Heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝnda kullanÝlan parametrelere ilißkin belirsizlikler

(1)

Eleßtirel Derleme / Critical Review

Heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝnda kullanÝlan parametrelere ilißkin belirsizlikler

Uncertainties on the parameters employed in preparation of landslide susceptibility maps

Candan G…K‚EOÚLU, Murat ERCANOÚLU

Hacettepe †niversitesi, MŸhendislik FakŸltesi, Jeoloji MŸhendisliÛi BšlŸmŸ, 06532 Beytepe Ankara

…Z

Son yirmi yÝlda, coÛrafi bilgi sistemlerindeki ve sayÝsal haritalarÝn hazÝrlanmasÝna ilißkin yšntemlerdeki gelißmele- re ve bunlarÝn heyelan zararlarÝnÝn azaltÝlmasÝ •alÝßmalarÝ ile mŸhendislik •alÝßmalarÝndaki kullanÝmÝnÝn artÝßÝna baÛlÝ olarak, geniß šl•ekli heyelan tehlike ve/veya duyarlÝlÝk haritalarÝna olan ilgi sŸrekli artmÝß ve uluslararasÝ der- giler ve sempozyum bildiri kitaplarÝnda da bu konuda •ok sayÝda •alÝßma yayÝmlanmÝßtÝr. Bununla birlikte, gerek bu haritalarÝn hazÝrlanmasÝ sÝrasÝnda kullanÝlan yšntemler, gerekse haritalarda kullanÝlan parametreler konusunda, araßtÝrmacÝlar arasÝnda henŸz bir gšrŸß birliÛi olußmamÝßtÝr. Kavramsal ve ißlemsel sÝnÝrlamalarÝn, bu tŸr haritala- rÝn hazÝrlanmasÝ sÝrasÝnda ortaya •Ýkan belirsizliklerin temel nedeni olduÛu dŸßŸnŸlmektedir. ‚oklu deÛißken analiz yaklaßÝmÝnÝn kullanÝmÝ ile bu sÝnÝrlamalarÝn bir šl•Ÿde aßÝlmasÝ olasÝdÝr. Ancak bu yaklaßÝm, ayrÝntÝlÝ bir heyelan envanteri •alÝßmasÝnÝ gerektirir. Bu nedenle, araßtÝrmacÝlar genel olarak kißisel deÛerlendirmelerine baÛlÝ olarak Ÿrettikleri indeks haritalarÝnÝn •akÝßtÝrÝlmasÝ yaklaßÝmÝnÝ tercih etmißlerdir. Ancak her araßtÝrmacÝ •alÝßtÝÛÝ sahaya ilißkin parametreleri dikkate aldÝÛÝ i•in, •ok sayÝda parametre ve yšntemin kullanÝlmasÝ sšz konusu olmaktadÝr.

…zellikle eÛim, litoloji, arazi kullanÝm potansiyeli ve bitki šrtŸsŸ parametrelerine ilißkin bir gšrŸß birliÛi saÛlanmÝß gibi gšzŸkmesine karßÝn, yama• yšnelimi, yama• ßekli, topoÛrafik yŸkseklik vb. gibi bir •ok faktšr Ÿzerinde ise gš- rŸß birliÛi yoktur. Bu yazÝda, bšlgesel šl•ekteki heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝ sÝrasÝnda kullanÝlan parametrelerden kaynaklanan belirsizlikler eleßtirel bir bakÝß a•ÝsÝyla tartÝßÝlmÝßtÝr.

Anahtar Kelimeler: Belirsizlik, hazÝrlayÝcÝ faktšrler, heyelan, heyelan envanteri, heyelan duyarlÝlÝk haritasÝ, indeks harita, tetikleyici faktšrler.

ABSTRACT

In the last two decades, depending on the developments of geographical information systems and the methods employed in numerical cartography, landslide hazard mitigation efforts and the increase in their application to en- gineering projects, the interest to large-scaled landslide hazard and/or susceptibility maps has increased. As a consequence of these developments, many studies have been published in international journals and proceedings of symposiums. However, there is no agreement among the investigators both on the methods used in preparati- on of landslide susceptibility maps and the parameters employed. The conceptual and operational restrictions are considered to be the main uncertainties in the preparation of these maps. It seems possible to overcome these restrictions by employing multivariation analysis. But, a detailed landslide inventory is required for the application of this approach. For this reason, the investigators preferred to overlay the index maps based on their own assess- ments. But, this application resulted in the use of many parameters and methods. Although a consensus on some parameters, such as slope, lithology, land-use potential and vegetation cover has been established among the applicants, there is no agreement on many other factors, particularly slope orientation, shape of slope, elevation etc. In this paper, the uncertainties risen from the parameters employed in the preparation of landslide susceptibi- lity maps of large areas are critically rewieved.

Key Words: Conditioning factors, index map, landslide, landslide inventory, landslide susceptibility map, trigge- ring factors, uncertainty.

(2)

GÜRÜÞ

Genel olarak, bir yama•taki kaya, toprak zeminin veya molozlarÝn yama• aßaÛÝ doÛru hareket etmesi olarak tanÝmlanan heyelanlar (Cruden, 1991) nedeniyle, 1971-74 yÝllarÝ arasÝnda, dŸn- yada her yÝl yaklaßÝk 600 kißinin yaßamÝnÝ yitirdi- Ûi bilinmektedir (Schuster ve Fleming, 1986).

Bunun yanÝsÝra, Amerika Birleßik Devletleri, Ja- ponya, Avusturya, Fransa, Ütalya, Üsvi•re ve Hin- distanÕda heyelanlardan kaynaklanan yÝllÝk ekonomik kayÝplarÝn 1 ile 5 milyar dolar arasÝnda ol- duÛu tahmin edilmektedir (Aleotti ve Chowd- hury, 1999). Heyelanlar, can kayÝplarÝnÝn ve ekonomik zararlarÝnÝn yanÝsÝra, kentleßmeye zarar vermekte, tarÝm ve orman alanlarÝ ile akarsu- larÝn kalitesi Ÿzerinde olumsuz etkiler yaratmak- tadÝr (Schuster ve Fleming, 1986). Ancak, •oÛu zaman heyelan zararlarÝ, heyelanÝ tetikleyen en šnemli faktšrlerden olan deprem ve aßÝrÝ yaÛÝß sŸre•leri i•erisinde deÛerlendirilmekte ve bunun sonucu olarak da, heyelan zararlarÝnÝn boyutlarÝ ger•eÛinden daha dŸßŸk tahmin edilmektedir (Schuster, 1996). …rneÛin, 1994 yÝlÝnda Kuzey- batÝ Ütalyadaki Piedmon bšlgesinde yaßanan aßÝrÝ yaÛÝßlar ile buna baÛlÝ gelißen heyelanlarda 44 kißi yaßamÝnÝ yitirmiß, 2000 kißi evsiz kal- mÝß ve 10 milyon dolarÝn Ÿzerinde maddi kayÝp olußmußtur (Luino, 1999). Bu kayÝplarÝn meydana gelmesindeki temel nedenin kußkusuz aßÝrÝ ve ßiddetli yaÛÝßlar olmasÝna karßÝn, heyelanla- rÝn da kayÝplar Ÿzerinde šnemli šl•Ÿde etkisi ol- mußtur. Ger•ekte her iki olaydan kaynaklanan zararlarÝn ayÝrt edilmesi hemen hemen olanak- sÝzdÝr. Bu nedenle konuyla ilgilenen araßtÝrmacÝ- lar, ekonomik zararlarla can kaybÝna neden olan ve birbirine baÛlÝ olarak gelißen doÛa olaylarÝn- da genelde kabul ettikleri en šnemli olayÝ, temel neden olarak dikkate almaktadÝrlar. HeyelanlarÝ depremler ile aßÝrÝ ve ßiddetli yaÛÝßlar tetikledi- Ûinden, •oÛunlukla heyelanlar neden olduklarÝ kayÝplar a•ÝsÝndan ikincil šzelliÛe sahiptir.

Heyelanlarda zamana baÛlÝ bir artÝß sšzkonusu- dur (Aleotti ve Chowdhury, 1999). Bu artÝßÝn temel nedenleri, Schuster (1996) tarafÝndan, heyelana duyarlÝ bšlgelerdeki kentsel ve endŸstri- yel gelißmeler, heyelana duyarlÝ bšlgelerdeki or- manlarÝn tahrip edilmesi ve iklim deÛißikliklerin- den kaynaklanan bšlgesel yaÛÝßlardaki artÝßlar ßeklinde a•ÝklanmaktadÝr. Bu artÝßa ilißkin diÛer bir nedenin de, bilimsel gelißmeye baÛlÝ olarak, heyelan kayÝtlarÝnÝn dŸzenli ßekilde tutulmasÝ ve

bšlgesel dŸzeydeki •alÝßmalarÝn artmasÝ oldu- Ûudur. DoÛal afet zararlarÝnÝn azaltÝlmasÝ, doÛal

•evrenin korunmasÝ ve toplumun yaßam kalitesi- nin arttÝrÝlmasÝ amacÝyla yapÝlan •alÝßmalar ara- sÝnda, heyelanlarla ilgili araßtÝrmalarÝn sayÝsÝ da gŸn ge•tikte artmaktadÝr. Heyelan zararlarÝnÝn azaltÝlmasÝ yšnŸnde yapÝlan •alÝßmalarÝn en šnemli ve baßlangÝ• aßamalarÝndan biri de, •alÝ- ßÝlan bšlgenin heyelan tehlikesi veya duyarlÝlÝk haritasÝnÝn hazÝrlanmasÝdÝr. Ancak, bu haritala- rÝn hazÝrlanma yšntemleri ve kullanÝlan parametreler hakkÝnda dŸnyada konu ile ilgili araßtÝr- macÝlar arasÝnda bir gšrŸß birliÛi henŸz olußma- mÝßtÝr. Bu yazÝnÝn temel amacÝ, šzellikle toprak tŸrŸ zeminlerde gelißen yama• duraysÝzlÝklarÝ konusunda hazÝrlanan heyelan duyarlÝlÝk harita- larÝnda kullanÝlan parametrelerin belirlenmesi ve sÝnÝflandÝrÝlmasÝ sÝrasÝnda ortaya •Ýkan belirsiz- liklerden kaynaklanan sÝnÝrlamalarÝn, eleßtirel bakÝß a•ÝsÝyla tartÝßÝlmasÝdÝr. Bu ama•la litera- tŸrde bugŸne deÛin yaygÝn olarak kullanÝlan ve yukarÝda sšzŸ edilen tŸrdeki heyelanlar Ÿzerin- de etkili olan parametreler, hazÝrlayÝcÝ (ortam faktšrleri) ve tetikleyici faktšrler baßlÝklarÝ altÝnda derlenmiß, bunlarÝn kullanÝmÝyla ilgili sorunlar ve/veya belirsizlikler ortaya konularak tartÝßÝl- mÝßtÝr. Kaya kŸtlelerinde meydana gelen sŸrek- sizlik denetimli ßev duraysÝzlÝklarÝnÝn mekaniz- malarÝ, zemin tŸrŸ malzemelerde gelißen duray- sÝzlÝklardan farklÝ olup, haritalamada esas alÝ- nan faktšrlerin de farklÝ olmasÝnÝ gerektirmektedir. Bu nedenle, bu yazÝda sadece toprak zeminlerde gelißmesi olasÝ heyelanlara ilißkin hazÝrla- nan duyarlÝlÝk haritalarÝnda kullanÝlan parametreler Ÿzerinde durulmußtur.

