A.Ü. Beypazarı MYO İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği

12/20/2021

Öğr. Elemanı: Dr. M. Cumhur AKBULUT

Tehlike kaynakları – Ergonomi-Psikososyal

Tehlike Kaynakları

Fiziksel TK

Kimyasal TK

Biyolojik TK

Nihai Ürün Elektrik, Gaz TK

TK

Yangın Tehlikesi Yangın Tehlikesi

Mekanik TK Makine, Teçhizat İşyeri ortamı

Kişiden kaynaklanan T Deprem

Sel gibi

doğal

afetler

Çalışma yaşamında ergonomi, çalışma koşullarının insanın niteliklerine uygun hale getirilmesi olarak değerlendirilmektedir.

İşyerlerinde ergonomik kuralların yerine getirilmesi, insanın sağlığı açısından olduğu kadar üretim ve verimlilik açısından da önem taşımaktadır.

Bir başka deyişle ergonomi, çalışmayı insan anatomisine ve fizyolojisine

uydurmaktır.

Makine ve tezgâhların çalışana göre ayarlanması, işe uygun fiziksel özellikteki kişilerin çalıştırılması bu gibi zorlukların önüne geçmeye yardımcı olur.

Ergonomi en az yorgunlukla en fazla verimliliği sağlamayı hedefler.

Çalışma esnasındaki duruş bozuklukları, ağır yük kaldırma ve taşıma, sık yer değiştirme, sık eğilme ve çömelme, tekdüze (monoton) ve tekrarlayıcı işler, yorucu iş hızı ve düzeni, fiziksel ve zihinsel yüklenme, görsel zorlanma gibi hususlar ergonominin kapsamı içine girer.

Ergonomi

Çalışanların beden, boyut ve özelliklerine uygun olmayan oturma yerleri,

tezgâh ve makinelerin tasarımında erişim noktaları, kontrol

mekanizmalarının yerleşimi ve sinyal düzeneklerinin ergonomik tasarım

hataları nedeni ile eğilme, uzanma ve zorlanmaya bağlı stres, uzun dönemde

ise işe devamsızlık ve iş kazaları artmakta, işe uyum, iş hevesi ve verimlilik

ise azalmaktadır.

Bu olumsuzlukları gidermek üzere ergonomi bilimi aşağıda belirtilen hedefleri kapsar;

 Çalışma sürecinin insanın bedensel ve zihinsel yeteneklerine uygun hale getirilmesi

 Çalışma koşullarını, saatlerini, biçimini insana en uygun hale getirme

 İş temposuna, çalışma saatlerine ve monotonluğa bağlı olarak oluşabilecek

 Araç-gereç tasarımını kullanıma daha elverişli hale gelmelerini sağlayacak biçimde geliştirme

 Zorlanmaların engellenmesi ya da en aza indirilmesi

 İşyeri ortamının ya da günlük yaşama ortamının insana en uygun duruma getirilmesi

 Gerek iş, gerek ev ve gerekse diğer etkinlikler sırasında yaşama ve çalışma kalitesini yükseltecek düzenek ve düzeltmeleri yapmak.

Ergonomi

17. yüzyılda tanımlanmaya başlanan stres, günümüzde neredeyse her yaş grubu için sorun teşkil etmektedir.

Stres konusunda uzun yıllar çalışmış olan Hans Selye (1907-1982), stres ve stresör kavramlarını tanımlamıştır.

Bireyde bir dizi tepki yaratan çevresel uyarılara stresör; bireyin bu tür uyarıcılara karşı gösterdiği tepkiyi ise stres olarak ifade etmiş ve stresi

"bireyin çeşitli çevresel stresörlere karşı gösterdiği genel bir tepki" olarak tanımlamıştır.

Fiziksel, duygusal, zihinsel ve sosyal olmak üzere dört ana başlık altında toplanan stres belirtileri, kişiden kişiye değişiklik göstermekle birlikte insanın stres karşısında zorlanan ruhu ve bedeni, bu yeni duruma “stres tepkisi” göstererek uyum sağlamaya çalışmaktadır.

Bu süreçler içerisinde stres organizmada deriden, endokrin sisteme;

gastrointestinal sistemden immun sisteme kadar birçok sistem üzerinde etkili

olmaktadır.

Psikolojik Etkenler

Çalışma hayatında ise bazen işin gerekleri, işçinin bilgi, beceri ve gereksinimleriyle çatıştığında (nicel aşırı yük, nitel düşük yük) ve özellikle işçinin işi üzerindeki denetimi ve işi ile ilgili sosyal desteği yetersiz olduğunda iş ve yarattığı psikososyal tehlikeler stres yapıcı özellik kazanarak çalışanın sağlığını etkilemeye başlar ve psikososyal riskleri oluşturur.

