastanesi ve Nuri-Zekiye Has Enstitüler Binası’dır. Bu binaların haricinde Tıp Fakültesi ve bağlı hastanelerde bulunan çok sayıda laboratuar ve odalar hayır sahibi kadınlar tarafından teknik teçhizat ve eşyalarla donatılmıştır.
Görülüyor ki, erkek egemen bir toplumda eşlerinin yanında omuz omuza yaşam mücadelesi veren kadınlar, imar faaliyetlerinde de onlardan aşağı kalmamışlar ve birçok hayır eserine imza artmışlardır.