TEMEL TANIMLAR VE BELÜRSÜZLÜKLER Varnes (1984)Õa gšre doÛal tehlike, belirli bir alanda ve belirli bir zaman i•erisinde potansiyel olarak hasar verici etkiye sahip bir olayÝn olußa- bilme olasÝlÝÛÝdÝr. Bu tanÝm; bŸyŸklŸk, coÛrafik konum ve zaman gibi faktšrleri bir arada i•erir.

Bšlgesel heyelan kestirim modelleri ise, nerede heyelan olabileceÛine yšnelik bilgileri kapsa- maktadÝr. Bir šl•Ÿde heyelanÝn bŸyŸklŸÛŸnŸn kestirebilmesi mŸmkŸn olsa da, heyelanÝn olu- ßum zamanÝnÝ belirleyebilmek neredeyse ola- naksÝzdÝr. AyrÝca, ayrÝntÝlarÝ daha sonraki bš- lŸmlerde verilen parametrelerle ilgili belirsizlik- lerden dolayÝ, Ÿretilen haritalar i•in Òheyelan tehlike haritasÝÓ yerine Òheyelan duyarlÝlÝk haritasÝÓ teriminin kullanÝlmasÝnÝn daha doÛru bir yakla-

(3)

ßÝm olacaÛÝ dŸßŸnŸlmektedir. ‚ŸnkŸ bu tŸr haritalar; genelde hangi bšlgede, ne zaman ve hangi bŸyŸklŸkte bir heyelanÝn olacaÛÝnÝ deÛil, hangi bšlge(ler)in heyelana karßÝ daha duyarlÝ, hangilerinin ise daha az duyarlÝ olabileceklerini ve bunlarÝn ara sÝnÝflarÝnÝ gšreceli bir bi•imde ortaya koymaya yarayan haritalardÝr. Benzer bir deÛerlendirme, Brabb (1984; Aleotti ve Chowd- hury, 1999Õden) tarafÝndan da yapÝlmÝßtÝr. AyrÝ- ca bu tŸr haritalarda zaman zaman šznel deÛer- lendirmeye dayalÝ tanÝmlamalar da kullanÝlmak- tadÝr. DolayÝsÝyla, bu haritalarÝn sonu•larÝ ger-

•ek•i olsa bile, yalnÝzca incelenen bšlgeleri gš- receli sÝnÝflara ayÝrmakta, kimi araßtÝrmacÝlara (Luzi ve Pergalani, 1999) gšre bu durum, mŸ- hendisler ve planlamacÝlar i•in •ok fazla bir ßey ifade edememektedir. Buna karßÝn, bu tŸr hari- talarÝn Ÿretilmesinde sonsuz ßev modeli (Skempton ve Delory, 1957) veya Newmark yšntemi (Newmark, 1965) gibi bazÝ yaklaßÝmla- rÝn kullanÝlmasÝ mŸmkŸndŸr. Bu yšntemler yama•larÝ olußturan malzemelerin jeoteknik parametrelerinin belirlenmesini gerektirmektedir. Bu nedenle, uygulamada tŸm bšlgeyi bir arada ka- rakterize edebilmek i•in šzellikle jeoteknik parametreler a•ÝsÝndan bazÝ varsayÝmlarÝn, genelle- melerin ve basitleßtirmelerin yapÝlmasÝ gerekmektedir. Bu durumda da, •oÛunlukla en kštŸ koßullar tercih edilmekte ve elde edilen harita da genelde aßÝrÝ tutucu olmaktadÝr. AyrÝca bu yšn- temler, sadece zemin tŸrŸ malzemelerin i•inde gelißmesi olasÝ duraysÝzlÝklarÝn analizi ile sÝnÝrlÝ- dÝr. DolayÝsÝyla, bunlarÝn kaya kŸtlelerinde geliß- mesi olasÝ duraysÝzlÝklarÝn analizlerinde kullanÝ- lamamasÝ gibi bir durum da sšzkonusudur. Bun- larÝn yanÝsÝra, limit-denge analizi gibi klasik ßev analiz yšntemlerinin uygulanmasÝ ayrÝntÝlÝ jeoteknik araßtÝrmalarÝ gerektirmektedir. ‚ok bŸ- yŸk alanlarda yapÝlan heyelan duyarlÝlÝk harita- lamasÝ •alÝßmalarÝnda limit-denge analizi yšn- temlerinin kullanÝlmasÝ, bir•ok ayrÝntÝnÝn dikkate alÝnamamasÝna neden olacaktÝr. Bu durumu, Casti (1990; Juang vd., 1998Õden) tarafÝndan kavramsal olarak sšzedilen varsayÝmlardan ve aßÝrÝ deÛißkenlikten kaynaklanan belirsizlikler ile tanÝmlamak mŸmkŸndŸr. Ger•ekte varsayÝm ve deÛißkenlik •ok farklÝ iki kavramdÝr. DeÛißkenlik nesnel bir šzelliÛe sahip olup, bundan kaynaklanan belirsizlikler olasÝlÝk teorisinin kullanÝlmasÝy- la šnemli šl•Ÿde giderilebilmektedir (Juang vd., 1998). Buna karßÝn, varsayÝmlar šznel olup, bunlardan kaynaklanan belirsizliklerin en aza in- dirilebilmesi i•in mesleki deneyime dayalÝ yo-

rumlamalara gereksinim vardÝr. Bu nedenle de, heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝnda deneyimi esas alan yorumlar sÝklÝkla kullanÝl- maktadÝr. Van Westen vd. (1999)Õne gšre, bu tŸr bir yšntemle Ÿretilmiß haritalarda genellikle ha- talÝ sÝnÝflamalara rastlanÝlmamaktadÝr. Ancak, bu haritalarÝn Ÿretilmesinde saha deneyimi •ok fazla olan uzman elemanlara gereksinim vardÝr.

DolayÝsÝyla, bu tŸr haritalarÝn sÝnÝrlÝ deneyime sahip elemanlarca yapÝlmasÝ, hatalÝ sonu•larÝn ortaya •ÝkmasÝna neden olmaktadÝr. TŸm bunla- rÝn yanÝsÝra, heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn ha- zÝrlanmasÝ sÝrasÝnda aßaÛÝda sÝralanan varsa- yÝmlar da araßtÝrmacÝlar tarafÝndan sÝklÝkla kulla- nÝlmaktadÝr (Hutchinson, 1992).

(a) Heyelanlar, ge•mißte olduÛu gibi, gelecekte de aynÝ jeolojik, jeomorfolojik, hidrojeolojik ve iklimsel koßullar altÝnda olußacaktÝr.

(b) Heyelanlara neden olan temel koßullar, ya- macÝ olußturan malzemenin šzellikleri, jeolojik, jeomorfolojik, hidrojeolojik ve meteorolojik koßullar gibi tanÝmlanabilen, ortamla ilgili faktšrlerdir.

(c) Tehlikenin derecesi deÛerlendirilebilir.

(d) Her tŸrlŸ yama• duraysÝzlÝÛÝ modeli tanÝmla- nabilir ve sÝnÝflandÝrÝlabilir. Ancak, duraysÝz- lÝklara ilißkin ayrÝntÝlÝ šzelliklerin bšlgesel •a- lÝßmalarda kullanÝlan šl•ekteki haritalara yansÝtÝlmasÝ gŸ•tŸr.

Aleotti ve Chowdhury (1999)Õye gšre, bir heyelan duyarlÝlÝk deÛerlendirmesi Òhangi alanlarda heyelan olußacak?Ó, Òolußacak yenilme tŸrleri nelerdir?Ó ve Òheyelanlar hangi koßullar altÝnda tetiklenecek?Ó sorularÝna yanÝt verebilecek nitelikte olmalÝdÝr. Her ne kadar yukarÝda sšzŸ edilen belirsizlikleri i•erse de, heyelan duyarlÝlÝk ha- ritalarÝ šzellikle son on yÝl i•erisinde, verilerin derlenerek farklÝ ßekillerde deÛerlendirilip sunul- masÝ a•ÝsÝndan šnemli bir ara• olan coÛrafi bilgi sistemlerindeki gelißmelere de baÛlÝ olarak, yay- gÝn bi•imde Ÿretilmekte ve bšlgesel šl•ekteki

•alÝßmalarÝn šn aßamalarÝnda dikkate alÝnmak- tadÝr. Heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝ uygulamada yaygÝnlaßmasÝna karßÝn, uygulamacÝlar arasÝn- da gerek kullanÝlan parametreler, gerekse hazÝr- lama yšntemleri Ÿzerinde, henŸz bir gšrŸß birli- Ûi olußmamÝßtÝr. Bu hususta bir gšrŸß birliÛine ulaßÝlamamasÝnda, •alÝßÝlan alanlarÝn bŸyŸk ol- masÝ ve farklÝ alanlarda farklÝ parametrelerin dikkate alÝnmasÝ, ayrÝca bu ama•la kullanÝlabilecek mesleki deneyime dayalÝ yorumlamalar, •ok de-

(4)

Ûißkenli istatistiksel analiz, bulanÝk mantÝk, ola- sÝlÝk yaklaßÝmÝ vb. gibi •eßitli yšntemlerin varlÝÛÝ gibi nedenler de etkili olmußtur. FarklÝ araßtÝrma- cÝlar tarafÝndan kullanÝlan yšntemlere ilißkin genel bir sÝnÝflama Aleotti ve Chowdhury (1999) ta- rafÝndan yapÝlmÝßtÝr. Bu araßtÝrmacÝlar uygula- nan yšntemleri niteliksel ve niceliksel yšntemler olarak iki ana grup altÝnda toplayarak, bunlarÝ beß alt gruba ayÝrmÝßlardÝr (Þekil 1).