Tehlike-stres- sağlık ilişkisi ile ilgili tartışmalar çoğunlukla psikososyal

tehlikelere yönelir, işin fiziksel boyutu bazen göz ardı edilir. Oysa gürültü,

titreşim, aşırı sıcak veya soğuk ortamlar gibi daha önceki bölümlerde

bahsedilen fiziksel tehlikelerin de hem beyin üzerindeki etkileri, hem de

oluşturdukları rahatsızlık, kaygı ve korku nedeniyle dolaylı olarak

psikososyal etkileri de vardır.

Levi (1984), işin sağlığı etkileyebilecek psikososyal özelliklerini dört başlıkta sınıflandırmıştır.

Bu özellikler; nicel yük, nitel yük, iş üzerinde denetim eksikliği, sosyal destek eksikliği şeklinde gruplandırılmıştır.

Bunlar işçinin işini stresli olarak algılamasını belirleyen unsurlardır. Hacker

(1991), bu başlıkları genel olarak işin yapıldığı koşullar ve çevre ile işin

içeriği başlığı altında yeniden sınıflandırmıştır. Bu sınıflandırma aşağıdaki

tabloda verilmiştir.

Psikolojik Etkenler

Psikolojik Etkenler

Rol belirsizliği: İşçi işteki rolü hakkında yeterince bilgilendirilmediğinde ortaya çıkar.

Bu sorunu yaşayan işçilerde iş doyumunun azaldığı, işe bağlı gerilimin arttığı

ve sıklaştığı, öz güvenin, iş güdüsünün azaldığı, kan basıncının ve kalp

hızının arttığı, depresyonun sıklaştığı ve işten ayrılma eğiliminin arttığı

görülmüştür.

Rol çatışması: İşçiden değerleriyle çatışan bir rolü ya da birbiriyle uyuşmayan rolleri üstlenmesi istendiğinde ortaya çıkar. Çatışma arttıkça iş doyumu azalır, iş gerilimi ve kalp hızı artar. Kalp hastalıklarının ve ülserlerin rol çatışması olan kişilerde arttığı gösterilmiştir.

Rol yetersizliği: Örgütün işçinin yeteneklerinden ve eğitiminden yararlanamadığı durumlarda ortaya çıkar. İş doyumunu azaltır, gerilimi artırır.

Kişilerle ilgili sorumluluk: Kişilerin sorumluğu arttığı ölçüde kalp

basıncının, kolesterol düzeyinin ve kalp hastalıklarını arttığı, duygusal

tükenmenin ve ilişkilerde kişiliksizleşmenin arttığı gösterilmiştir. Kişilerle

sürekli ilişki içinde olunan mesleklerde de bu sorun artmaktadır

Psikolojik Etkenler

Kariyer gelişimi: Beklenen kariyer gelişiminin sağlanmaması stres nedenidir.

Bu alanda iki unsur belirleyicidir:

 İş güvencesinin olmaması

 statü uyumsuzluğu

Statü uyuşmazlığı: Bugünkü statünün geçmiştekiyle uyumsuz olması (örneğin sürgün, statü indirimi vb. psikiyatrik hastalıkla yakından ilişkilidir.

Karar serbestisi ve denetim: İş tasarımında ve çalışma örgütlenmesinde önemli unsurlardır. İşçinin işiyle ilgili kararlara ne ölçüde katılabildiğinde somutlaşır. Denetim yetersizliği ya da denetim kaybı –karar serbestisinin azalması- stresi, sıkıntıyı, depresyonu, isteksizliği ve tükenmeyi artırır. Karar serbestisinin artırılmasının başarımı desteklediği, ama karar serbestisi sonucu artırılan istemlerin de başlı başına stres nedeni olabileceği gösterilmiştir.

Katılım: Karar verme sürecinde katılımın artmasının memnuniyeti ve

özgüveni arttırdığı, aksi durumun ise stresi ve fiziksel çöküşü ve iş

doyumsuzluğunu artırdığı gösterilmiştir.

İşte kişiler arası ilişkiler: Bu ilişkiler bireysel ve örgütsel sağlıklılık açısından önemlidir. Bu ilişkilerde üç belirleyici düzey vardır:

Üstlerle, astlarla ve aynı statülerdekilerle ilişkiler.

Kişiler arası desteğin azalması sıkıntı hissini, duygusal tükenmeyi, iş gerilimini ve iş doyumsuzluğunu artırır.

Desteğin artması psikososyal etkileri hafifletir, tersi ise güçlendirir.