HEYELAN DUYARLILIK HARÜTALARINDA KULLANILAN PARAMETRELER

…zellikle 1990 yÝlÝndan itibaren yaygÝnlaßan ve coÛrafi bilgi sistemlerinden de yararlanÝlan heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝnda kullanÝlan yšntemler ve parametrelere ilißkin genel bir deÛerlendirme, yayÝmlanmÝß ve ulaßÝlabi- len 21 adet •alÝßmanÝn istatistiksel yšntemlerle incelenmesiyle elde edilen sonu•lar kullanÝlarak yapÝlmÝßtÝr. SšzŸ edilen bu •alÝßmalardan 13 tanesinde, indeks haritalarÝnda duraysÝzlÝÛa neden olan faktšrlerin heyelana etki oranlarÝ olarak tanÝmlanan (Van Westen vd., 1999) šnem derecesi i•in ya eßit, ya da farklÝ aÛÝrlÝklarÝn dikkate alÝndÝÛÝ ve her bir faktšrŸn šzelliklerini yansÝtan haritalarÝn ŸstŸste •akÝßtÝrÝlmasÝ yšntemi kulla- nÝlÝrken, dšrt tanesinde •oklu regresyon analizi, Ÿ• tanesinde bulanÝk mantÝk yaklaßÝmÝ, bir tanesinde ise matris analizi temel alÝnmÝßtÝr (Þekil 2 ve ‚izelge 1). Etki derecelerinin saptanmasÝnda bir šl•Ÿde limit-denge analizlerini temel alan du-

yarlÝlÝk yaklaßÝmlarÝ kullanÝlabilir. Bu yazÝda dikkate alÝnan •alÝßmalarÝn šnemli bir bšlŸmŸ Hin- distan kškenli olup, Ütalya, Üspanya, Tayvan, TŸrkiye, Jamaika, Üran, Avusturalya ve Yugos- lavya gibi Ÿlkelerde de bu tŸr araßtÝrmalar ya- yÝmlanmÝßtÝr (bknz. ‚izelge 1). Bu •alÝßmalarda toplam 23 adet farklÝ parametre kullanÝlmÝß olup, bunlar arasÝnda Nagarajan vd. (2000) en fazla sayÝda parametreyi temel alÝrken, Uromeihy ve Mahdavifar (2000) sadece Ÿ• parametreyi dikkate almÝßtÝr (bknz. ‚izelge 1).

EÛim parametresi 21 •alÝßmanÝn tamamÝnda, litolojik šzellikler 20 tanesinde, ana faylara olan uzaklÝk 11 tanesinde, topoÛrafik yŸkseklik ile yama• eÛim yšnŸ 10 tanesinde, arazi kullanÝm potansiyeli, bitki šrtŸsŸ ve drenaj šzellikleri ise 8 tanesinde dikkate alÝnmÝßtÝr. YukarÝda verilen istatistiksel bilgilere gšre, šzellikle eÛim ve litoloji parametresi Ÿzerinde hemen hemen bir gšrŸß birliÛi saÛlanmÝß gibi gšzŸkmektedir. Ger•ekte bitki šrtŸsŸ ve bšlgenin hangi kesimlerinin or- manlÝk, hangilerinin tarÝm veya yerleßim alanÝ ol- duÛu vb. gibi bilgileri i•eren arazi kullanÝm potansiyeli parametreleri de, heyelan duyarlÝlÝk ha- ritalarÝnda aynÝ amaca hizmet etmektedir. Üki araßtÝrma hari• (Van Westen ve Bonilla, 1990;

Anbalagan, 1992a), tŸm araßtÝrmacÝlar ya bitki šrtŸsŸnŸ, ya da arazi kullanÝm potansiyelini dikkate almÝßlardÝr. Bu durumda, bu iki parametre toplam 14 farklÝ araßtÝrmacÝ tarafÝndan dikkate alÝnmÝßtÝr. DolayÝsÝyla, heyelan duyarlÝlÝk harita-

(5)

(6)

larÝnÝn hazÝrlanmasÝnda hangi yšntem kullanÝlÝr- sa kullanÝlsÝn, ya da coÛrafik konum ne olursa olsun; eÛim, litoloji, arazi kullanÝm potansiyeli veya bitki šrtŸsŸ, yama• eÛim yšnŸ, ana faylara olan uzaklÝk, drenaj ve gšreceli yŸkseklik parametrelerinin kullanÝlmasÝ yšnŸnde genel bir eÛi- lim ortaya •ÝkmaktadÝr. Bu •alÝßmalarÝn en šnemli ortak šzelliÛi ise jeolojik, topoÛrafik ve

•evresel faktšrlerden en az birer tanesinin kulla- nÝlmÝß olmasÝdÝr (bknz. ‚izelge 1). YukarÝda sÝ- ralanan parametreler dÝßÝnda kalan diÛerleri ise, šzellikle •alÝßÝlan alanlarÝn šzelliklerine baÛlÝ ol- duÛu dŸßŸnŸlen ve ayrÝntÝya yšnelik parametre- lerdir. Kußkusuz, ayrÝntÝya yšnelik parametreler zaman zaman belli bšlgeler i•in •ok bŸyŸk šnem taßÝyabilir ve bu parametrelerin daha az kullanÝlÝyor olmalarÝ, šnemsiz olduklarÝ anlamÝ- na gelmemelidir.

Bu yazÝda; heyelanlarÝn meydana gelmesine neden olan faktšrler, hazÝrlayÝcÝ (ortam faktšrle- ri) ve tetikleyici faktšrler olarak iki ana grup altÝn- da toplanmÝßtÝr (Þekil 3). …zellikle hazÝrlayÝcÝ faktšrler bir bšlgenin heyelan duyarlÝlÝk haritasÝ- nÝn hazÝrlanmasÝ sÝrasÝnda dikkatle deÛerlendi- rilmesi gereken faktšrlerdir. ‚ŸnkŸ bunlar, bšl- genin heyelan duyarlÝlÝÛÝ a•ÝsÝndan gšreceli olarak sÝnÝflandÝrÝlmasÝnda esas alÝnan parametre- lerdir. AyrÝca herbir parametrenin sÝnÝf aralÝÛÝnÝn doÛru ve duyarlÝ bir bi•imde tanÝmlanmasÝ gerekmektedir. Bu husus, šzellikle tehlike a•ÝsÝn-

dan ele alÝndÝÛÝnda, heyelanÝn bŸyŸklŸÛŸ, yeri ve zamanÝ kavramlarÝnÝ i•ermektedir. Bu kavramlar arasÝnda zaman kavramÝ en belirsiz šzel- lik olup, šzellikle heyelan a•ÝsÝndan doÛrudan tetikleyici faktšrlerin yanÝsÝra, i•inde bir heyela- nÝn meydana gelmesinin olasÝ olduÛu malzemenin zamanla visko-elastik šzelliklerinin deÛißimi, yeraltÝsuyu seviyesindeki ve gerilim koßullarÝn- daki zamana baÛlÝ deÛißimler gibi bir•ok etkene baÛlÝdÝr. Bu nedenle, heyelanÝn olußma zamanÝ- nÝ belirlemek olanaksÝzdÝr.

HazÝrlayÝcÝ Faktšrler (Ortam Faktšrleri) Bir bšlgede heyelanlarÝn gelißmesi ve gšreceli duyarlÝlÝk zonlamasÝ a•ÝsÝndan bŸyŸk šneme sahip olan hazÝrlayÝcÝ faktšrler; jeolojik, topoÛra- fik ve •evresel faktšrler olup, bunlar ayrÝ baßlÝk- lar altÝnda deÛerlendirilmißtir (bknz. Þekil 3).

Jeolojik faktšrler

HeyelanlarÝn olußumundaki hazÝrlayÝcÝ faktšrler- den biri olan jeolojik šzellikler, deÛißik araßtÝr- macÝlar tarafÝndan (šrneÛin Anbalagan, 1992a;

Maharaj, 1993) farklÝ bi•imlerde yorumlanmÝßtÝr.

Ger•ekte jeolojik yapÝ ve doÛal yamacÝ olußtu- ran malzeme veya malzemelerin šzellikleri, du- raysÝzlÝk modellerini doÛrudan denetlemektedir.

Bu nedenle, bir heyelan duyarlÝlÝk haritasÝ tek bir yenilme modeli i•in hazÝrlanmalÝ ve jeolojik šzel- likler amaca baÛlÝ olarak deÛerlendirilmelidir.

…rneÛin, sŸreksizlik denetimli bir ßev duraysÝzlÝ- ÛÝ ile bir dairesel yenilmeyi denetleyen faktšrler

(7)

aynÝ deÛildir. DolayÝsÝyla, eÛer bir bšlgede birden fazla yenilme modeli sšz konusu ise, herbir yenilme modeli i•in haritalar ayrÝ ayrÝ hazÝrlan- malÝdÝr. Ancak, bazÝ araßtÝrmacÝlar (Johnson ve Luza, 1981) birden fazla doÛal tehlikenin bir arada tek bir harita Ÿzerinde deÛerlendirildiÛi bšlge- sel •alÝßmalar yapmÝßlarsa da, bu tŸr haritalar šzellikle kentsel gelißme ve mŸhendislik tasarÝ- mÝ a•ÝsÝndan •ok kullanÝßlÝ deÛildir. ‚ŸnkŸ, Ale- otti ve Chowdhury (1999) tarafÝndan da belirtildi- Ûi gibi, bu ßekilde hazÝrlanacak bir doÛal tehlike veya heyelan duyarlÝlÝk haritasÝ, šzellikle planla- macÝlar ve mŸhendisler tarafÝndan haritanÝn an- laßÝlmasÝnÝ gŸ•leßtirmesinin yanÝsÝra, modeli daha karmaßÝk bir hale getirmekte ve belirsizliklerin artmasÝna neden olabilmektedir. ‚ŸnkŸ, bir yenilme modeli i•in •ok šnemli olan bir parametre, diÛer bir model i•in šnemsiz olabilmektedir.

…rneÛin, bir sahada hem zemin tŸrŸ malzemelerde meydana gelen dairesel ve hem de sŸrek- sizliklerle denetlenen dŸzlemsel kaymalarÝn meydana gelebileceÛi dŸßŸnŸlŸrse, her iki yenilme modelini de denetleyen parametrelerin aynÝ olmayacaÛÝ a•ÝktÝr. DolayÝsÝyla, bu iki model i•in de ayrÝ ayrÝ haritalama •alÝßmasÝnÝn yapÝlmasÝ gereklidir.

Litoloji

Litolojik šzellikler, sahanÝn heyelana karßÝ du- yarlÝlÝÛÝ hakkÝnda šnemli veriler saÛlayabilecek šzelliktedir. Bu nedenle litolojik šzelliklerin mut- laka saÛlÝklÝ bir ßekilde gruplandÝrÝlmasÝ •ok šnemlidir. Bu ama•la, hazÝrlanan haritalarda ba- zÝ araßtÝrmacÝlar doÛrudan saha gšzlemlerini temel alan nitel deÛerlendirmeleri (Higgins ve Rockaway, 1986; Choubey ve Litoria, 1990; Van Westen ve Bonilla, 1990; Pachauri ve Pant, 1992; Maharaj, 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Nagarajan vd., 2000), bazÝlarÝ ise istatistiksel deÛerlendirmeleri ve/veya yamacÝ olußtu- ran malzemenin jeomekanik šzelliklerini, diÛer bir deyißle nicel deÛerlendirmeleri (Carrara vd., 1991; Chang, 1992; Anbalagan, 1992a; Juang vd., 1992; Gšk•eoÛlu ve Aksoy, 1996; Fernan- dez vd., 1999; Guzzetti vd., 1999; Luzi ve Per- galani, 1999; Uromeihy ve Mahdavifar, 2000) esas almÝßlardÝr. Bunlardan nitel deÛerlendirme- ler, •oÛu zaman kißiye šzgŸ deÛerlendirmelere neden olmakta ve haritanÝn gŸvenilirliÛini tartÝßÝ- lÝr hale getirebilmektedir. ZayÝf ve heyelana du- yarlÝ olarak sÝnÝflandÝrÝlan litolojik birimlerde bir duraysÝzlÝÛÝn gšzlenmemiß olmasÝ veya az du-

yarlÝ/duyarsÝz olarak sÝnÝflandÝrÝlmÝß litolojik birimlerde ise duraysÝzlÝÛÝn varlÝÛÝ, bu konudaki hatalÝ sÝnÝflamalara verilebilecek šrneklerdir (Guzzetti vd., 1999). Buna karßÝn, nicel veya istatistiksel deÛerlendirmeleri temel alan sÝnÝfla- malarÝn sonu•larÝ, nitel deÛerlendirmelere oranla gšreceli olarak daha az hata i•erirler. ‚ŸnkŸ istatistiksel deÛerlendirme, sahada mevcut he- yelanlarÝn hangi birimler i•erisinde daÛÝlÝm gšs- terdiÛini ortaya koymaktadÝr. Litolojik anlamda olduk•a šnemli diÛer bir deÛerlendirme de, bi- rimlerin bozunma dereceleriyle ilgilidir. Anbala- gan (1992b) •alÝßmasÝnda, litolojiyi šzellikle erozyona uÛrayabilme ve bozunmaya karßÝ du- yarlÝ olabilme a•ÝsÝndan dikkate almÝßtÝr. ‚ŸnkŸ, araßtÝrmacÝ saha •alÝßmalarÝ sÝrasÝnda šzellikle kuvarsit, kire•taßÝ ve granitlerin diÛer birimlere oranla bozunmaya karßÝ daha az duyarlÝ olduÛu- nu ve sahadaki yŸksek eÛimli yama•larÝ bu bi- rimlerin olußturduÛunu gšzlemlemißtir. AynÝ bšl- gede yer alan bir litolojik birim, farklÝ bozunma derecelerine ve derinliÛine sahip olabilir. Bu nedenle, bozunma šzelliklerinin ve derecelerinin hatalÝ bi•imde deÛerlendirilmesi, hatalÝ sonu•lara kaynaklÝk edebilmektedir. BelirsizliÛin gideril- mesinde kullanÝlabilecek yšntemlerden birisi, sahada duraysÝzlÝÛa uÛramÝß yama•larda yenilme yŸzeyi derinliklerinin saptanÝp, istatistiksel olarak deÛerlendirilmesidir. Klasik anlamdaki jeoteknik •alÝßmalarla duraysÝzlÝklar ayrÝntÝlÝ bir ßekilde deÛerlendirilebilir. Ancak, limit-denge ßev analizleri malzemenin jeomekanik parametrelerinin ve hidrojeolojik koßullarÝn ayrÝntÝlÝ bir bi-

•imde tayinini gerektirdiÛinden, bšlgesel šl•ekte yapÝlan heyelan duyarlÝlÝk haritalamasÝ •alÝßma- larÝnda, ger•ek•i bir jeoteknik uygulamanÝn ya- pÝlmasÝ mŸmkŸn deÛildir. Buna karßÝn, duray- sÝzlÝklar •ok sayÝda ve geniß alanlarÝ kaplÝyorsa, heyelanlara ait tanÝmlanabilen yama• eÛimi, yama• eÛim yšnŸ, litolojik šzellikler vb. gibi temel bilgilerin istatistiksel olarak deÛerlendirilmesiyle saÛlÝklÝ sonu•lar elde etmek mŸmkŸndŸr (Brunsden, 1973; Carrara vd., 1982Õden). Ko- ukis ve Ziourkas (1991) tarafÝndan Yunanis- tanÕda meydana gelen heyelanlarÝn %75Õten fazlasÝnÝn filiß ve filiße ait ge•iß zonu i•erisinde gelißtiÛi saptanmÝßtÝr. Konuya ilißkin bir diÛer tartÝßma da, šzellikle •akÝßtÝrma yšntemini temel alan •alÝßmalarda, litoloji faktšrŸnŸn hangi aÛÝr- lÝkta dikkate alÝnacaÛÝdÝr. Bir•ok araßtÝrmacÝ her bir faktšrŸ eßit šnem derecesinde dikkate alma- sÝna karßÝn, bazÝ araßtÝrmacÝlar ise, Þekil 4Õte gšsterildiÛi gibi, litoloji i•in farklÝ šnem derecele-

(8)

rini esas almÝßlardÝr. Bu durum, heyelan duyarlÝ- lÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝnda kullanÝlan parametrelerin šnem derecelerine ilißkin bir gšrŸß birliÛine ulaßÝlamadÝÛÝnÝn a•Ýk bir gšstergesidir.

YapÝsal šzellikler

Jeolojik faktšr olarak kullanÝlan bir diÛer girdi parametresi de, yapÝsal šzelliklerdir. BazÝ araßtÝr- macÝlar haritalama yapÝlan bšlgede yer alan ana faylarÝ genelde yapÝsal unsur olarak deÛerlendi- rip, bu tip yapÝsal unsurlara yakÝnlÝÛÝnÝ dikkate almÝßlardÝr (Choubey ve Litoria, 1990; Van Wes- ten ve Bonilla, 1990; Anbalagan, 1992b; Pacha- uri ve Pant, 1992; Maharaj, 1993; Mejia-Navar- ro ve Wohl, 1994; Gšk•eoÛlu ve Aksoy, 1996).

Þekil 5Õte HindistanÕÝn Aglar bšlgesinde heye- lanlarÝn faylara olan uzaklÝÛÝyla ilgili istatistiksel bir deÛerlendirmenin sonu•larÝ verilmißtir. Luzi ve Pergalani (1999) ise, faylara yakÝn olmanÝn kaya•larda par•alanmaya neden olabileceÛini ve yama•larÝn duraysÝzlÝÛa karßÝ daha duyarlÝ bir hale geleceÛini belirterek, duyarlÝlÝk i•in 0, 50, 150, 300, 500 ve 500 mÕden bŸyŸk uzaklÝk- larÝ esas alan bir sÝnÝflama šnermißlerdir. Bu durum, aktif olmayan faylarÝn da duraysÝzlÝÛÝn ge- lißimine katkÝda bulunabileceÛine ißaret etmektedir. Mehrotra vd. (1992) tarafÝndan yapÝlan bir

•alÝßmada da, gšzlenen heyelanlarÝn šnemli bir bšlŸmŸnŸn aktif fay zonuna 0-5 km uzaklÝklar arasÝnda meydana geldiÛi saptanmÝßtÝr. Bu de- Ûerlendirmeler, Luzi ve Pergalani (1999) tarafÝn-

dan šnerilen sÝnÝflamanÝn šzellikle sismisitesi yŸksek bšlgelerde yapÝlacak heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝnda dikkate alÝnabile- cek bir yaklaßÝm olduÛunu desteklemektedir.

YeraltÝsuyu koßullarÝ

Yama• duraylÝlÝÛÝ Ÿzerinde šnemli bir etkiye sahip olan yeraltÝsuyu bir•ok araßtÝrmacÝ tarafÝn- dan yapÝlan •alÝßmalar sÝrasÝnda karßÝlaßÝlan gŸ•lŸkler nedeniyle ya dikkate alÝnamamÝß, ya da yeraltÝsuyu šzelliklerinin tŸm alanda homojen olduÛu kabul edilmißtir (Carrara vd., 1991; Ju- ang vd., 1992; Pachauri ve Pant, 1992; Maha- raj, 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Gšk•e- oÛlu ve Aksoy, 1996; Guzzetti vd., 1999; Fer- nandez vd., 1999; Nagarajan vd., 2000; Urome- ihy ve Mahdavifar, 2000). Heyelan duyarlÝlÝk ha- ritalarÝ hazÝrlanÝrken, yeterli dŸzeyde yeraltÝsuyu verisinin saÛlanmasÝ genellikle •alÝßÝlan sahala- rÝn geniß olmasÝ nedeniyle, zaman alÝcÝ ve mas- raflÝ sondaj ißlemlerini gerektirir. Yazarlarca bu konuda ekonomik bir deÛerlendirme yapÝlmamÝß olmakla birlikte, bu tip •alÝßmalardaki araßtÝrma giderlerinin bazan •ok šnemli bir boyuta yŸksel- diÛinden ve bu giderlerin deÛil yeraltÝsuyu, bu tŸr •alÝßmalarda sÝklÝkla kullanÝlan hava fotoÛ- raflarÝnÝn temini i•in bile •ok yŸksek olduÛundan bahsedilmektedir (Choubey ve Litoria, 1990).