Üstlerin ya da iş arkadaşlarının desteği stres yapıcıların yarattığı gerilimi, algılanan stres yapıcıları, stres gerilim ilişkisini azaltır.

Üstlerin takdir duyguları ise, hissedilen iş baskısını azaltır. İş güvencesinin olmaması

İşte şiddet: İşte şiddet psikolojik ve fiziksel sağlığı etkiler. AB’de yapılan araştırmada 3 milyon işçinin cinsel tacize, 6 milyonunun fiziksel şiddete, 12 milyonunun da yıldırmaya ve psikolojik şiddete maruz kaldığı saptanmıştır.

İş ev çatışması: Bu çatışma yalnızca iş ile ev arasındaki değil iş ile iş dışı

yaşam arasındaki çatışmadır.

Psikolojik Etkenler

İşin İçeriği

İş çevresi ve teçhizatı: Teçhizat ve tesislerin güvenilirlik, uygunluk, ulaşılabilirlik, bakım ve onarım sorunları gibi işçinin sağlık ve güvenliğini tehdit edecek unsurların yetersizliği strese yol açabilir.

Görev tasarımı: İş içeriğinde tehlikeli olan pek çok boyut vardır: işin değersiz olması, vasıfların kullanılamaması, görev çeşitliliğinin olmaması, tekrarlayıcı iş, belirsizlik, öğrenme fırsatı bulamama, istem çatışmaları ve yetersiz kaynaklar gibi.

Belirsizlik: Başarımla ilgili geribildirim olmaması bir belirsizliktir ve süre uzadığında stres nedenidir.

İş yükü ve iş hızı: Ağır bir işte hızlı çalışma gereği özellikle işin süresi uzadıkça stres oluşturur.

İş yükü: İş yükü ve ağır işte çalışma nicel ve nitel yük tanımlarına karşılık

gelir. Nicel yük, yapılacak toplam iş miktarını, nitel yük ise işin güçlüğünü

tanımlar.

İşin İçeriği

İş hızı ve zaman darlığı: İş yükü iş hızına göre değerlendirilmelidir. İş hızı işin tamamlanma hızı ve hızlılık gereğinin doğası ve denetlenebilirliğidir.

İş hızının sistem veya makine ile belirlendiği sistemlerde, hızlanma fiziksel ve psikolojik sağlık için tehlikelidir. Başarımın elektronik olarak denetlendiği bilgisayar destekli sistemler de aynı etkiyi yapar.

Çalışma saatleri: Çalışma saatlerinin psikososyal tehlike arz edecek iki başlığı öne çıkar. Bu başlıklar, vardiyalı çalışma ve uzun çalışma süreleridir.

Vardiyalı çalışma: vardiyalı çalışma, özellikle de gece çalışması sirkadyen ritmi ve uyku düzenini bozarak sağlığı etkileyebilir. Gece çalışması ise uyku bozuklukları, sindirim sistemi bozuklukları ve genel yorgunluğa neden olabilir.

Uzun çalışma süresi: Pek çok sağlık sorunu ile uzun çalışma süresi arasında

bir ilişki vardır.

Psikolojik Etkenler

Stresin Belirtileri

Stresle ilgili belirtiler;

 Fiziksel

 Duygusal

 Zihinsel

 Sosyal

olmak üzere dört grup altında değerlendirilebilir.

Stresin fiziksel belirtileri: baş ağrısı, düzensiz uyku, sırt ağrıları, çene kasılması veya diş gıcırdatma, kabızlık, ishal ve kolit, döküntü, kas ağrıları, hazımsızlık ve ülser, yüksek tansiyon veya kalp krizi, aşırı terleme, iştahta değişiklik, yorgunluk veya enerji kaybı, kazalarda artış şeklinde kendini gösterebilir.

Stresin duygusal belirtileri: kaygı veya endişe, depresyon, çabuk ağlama,

ruhsal durumun hızlı ve sürekli değişmesi, asabilik, gerginlik, özgüven

azalması, güvensizlik hissi, aşırı hassasiyet, kırılganlık, öfke patlamaları,

saldırganlık veya düşmanlık şeklinde kendini gösterebilir.

Stresin Belirtileri

Stresle ilgili belirtiler;

 Fiziksel

 Duygusal

 Zihinsel

 Sosyal

olmak üzere dört grup altında değerlendirilebilir.

Stresin zihinsel belirtileri: konsantrasyon eksikliği, karar vermede güçlük, unutkanlık, zihin karışıklığı, hafızada zayıflık, aşırı derecede hayal kurma, tek bir fikir veya düşünceyle meşgul olma, mizah anlayışı kaybı, düşük verimlilik, İş kalitesinde düşüş, hatalarda artış, muhakemede zayıflama şeklinde kendini gösterebilir.