Ger•ekte bu tŸr •alÝßmalarda deÛißik zamanlar- da •ekilmiß hava fotoÛraflarÝna gereksinim duyulur ve bu gereksinim araßtÝrma giderlerinin artmasÝna neden olur. SšzŸ edilen gŸ•lŸklere karßÝn, Anbalagan (1992a ve b) šzellikle daÛlÝk

(9)

bšlgelerde dŸzenli bir yeraltÝsuyu akÝß aÛÝnÝn olamayacaÛÝnÝ belirtmißtir. AyrÝca, bu tŸr bšlge- lerde ayrÝntÝlÝ bir yeraltÝsuyu gšzleminin yapÝla- mayacaÛÝnÝ da belirten aynÝ araßtÝrmacÝ, su ko- ßullarÝnÝn tanÝmlanabilmesi i•in gšzleme daya- nan bir sÝnÝflama šnermißtir (‚izelge 2). Bu sÝnÝf- lama ile •ok genel bir yaklaßÝm yapÝlabilmesine karßÝn, heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnda yeraltÝsu- yunun herkes tarafÝndan kabul edilebilecek gšz- lemsel šl•Ÿtlere gšre deÛerlendirilmesinin yarar- lÝ olabileceÛi dŸßŸnŸlmektedir.

TopoÛrafik faktšrler

Heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn šnemli girdi parametreleri olan eÛim, yama• yšnelimi, yama•

yŸksekliÛi, yama• ßekli ve yŸzey drenaj aÛÝ gibi topoÛrafyaya ilißkin parametrelerin bir•oÛu, artÝk bilgisayar ortamÝna sayÝsallaßtÝrÝcÝ tabla ve tara- yÝcÝ gibi aletlerle aktarÝlarak deÛerlendirilebil- mektedir. SayÝsal arazi modeli olarak adlandÝrÝ- lan bilgisayar ortamÝndaki topoÛrafik verilerin, algÝlayÝcÝlar tarafÝndan algÝlanabilen bir cisme ait tanÝmlanabilen en kŸ•Ÿk ayrÝntÝ olarak bilinen

•šzŸnŸrlŸk ve bununla ilgili tanÝmlanabilen en kŸ•Ÿk alan olan piksel kavramlarÝ, topoÛrafyaya ilißkin parametrelerin gŸvenilirliliÛini ve kalitesini doÛrudan etkilemektedir. ‚šzŸnŸrlŸk ve buna baÛlÝ piksel boyutlarÝ, sayÝsal arazi modelinin ŸretildiÛi haritanÝn šl•eÛiyle doÛrudan ilißkilidir.

Yama• eÛimi

Heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝ konusunda •alÝßan tŸm araßtÝrmacÝlar, yama• eÛi- mini bir girdi parametresi olarak kullanmÝßlardÝr (bkz. ‚izelge 1). AraßtÝrmacÝlar arasÝndaki genel eÛilim, eÛim arttÝk•a, heyelana karßÝ duyarlÝlÝÛÝn da artacaÛÝ yšnŸndedir. Bu gšrŸß, gšzlenen he-

yelanlarÝn meydana geldiÛi yama•larÝn en kŸ•Ÿk ve en bŸyŸk eÛim deÛeri aralÝÛÝ i•in kabul edilebilir bir deÛerlendirme olmakla birlikte, genelde toprak zeminlerde kaymalarÝn meydana gelmesi i•in zemin kalÝnlÝÛÝnÝn en az 1-2 m gibi belirli de- Ûerlere ulaßmasÝ gerekmektedir. Dik yama•larda zeminlerin belirli kalÝnlÝklara ulaßmasÝ, šzel- likle erozyon nedeniyle genellikle mŸmkŸn ola- mamaktadÝr. Jakob (2000), British ColumbiaÕda (Kanada) yaptÝÛÝ bir •alÝßmada heyelanlarÝn 30⁰ - 40⁰ arasÝnda, benzer bi•imde Uromeihy ve Mahdavifar (2000)Õin ÜranÕdaki •alÝßmalarÝnda heyelanlarÝn tamamÝnÝn 25⁰Õden daha kŸ•Ÿk eÛimli yama•larda, Koukis ve Ziourkas (1991) Yunanistan i•in yaptÝklarÝ envanter •alÝßmasÝn- da heyelanlarÝn %71Õinin 30⁰Õden daha az eÛim- li yama•larda gelißtiÛini saptamÝßlardÝr. Califor- niaÕda (A.B.D.) yapÝlan bir •alÝßmada da, heye- lanlarÝn tamamÝna yakÝnÝnÝn 15⁰-35⁰arasÝndaki eÛime sahip yama•lar boyunca meydana geldi- Ûi saptanmÝßtÝr (Roth, 1983). Garhwal Himala- yaÕlardaki (Hindistan) bir bšlgede heyelanlarÝn tamamÝna yakÝnÝ, 10⁰- 40⁰ arasÝnda deÛißen eÛimlere sahip yama•larda gelißmiß olup, bu bšlgede •alÝßan Mehrotra vd. (1992) eÛimin du- raysÝzlÝk Ÿzerindeki en etkili parametre olduÛu- nu šne sŸrerek, šnerdikleri heyelan duyarlÝlÝk in- deksini hesaplarken en yŸksek etki faktšrŸnŸ (%

35) eÛim parametresine vermißlerdir (Þekil 6).

TŸm bu šrnekler dikkate alÝndÝÛÝnda, bir bšlge- de zemin tŸrŸ malzemelerde meydana gelebile- cek kaymalar i•in yapÝlacak heyelan duyarlÝlÝk haritasÝ •alÝßmasÝnda, yama• eÛimleri titizlikle deÛerlendirilmelidir. Yama• eÛimlerindeki artÝßÝn duraylÝlÝÛÝ doÛrudan azaltÝcÝ bir faktšr olarak kul- lanÝlmasÝ, heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝr- lanmasÝnda ortaya •Ýkan hatalÝ bir yaklaßÝm olmakla birlikte, literatŸrde eÛim deÛerlerinin yay- gÝn olarak bu ßekilde kullanÝldÝÛÝ gšrŸlmŸßtŸr (šrneÛin, Choubey ve Litoria, 1990; Juang vd., 1992; Pachauri ve Pant, 1992; Guillande vd., 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Nagarajan vd., 2000).

YamacÝn eÛim yšnŸ

Carrara vd. (1991)Õne gšre, yama• eÛim yšnŸ ile heyelanlar arasÝnda bir ilißki olmasÝna raÛmen, bu faktšr Ÿzerinde gšrŸß birliÛi saÛlanamamÝßtÝr.

Buna karßÝn, bir•ok araßtÝrmacÝ yaptÝklarÝ istatistiksel deÛerlendirmelerde heyelanlarÝn belli yš- nelimlere sahip yama•larda yoÛunlaßtÝÛÝnÝ sap-

(10)

tamÝßlardÝr (Van Westen ve Bonilla, 1990; Car- rara vd., 1991; Koukis ve Ziourkas, 1991; Anba- lagan, 1992b; Juang vd., 1992; Pachauri ve Pant, 1992; Maharaj, 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Gšk•eoÛlu ve Aksoy, 1996; Fer- nandez vd., 1999; Guzzetti vd., 1999; Luzi ve Pergalani, 1999; Jakob, 2000; Nagarajan vd., 2000). Bu araßtÝrmacÝlardan Koukis ve Ziourkas (1991), Pachauri ve Pant (1992) ile Gšk•eoÛlu ve Aksoy (1996)Õun verileri kullanÝlarak hazÝrla- nan gŸl diyagramlarÝ Þekil 7Õde verilmißtir. Ko- ukis ve Ziourkas (1991) ile Gšk•eoÛlu ve Aksoy (1996) heyelanlarÝn belli yšnelimlerde yoÛunlaß- masÝnÝn nedenini aÛÝrlÝklÝ olarak yaÛÝßla ilißki- lendirirken, Pachauri ve Pant (1992) bu durumu sahanÝn genel morfolojik eÛilimi ile ilißkilendir- mektedir. Genel olarak, heyelanlarÝn belli yšne- limlere sahip yama•larda yoÛunlaßmasÝnÝn nedenleri, sahanÝn genel morfolojik eÛiliminin yanÝ- sÝra, šzellikle bšlgenin genel yaÛÝß yšnŸ ve/veya gŸneß ÝßÝÛÝnÝ daha fazla almasÝ gibi meteorolojik olaylar ile yakÝndan ilgilidir. YoÛun yaÛÝß alan yama•lar, topoÛrafik eÛim ile zeminin tŸrŸ, ge•irimliliÛi, gšzenekliliÛi, nem ve organik mad- de i•eriÛi, bitki šrtŸsŸ ve yaÛÝßÝn meydana geldi- Ûi mevsim gibi bir•ok faktšr tarafÝndan kontrol edilen sŸzŸlme kapasitesine de baÛlÝ olarak, egemen yšnelimin dÝßÝndaki yšnelimlere sahip yama•lara oranla doygunluÛa daha •abuk ulaß- makta ve zemin i•erisinde daha yŸksek gšze-

nek suyu basÝn•larÝnÝn gelißmesine neden ol- maktadÝr. Bu olayÝn daha yoÛun yaÛÝß alan yama•larÝ heyelana karßÝ daha duyarlÝ hale getire- bilmesi mŸmkŸndŸr. YukarÝda da sšz edildiÛi gibi, sŸzŸlme kapasitesinin •ok sayÝda faktšr tara- fÝndan denetlenmesi nedeniyle, bšlgesel šl•ekteki •alÝßmalarda yama•larÝ olußturan malzemelerin sŸzŸlme kapasitelerinin saÛlÝklÝ bir bi•imde belirlenebilmesini olanaksÝz hale getirmektedir.

Bu nedenle yama• eÛim yšnelimi faktšrŸ, hazÝr- lanacak indeks haritada, ya yoÛun yaÛÝß alan yama•larÝn daha duyarlÝ olarak tanÝmlanmasÝ, ya da heyelanlarÝn yšnelimlerinin istatistiksel yšntemlerle deÛerlendirilmesi ile elde edilecek sonu•larÝn yorumlanmasÝyla ifade edilebilir. An- cak bunlardan istatistiksel deÛerlendirme, daha saÛlÝklÝ bir yšntem olarak deÛerlendirilebilir.

‚ŸnkŸ, saha gšzlemlerini esas alan bir deÛer- lendirme, saha koßullarÝnÝ daha iyi yansÝtabilme šzelliÛine sahiptir.

Yama• ßekli

Yama•lardaki topoÛrafik dŸzensizlikler gerilim daÛÝlÝmÝnÝ olumsuz yšnde etkilemekte ve duray- sÝzlÝklarÝn gelißimine neden olabilmektedir.

…zellikle dÝßbŸkey yama•lar, i•bŸkey yama•lara oranla, heyelana karßÝ daha duyarlÝ olduÛu yš- nŸnde genel bir eÛilim mevcuttur (Hoek ve Bray, 1977). Buna karßÝn, Jakob (2000) yaptÝÛÝ heyelan envanter •alÝßmasÝnda, Clayoquot Sound (British Colombia, Kanada) bšlgesinde gelißen heyelanlarÝn % 44ÕŸnŸn i•bŸkey, % 54ÕŸnŸn dŸz, % 3ÕŸnŸn ise dÝßbŸkey ßekilli yama•larda gelißtiÛini istatistiksel olarak ortaya koymußtur.

Bu ßekilde bir sonuca ulaßmanÝn gerek•esi, ay- nÝ araßtÝrmacÝ tarafÝndan, šzellikle i•bŸkey yama•larda drenajÝn daha zayÝf olduÛu, dolayÝsÝy- la yŸzey sularÝnÝn zemine daha fazla nŸfuz etti- Ûini ve bu nedenle de i•bŸkey yama•larÝn daha duyarlÝ hale geldiÛi ßeklinde a•ÝklanmÝßtÝr. An- cak Juang vd.(1992)Õnin bu husustaki gšrŸßŸ ise, Jakob (2000)Õun bulgularÝyla uyußmamakta- dÝr.

Buna karßÝn, bu parametre Van Westen ve Bo- nilla (1990), Carrara vd. (1991), Juang vd.

(1992), Guillande vd. (1993), Mejia-Navarro ve Wohl (1994), Fernandez vd. (1999) ile Guzzetti vd. (1999) tarafÝndan yapÝlan •alÝßmalarda dÝß- bŸkey yama•lar, i•bŸkey yama•lara oranla heyelana karßÝ daha duyarlÝ olarak deÛerlendiril- mißtir. DolayÝsÝyla bu parametreye ilißkin deÛer- lendirmeler, belirsizliklere neden olabilmektedir.

(11)

AyrÝca, bu parametrenin istatistiksel anlamda deÛerlendirmesi de olduk•a gŸ•tŸr. ‚ŸnkŸ heyelan sÝrasÝnda •oÛu zaman yamacÝn ilksel gš- rŸnŸmŸ bozulmakta ve bu durum veri toplanma- sÝ sÝrasÝnda hatalÝ deÛerlendirmelere yol a•abil- mektedir.

YŸkseklik

SayÝsal arazi modelinin •šzŸnŸrlŸÛŸnden kaynaklanan piksel boyutlarÝ šnemli bir parametre olduÛu i•in, yama• yŸksekliÛinin sayÝsal arazi

modelinden hesaplanmasÝ, neredeyse olanak- sÝz denilebilecek kadar gŸ•tŸr. Bu nedenle, bu tŸr •alÝßmalarda •oÛunlukla yŸkseklikten baÛÝm- sÝz sonsuz ßev modeli (Skempton ve Delory, 1957) tercih edilmektedir. Bu yšntemin en šnemli sÝnÝrlamasÝ, her piksel komßu pikseller- den baÛÝmsÝz olarak deÛerlendirildiÛi i•in, ya bir yamacÝn tamamÝ analiz edilememekte, ya da heyelanÝn meydana gelebileceÛi yamacÝn tama- mÝndan daha fazla bir kesimi analize tabi tutula- bilmektedir. Bu durum, sahanÝn ger•ek koßulla- rÝnÝ yansÝtamamakta ve yer yer hatalÝ sonu•lara neden olabilmektedir. Bu sÝnÝrlama, gšrŸntŸ iß- lemedeki filtreleme yšntemleriyle bir šl•Ÿde aßÝ- labilse de, konu hala belirsizliÛini korumaktadÝr.

Bu hususla ilgili diÛer bir sÝnÝrlama da, kayma tŸrlerine gšre farklÝ analiz yaklaßÝmlarÝnÝn bulun- mamasÝdÝr. YŸkseklikle ilißkili olarak kullanÝlan diÛer bir parametre de, gšreceli yŸksekliktir. Gš- receli olarak daha yŸksek kotlardaki bšlgeler, daha dŸßŸk kotlardaki bšlgelere gšre heyelana karßÝ daha duyarlÝ olarak deÛerlendirilmektedir.

Bununla ilgili tipik bir veri grubu Koukis ve Ziour- kas (1991) tarafÝndan sunulmußtur (Þekil 8a ve b). Bu sonucun, šzellikle daÛlÝk bšlgelerdeki yŸksek kesimlerin daha fazla yaÛÝß almasÝ ve vadilere oranla daha dik olan kesimlerde sismik ivmenin yatay bileßeninin 1.2 ile 1.5 kat daha fazla etkimesi (Zolotarev, 1976; Nagarajan vd., 2000Õden) gibi iki temel gerek•esi mevcuttur.

Gšreceli yŸksekliÛin ayrÝntÝlÝ tanÝmlanmasÝ, ya- ÛÝß ve sismik analizler ile bunlarÝn heyelanla iliß- kisinin ortaya konulmasÝnÝ gerektirir. YaÛÝßÝn yŸkseklikle deÛißimi ile yatay ivmenin yŸksekli- Ûe baÛlÝ deÛißimine ilißkin analizlerin sonu•larÝ šnemlidir. Ancak, bu konudaki en šnemli sorun, bu tŸr analizlerin yapÝlmasÝna olanak saÛlaya- cak šl•Ÿde yaÛÝß gšzlem istasyonu ve sismog- raflarÝn her bšlgede bulunmamasÝdÝr. DolayÝsÝy- la, herhangi bir bšlgede meydana gelen heye- lanlarÝn hangi yŸksekliklerde yeraldÝÛÝnÝn sap- tanmasÝ, sadece šn fikir verebilecek nitelikte bir veri olarak kabul edilebilir.

Drenaj aÛÝ

Heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝnda akarsulara yakÝnlÝk kaymaya karßÝ duraylÝlÝÛÝ arttÝrÝcÝ bir faktšr olarak dikkate alÝnmaktadÝr.

Akarsuyun duraylÝlÝk Ÿzerinde hem yama• topu- Ûunu erozyona uÛratmasÝ, hem de yamacÝ oluß- turan malzemenin akarsu seviyesine kadar olan kÝsmÝnÝ suya doyurmasÝ ßeklinde iki olumsuz et-

(12)

kisi sšzkonusudur. Ancak, akarsu yataÛÝndan ne kadar uzaklÝkta, hangi olumsuz etkinin nasÝl gelißtiÛi konusu belirsiz olup, bunun saptanabil- mesi i•in sahadaki koßullarÝn gšzlemsel olarak deÛerlendirilmesi dÝßÝnda bir yšntem de mevcut deÛildir. AyrÝca, akarsularÝn mevsimsel seviye deÛißimlerinin ayrÝntÝlÝ incelenmesi ve yeraltÝsu- yu ile ilißkisinin ortaya konulmasÝ gerekir. SšzŸ edilen bu nedenlerden dolayÝ, bazÝ araßtÝrmacÝ- lar deneyimlerini ve saha gšzlemlerini kullana- rak akarsu yataklarÝna yakÝnlÝÛÝ bir duyarlÝlÝk parametresi olarak deÛerlendirmißlerdir (Choubey ve Litoria, 1990; Choubey vd., 1992; Guillande vd., 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Fer- nandez vd., 1999; Luzi ve Pergalani, 1999; Na- garajan vd., 2000). Bu yaklaßÝm, doÛrudan saha koßullarÝnÝ temel aldÝÛÝ i•in heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝ i•in kabul edilebilir sonu•lar vermekle birlikte, belirli bir deneyimi gerektirmesi gibi šnemli bir sorunu da mevcuttur.

‚evresel faktšrler

HeyelanlarÝ etkileyen •evresel faktšrlerin sayÝsÝ- nÝn fazla olmasÝna karßÝn, bu faktšrler bitki šrtŸ- sŸ ve arazi kullanÝm potansiyeli ßeklinde iki baß- lÝk altÝnda deÛerlendirilmißtir.

Bitki šrtŸsŸ

Bitki šrtŸsŸnŸn heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝnda nasÝl kullanÝlacaÛÝ konusu tar- tÝßmaya a•ÝktÝr. Þekil 9, genel olarak bitkilerin bir yamacÝn duraylÝlÝÛÝ Ÿzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerini gšstermektedir. Bu etkinin ortaya konulmasÝ, kußkusuz, kapsamlÝ bir araßtÝrmayÝ gerektirir. Bitki šrtŸsŸnŸn olumlu ve olumsuz et- kileri šnemli šl•Ÿde bitki tŸrŸne ve daÛÝlÝmÝna baÛlÝdÝr. Bu durum, heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝ- nÝn hazÝrlanmasÝ sÝrasÝnda olduk•a gŸ• ißlemle- rin ve ek araßtÝrmalarÝn yapÝlmasÝnÝ gerektirir.