Stresin sosyal belirtileri: İnsanlara karşı güvensizlik, başkalarını suçlamak,

randevulara gitmemek veya çok kısa zaman kala iptal etmek, İnsanlarda hata

bulmaya çalışmak ve sözle rencide etmek, haddinden fazla savunmacı tutum,

birçok kişiye küskün olmak şeklinde sıralanabilir.

Psikolojik Etkenler

Stres Yönetimi

Stres, işçilerin sağlığını ve verimliliğini azalttığı için stres ile başa çıkmak önemlidir. Stres ile başa çıkmak için olası iki etkinlik alanı vardır.

Birincisi bireyi stresten uzak tutmak ya da bireyin stresle başa çıkmasını sağlamaktır.

İkincisi ise, olası stres kaynaklarını azaltmak için örgütsel modelde gerekli

değişiklikleri yapmaktır.

Kişisel stres yönetimi

Bireylerin stresle başa çıkmasına yardımcı olmak için başlatılacak ilk girişimler genellikle işçi destek programlarının da parçasını oluşturmaktadır.

Bu programlarda işçilere stresin nedenleri, etkileri ve stresten uzak durma yolları ile eğer bu mümkün değilse stresle nasıl başa çıkacakları öğretilir.

Önerilen temel yöntemler aşağıda sunulmuştur:

Gevşeme: Stresin yol açtığı gerginlik gevşeme teknikleriyle önemli ölçüde giderilebilir. Bu teknikler, nefes alma egzersizlerini, meditasyonu ve zihinsel gevşemeyi kapsar.

Egzersiz: Stresi azaltmakta en etkili yol olarak görülen egzersizin, mücadelenin ya da kaçmanın yerini doldurduğu düşünülür. “Aerobik”

solunumu ve oksijen kullanımını artırır ve strese karşı etkilidir. Egzersizden

en yüksek verimi almak için kalp ve solunum hızı haftada en az üç kez, 20-

30 dakika süreyle artırılmalıdır. Yüzme, yavaş koşu, aerobik veya hızlı

yürüme ile bu amaca ulaşılabilir.

Psikolojik Etkenler

Kişisel stres yönetimi

Perhiz: Stres metabolizma hızını artırır ve yemek yeme alışkanlıklarını değiştirir. Bazı kimseler yemeyi bir tür kaçış olarak seçerken, diğerleri yaşamını sürdürmek için yemeyi ya da bir şey yememeyi seçebilir.

Davranış Değişiklikleri: Bireyin stresle içgüdüsel davranışlarla (kızarak,

sigara içerek, yemek yiyerek veya içki içerek) başa çıkması kısa dönemde

rahatlama sağlasa bile; uzun dönemde sorunu artırır. Stres kaynağını

algılama biçimini değiştirmeye yönelik danışmanlık hizmeti, işçinin

kaynakla mücadelesine yardım eder.

Örgütsel stres yönetimi

Stres kaynaklarından bazılarını yok etmenin çalışma ortamının daha stressiz ve verimli hale getirilmesi önemini az sayıda örgüt kavrayabilmiştir.

Çalışma Ortamı: Çalışma koşullarındaki fiziksel tehlikeler veya uygun olmayan termal konfor şartlarının (gürültü, titreşim ve toz, ortam ısısı) uygun hale getirilmesi stresin sınırlanmasında önemli rol oynar.

Denetim: En önemli iyileştirme denetimle ilgili olandır. Kişinin bulunduğu

ortamı denetleyebiliyor olması stresini azaltır. Bazı bireyler diğerlerinden

daha çok denetlendiklerini hissetmeleri, streslerin artırır; ancak, örgütler

çalışanlarına işlerini denetleme hakkı verdiğinde bu stres azalır.

Psikolojik Etkenler

Örgütsel stres yönetimi

Katılım: Stresi önleyen en önemli mekanizmalardan bir diğeri, katılımla birlikte gelişen şirket içi bilgi akışıdır. İletişim yetersizliği işçiler için önemli bir stres kaynağıdır.

Özerklik: Bunu sağlamak için en sık kullanılan yöntem, şirketin hiyerarşik yapısını kırmak ve çalışma ekiplerine sorumluluk vermektir.

Esnek Çalışma Programları: Bu programlar son yıllarda çok sayıda şirkette

uygulanmaktadır. Bunlar esnek süre kullanımını, çalışma süresinin ya da

görevlerin paylaşımını içerir.