Bir•ok araßtÝrmacÝ, šzellikle aÛa• tŸrŸ bitkilerin duraylÝlÝk Ÿzerindeki etkilerini olumlu yšnde kabul etmiß ve bunlarÝ girdi parametresi olarak kul- lanmÝßtÝr (Choubey ve Litoria, 1990; Anbalagan, 1992a ve b; Juang vd., 1992; Pachauri ve Pant, 1992; Gšk•eoÛlu ve Aksoy, 1996; Fernandez vd., 1999; Guzzetti vd., 1999; Nagarajan vd., 2000). Buna karßÝn bazÝ araßtÝrmacÝlar ise, heyelan duyarlÝlÝÛÝnÝn deÛerlendirilmesinde bitki šrtŸsŸnŸ tek baßÝna dikkate almamÝßlar, bu fak- tšrŸ arazi kullanÝm potansiyeli kavramÝ i•inde deÛerlendirmißlerdir (Carrara vd., 1991; Maha- raj, 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Luzi ve Pergalani, 1999; Uromeihy ve Mahdavifar, 2000). TŸm bu tartÝßmalÝ ve karmaßÝk duruma karßÝn, heyelan konusuyla ilgili bazÝ istatistiksel

•alÝßmalarda, Þekil 10Õda gšsterildiÛi gibi, bitki šrtŸsŸnŸn gšreceli olarak daha az olduÛu, ya da olmadÝÛÝ kesimlerde, heyelanlarÝn sayÝsÝnda ar- tÝß gšzlenmektedir. Roth (1983), •alÝßtÝÛÝ bšlge- de bitki šrtŸsŸnŸn genelde duraylÝlÝk Ÿzerindeki olumlu etkisinden sšzetmekte, ancak bu gšrŸ- ßŸn desteklenmesi hususunda ek verilere gereksinim olduÛunu da belirtmektedir. Koukis ve Ziourkas (1991), YunanistanÕda meydana gelen heyelanlarÝn ancak % 9.4ÕŸnŸn ormanlÝk alanlarda yeraldÝÛÝnÝ saptamÝßlardÝr (bknz. Þekil 10a). Jakob (2000)Õun elde ettiÛi sonu•lara gšre ise, tahrip edilmemiß ormanlÝk alanlardaki heyelan frekansÝ diÛer alanlara gšre 9 kat daha dŸ- ßŸktŸr. Benzer bir gšrŸß de Anbalagan (1992a ve b) tarafÝndan šne sŸrŸlmŸßtŸr. Bu araßtÝrma- cÝya gšre, bitki šrtŸsŸ duraylÝlÝk Ÿzerinde ikincil

(13)

(14)

bir etkiye sahip olmakla birlikte, šzellikle orman šrtŸsŸ yamacÝ olußturan malzemeyi bozunma ve erozyonun olumsuz etkisine karßÝ korumak- tadÝr. SšzŸ edilen farklÝ araßtÝrmacÝlar, her ne kadar benzer sonu•lara ulaßmÝßlarsa da, heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn girdi parametrelerin- den olan bitki šrtŸsŸnŸn pratik olarak nasÝl kul- lanÝlacaÛÝ konusundaki belirsizlikler hala mevcuttur.

Arazi kullanÝm potansiyeli

Mehrotra vd. (1992), deÛerlendirmelerinde he- yelanlarÝn šnemli bir kÝsmÝnÝn ya tarÝm alanla- rÝnda, ya da bitki šrtŸsŸnŸn olmadÝÛÝ kesimlerde meydana geldiÛini saptamÝßlardÝr (bknz. Þekil 10b). BazÝ araßtÝrmacÝlar (Van Westen ve Bonil- la, 1990), •alÝßmalarÝnda bitki šrtŸsŸnŸ ayrÝ bir parametre olarak deÛerlendirmeyip, arazi kulla- nÝm potansiyeli haritasÝ i•inde deÛerlendirmiß- lerdir. EÛer arazi kullanÝm potansiyeli haritasÝ kullanÝlacaksa, bitki šrtŸsŸ haritasÝ kullanÝlma- malÝdÝr. ‚ŸnkŸ bu ißlem, bitki šrtŸsŸnŸn etkisi- nin iki kez dikkate alÝnmasÝna neden olur. Nite- kim, araßtÝrmacÝlarÝn šnemli bir kÝsmÝ (bknz. ‚i- zelge 1) bu hususa dikkat etmißler ve bitki šrtŸ- sŸ ve arazi kullanÝm potansiyeli kavramlarÝndan sadece birini dikkate almÝßlardÝr.

Tetikleyici Faktšrler

Heyelanlar; sismik aktivite, ßiddetli yaÛÝß ve ka- nal erozyonunun yanÝsÝra, M… 5000Õden itibaren insan aktivitesi ile de tetiklenmektedirler (Gonzalez-Diez vd., 1999). Heyelan envanter

•alÝßmalarÝ; yeterli olmak koßuluyla, ger•ekte heyelanlarla ilißkili parametrelerin saptanmasÝn- daki en kullanÝßlÝ ara•lardan biri olmasÝna raÛ- men (Wieczorek, 1984), bu •alÝßmalarÝn en gŸ•

aßamalarÝndan birisi heyelanÝ tetikleyen koßu- lun, ya da koßullarÝn ortaya konulabilmesidir. Bu bšlŸmde heyelanlarÝ yaygÝn bi•imde tetikleyen deprem ve aßÝrÝ yaÛÝß gibi faktšrler ayrÝ baßlÝk- lar altÝnda kÝsaca tartÝßÝlmÝßtÝr.

Depremler

Depremler, yarattÝklarÝ sismik ivmeyle heyelan- larÝ tetikleyen en šnemli faktšrlerden birisidir.

Keefer (1984)Õe gšre, depremlerin tetiklediÛi heyelanlar jeomorfolojik ve ekonomik šnemlerine raÛmen, yeterince anlaßÝlmÝß deÛildir. ÒDepre- min bŸyŸklŸÛŸne, sarsÝntÝnÝn ßiddetine ve diÛer sismik parametrelere baÛlÝ heyelanlarÝn sayÝsÝ

(15)

ve daÛÝlÝmÝ nedir?Ó, Òdepremlerin neden olduÛu heyelanlarÝn tŸrleri nelerdir?Ó, Òbunlardan hangi- leri insan yaßamÝ i•in en tehlikelidir?Ó ve Òhangi tŸr zemin deprem sÝrasÝnda heyelana karßÝ en duyarlÝdÝr?Ó gibi sorularÝn tam yanÝtlanamamÝß olmasÝ, bu konudaki šnemli eksikliklerdir (Ke- efer, 1984). Keefer (1984), dŸnyadaki 40 adet bŸyŸk depremin neden olduÛu zemin yenilmele- rine ilißkin deÛerlendirmesinde, ‚izelge 3Õde šzetlenen sonu•lara ulaßmÝßtÝr. AyrÝca depremler, odaktan itibaren yŸzlerce kilometre uzaklÝk- taki zeminlerde de heyelan, sÝvÝlaßma, yanal ya- yÝlma gibi •eßitli duraysÝzlÝklara neden olabilmektedir. Ancak depremsellik, genel olarak heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝ sÝra- sÝnda kullanÝlan bir faktšr deÛildir (bknz. ‚izelge 1). BŸyŸk olasÝlÝkla bunun temel nedeni, harita- larÝn hazÝrlanmasÝnda bŸyŸk ve/veya aktif faylara yakÝnlÝk parametresinin •oÛu kez dikkate alÝn- mÝß olmasÝ, dolayÝsÝyla bir etkinin iki kez deÛer- lendirilmesinden ka•ÝnÝlmasÝdÝr. AyrÝca, burada sšzŸ edilen deprem parametrelerinin her yerde saÛlÝklÝ bi•imde belirlenememesinin yanÝsÝra, bu parametrelerin heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝ sÝrasÝnda kullanÝlan yšntemler a•Ý- sÝndan da bir faktšr olarak dikkate alÝnmasÝ sšz- konusu deÛildir.

Þiddetli yaÛÝß

Heyelanlar ve iklimsel deÛißiklikler arasÝnda bir ilißkinin kurulmasÝ her zaman kolay bir ißlem de- Ûildir (Gonzalez-Diez vd., 1999). Bu gšrŸße ek olarak, yaÛÝß ve heyelan ilißkisini tam olarak ortaya koyabilmek •ok gŸ• ve pahalÝ ißlemleri ge-

rektirir. SahayÝ genel olarak karekterize edebilmek i•in yapÝlan her tŸrlŸ basitleßtirme ama•lÝ varsayÝmlara karßÝn, bu tŸr ißlemler yine de olduk•a karmaßÝk olduÛu gibi, bir•ok parametreyi gerektirir ve pratikte bu parametreler •oÛu zaman tayin edilemezler (Polemio ve Sdao, 1999).

Bu konudaki en temel eksikliklerden birisi heye- lanÝn meydana gelme tarihinin •oÛu kez biline- memesidir. …zellikle yenilme yŸzeyinin 1-2 m derinlikten ge•tiÛi sÝÛ heyelanlar, •oÛunlukla daha dik yama•larda meydana gelir ve hemen her tŸrlŸ iklim bšlgesinde gšzlenebilirler (Van Asch vd., 1999). AynÝ zamanda sÝÛ heyelanlarÝn geliß- tiÛi bšlgelerde, zemin-su dengesi yaÛÝß sularÝ- nÝn sÝzmasÝ ile denetlenir (Haneberg ve …nder, 1994). Bu nedenle šzellikle sÝÛ heyelanlarÝn (1- 2 m) deÛerlendirilmesi sÝrasÝnda, derinden ge-

•en yenilme yŸzeylerine sahip heyelanlara gšre daha ayrÝntÝlÝ meteorolojik verilere gereksinim duyulur (Van Asch vd., 1999). Finlay vd. (1997), bu konuyla ilgili •alÝßmalarÝnda, šzellikle sÝÛ he- yelanlarÝn gelißmesinde 1 ile 12 saat arasÝnda devam eden yaÛÝßlarÝn •ok etkili olduÛunu ortaya koymußlardÝr. Yunanistan i•in hazÝrlanan heyelan yoÛunluÛu (heyelan frekansÝ/alan) ile orta- lama yÝllÝk yaÛÝß miktarÝ arasÝndaki ilißki, Þekil 8bÕde verilmiß olup, bu iki šzellik arasÝnda •ok yakÝn bir ilißki mevcuttur. Bir heyelanÝn yaÛÝßa baÛlÝ olarak tetiklendiÛini saptayabilmek, heye- lanÝn meydana gelme tarihi ile yaÛÝß verilerinin birlikte deÛerlendirilmesiyle mŸmkŸn olabilir.

DolayÝsÝyla, yaÛÝß verilerinin heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnda bir faktšr olarak kullanÝlmasÝ mŸm- kŸn gšzŸkmemektedir. Her ne kadar Juang vd.

(1992) olußturduklarÝ ßev yenilme potansiyeli in- deksinde meteorolojik faktšrleri bir parametre olarak dikkate almÝßlarsa da, bunun saÛlÝklÝ bir yaklaßÝm olduÛunu sšyleyebilmek gŸ•tŸr. Bu yazÝ kapsamÝnda yapÝlan istatistiksel deÛerlen- dirmede (bknz. ‚izelge 1) de araßtÝrmacÝlarÝn šnemli bir bšlŸmŸ yaÛÝß parametresini heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝ sÝrasÝnda kullanmayÝ tercih etmemißlerdir. ‚ŸnkŸ genelde yaÛÝß aktivitesi, yama• eÛim yšnŸ ve gšreceli yŸkseklik, ya da yeraltÝsuyu koßullarÝ i•erisinde dikkate alÝnmaktadÝr.

SONU‚LAR VE TARTIÞMA

Heyelandan kaynaklanan zararlarÝn azaltÝlmasÝ

•alÝßmalarÝnÝn šnemli bir aßamasÝnÝ olußturan heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝ •a- lÝßmalarÝ sÝrasÝnda, heyelanlarÝn meydana gel-

(16)

mesinde etkin olan •ok sayÝda jeolojik, jeomorfolojik, topoÛrafik ve meteorolojik parametre esas alÝnmaktadÝr. Ancak, duyarlÝlÝk haritalarÝ bšlgesel šl•ekte hazÝrlanmakta olup, bu nedenle haritalarÝn hazÝrlanmasÝna temel olußturan parametrelerin tŸm sahayÝ genelleyecek bir bi-

•imde belirlenip dikkate alÝnmasÝ, bazÝ parametrelerin tanÝmlamaya dayalÝ olmasÝ gibi nedenlerden dolayÝ, belirsizlikler ortaya •Ýkmakta ve bu da sonu•ta elde edilecek haritanÝn kalitesini ve gŸvenilirliÛini doÛrudan etkilemektedir. AyrÝca, bugŸne deÛin yapÝlan •alÝßmalarda, deÛißik araßtÝrmacÝlar tarafÝndan farklÝ parametreler kul- lanÝlarak •eßitli yšntemlerle heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝ hazÝrlanmÝßtÝr. DiÛer bir deyißle, bu konuda •alÝßan araßtÝrmacÝlar arasÝnda, gerek heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝ sÝra- sÝnda kullanÝlacak yšntemler, gerekse hangi parametrelerin dikkate alÝnmasÝ gerektiÛi hususunda bir gšrŸß birliÛi olußmamÝßtÝr. Bu nedenle, bu yazÝda šzellikle parametreler Ÿzerinde durula- rak, hangi sÝnÝrlamalarÝn, parametrelere ilißkin ne tŸr belirsizliklere neden olabileceÛi tartÝßÝlma- ya •alÝßÝlmÝßtÝr.

Heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnÝn hazÝrlanmasÝnÝ konu edinen ve derlenebilen 21 •alÝßmada, toplam 23 farklÝ parametre dikkate alÝnmÝßtÝr. Bu parametrelerden eÛim, litoloji ve arazi kullanÝm potansiyeli veya bitki šrtŸsŸ gibi faktšrlerin, •a- lÝßmalarÝn tamamÝna yakÝnÝnda bir girdi parametresi olarak kullanÝldÝÛÝ anlaßÝlmaktadÝr. Do- layÝsÝyla bu parametrelerin kullanÝmÝ Ÿzerine bir gšrŸß birliÛi saÛlanmÝß gibi gšzŸkse de, bunlarÝn hangi šnem derecesi aralÝÛÝnda kullanÝlacaÛÝ hususu halen netlik kazanmamÝßtÝr. En fazla kullanÝlan diÛer parametreler ise, ana faylara olan uzaklÝk, topoÛrafik yŸkseklik, yama• eÛim yšnŸ ve yŸzey drenaj aÛÝdÝr. Yama•larÝn duray- lÝlÝÛÝ Ÿzerinde tartÝßmasÝz •ok bŸyŸk etkiye sahip olan yeraltÝsuyu šzellikleri ise, bu tŸr haritalarda bir girdi parametresi olarak •ok fazla dikkate alÝnamamaktadÝr. Bunun temel nedeni, ye- raltÝsuyuna ilißkin bšlgesel šl•ekte veriye her zaman kolay ulaßÝlamamasÝ ßeklinde deÛerlendiril- mektedir. AyrÝca, yeraltÝsuyu šzelliklerinin mevsimsel deÛißimlere a•Ýk olmasÝnÝ bu belirsizliÛin diÛer bir nedeni olarak deÛerlendirmek mŸm- kŸndŸr.

Heyelan duyarlÝlÝk haritasÝ •alÝßmalarÝnda genelde indeks haritalarÝn eßit, ya da farklÝ šnem derecelerinde •akÝßtÝrÝlmasÝ, araßtÝrmacÝlarÝn

tercih ettiÛi bir yšntem olmußtur. Ancak bu yšn- temde, hangi haritanÝn, hangi šnem derecesinde dikkate alÝnacaÛÝ šnemli bir tartÝßma konusu- dur. Bunun yanÝsÝra, daha az tercih edilmesine karßÝn, •oklu regresyon analizini temel alan •a- lÝßmalarda bu husus daha az tartÝßÝlÝr nitelikte- dir. Ancak, ayrÝntÝlÝ bir heyelan envanter •alÝß- masÝnÝ ve parametrelere ilißkin verileri gerektirmesi, bu yšntemin daha az tercih edilmesine neden olmaktadÝr.

…zellikle bšlgesel šl•ekte hazÝrlanacak heyelan duyarlÝlÝk haritalarÝnda kullanÝlacak parametrelerin deÛerlendirilmesinde izlenecek yšntemlerde, saÛlÝklÝ bir heyelan veri tabanÝ kullanÝlmasÝ gerekmektedir. Bu nedenle, TŸrkiye a•ÝsÝndan bŸ- yŸk šneme sahip olan heyelanlara ilißkin zarar- larÝn azaltÝlmasÝ yšnŸnde yapÝlacak •alÝßmalara ÝßÝk tutabilecek nitelikte ve saÛlÝklÝ bir heyelan veri tabanÝnÝn olußturulmasÝnda yarar vardÝr.

Bunun yanÝsÝra, bšyle bir veri tabanÝnÝn, harita- larÝn hazÝrlanmasÝyla ilgili yšntemlerin olußturul- masÝ a•ÝsÝndan da ayrÝ bir šnemi olduÛu a•ÝktÝr.

KATKI BELÜRTME

Yazarlar, bu yazÝnÝn deÛerlendirme aßamasÝnda šnemli gšrŸß, šneri ve eleßtirilerinden yararlan- dÝklarÝ Prof.Dr.Vedat Doyuran ile ismini bilme- dikleri diÛer incelemeciye ve BŸltenÕin editšrŸ Prof.Dr.Reßat UlusayÕa teßekkŸrlerini sunarlar.

KAYNAKLAR

Abdolmasov, B. and Obradovic, I., 1997. Evaluation of geological parameters for landslide hazard mapping. Proceedings of the Interna- tional Symposium on Engineering Geology and the Environment. 23-27 June 1997, Athens, Greece, P.G. Marinos, G.C. Ko- ukis, G.C. Tsiambaos and G.C. Stourna- ras (eds.), Balkema, 471-476.

Aleotti, P., and Chowdhury, R.N., 1999. Landslide hazard assessments: summary review and new perspectives. Bulletin of Engineering Geology and the Environment. 58, 21-44.

Anbalagan, R., 1992a. Terrain evaluation and hazard zonation for environmental regeneration and land-use planning in mountainous terrain. India. Proceedings of 6th Internati- onal Symposium on the Landslides, 10-14 February 1992, Christchurch, England, D.H. Bell (ed.), Balkema, 861-868.

(17)

Anbalagan, R., 1992b. Landslide hazard evaluation and zonation mapping in mountainous terrain. Engineering Geology, 32, 269-277.

Carrara, A., Sorisso-Valvo, M., and Reali, C., 1982.

Analysis of landslide form and incidence by statistical techniques. Catena, 9, 35-62.

Carrara, A., Cardinali, M., Detti, R., Guzzetti, F., Pas- qui, V., and Reichenbach, P., 1991. GIS techniques and statistical models in evalu- ating landslide hazard. Earth Surface Pro- cesses and Landforms. 16, 427-445.

Chang, S.C., 1992. The simprecise mapping and evaluation system for engineering geological and landslide hazard zonation. Proce- edings of 6th International Symposium on the Landslides, 10-14 February 1992, Christchurch, England, D.H. Bell (ed.), Balkema, 905-910.

Choubey, V.D., and Litoria, P.K., 1990. Landslide hazard zonation in the Garhwal Himalaya, A terrain evaluation approach. Proceedings of 6th International Association of Engine- ering Geology Congress, 6-10 August 1990, Amsterdam, Netherlands, D.G. Pri- ce (ed.), Balkema, 65-72.

Choubey, V.D., Chaudhari, S., and Litoria, P.K., 1992. Landslide hazard zonation in Uttar- kashi and Tehri districts, U.P. Himalaya, India. Proceedings of 6th International Symposium on the Landslides, 10-14 Feb- ruary 1992, Christchurch, England, D.H.

Bell (ed.), Balkema, 911-917.

Chowdhury, R.N., and Flentje, P.N., 1997. Relevance of mapping for slope stability in Greater Wollongong area, New South Wales, Aust- ralia. Proceedings of International Sympo- sium on Engineering Geology and the En- vironment. 23-27 June 1997, Athens, Gre- ece, P.G. Marinos, G.C. Koukis, G.C. Tsi- ambaos and G.C. Stournaras (eds.), Bal- kema, 569-574.

Cruden, D.M., 1991. A simple definition of a landslide. Bulletin of the International Association of Engineering Geology, 43, 27-29.

Fernandez, C.I., Del Castillo, T.F., El Hamdouni, R., and Montero, J.C., 1999. Verification of landslide susceptibility mapping: A case study. Earth Surface Process and Land- forms. 24, 537-544.

Finlay, P.J., Fell, R., and Maguire, P.K., 1997. The re- lationship between the probability of landslide occurrence and rainfall. Canadian Ge- otechnical Journal, 34, 811-824.

Gonzalez-Diez, A., Remondo, J., Diaz de Teran, J.R., and Cendrero, A., 1999. A methodological approach for the analysis of the temporal

occurrence and triggering factors of landslides. Geomorphology, 30, 95-113.

Gšk•eoÛlu, C., and Aksoy, H., 1996. Landslide susceptibility mapping of the slopes in the re- sidual soils of the Mengen region (Turkey) by deterministic stability analyses and ima- ge processing techniques. Engineering Geology, 44, 147-161.

Greenway, D.R., 1987. Vegetation and slope stability.

In: Slope Stability, M.G. Anderson and K.S. Richards (eds.), John Wiley and Sons, 187-230.

Guillande, R., Gelugne, P., Bardintzeff, J.M., Brous- se, R., Chorowicz, J., Deffontaines, B., et Parrot, J.F., 1993. Cartographie automati- que de zones a aleas de mouvement de terrain sur lÕile de Tahiti a partir de donne- es digitales. Bulletin Societe Geologique de France, 164 (4), 577-583.

Guzzetti, F., Carrara, A., Cardinali, M., and Reichen- bach, P., 1999. Landslide hazard evaluation: a review of current techniques and their application in a multi-scale study, Central Italy. Geomorphology, 31, 181-216.

Haneberg, W.C., and …nder, A.G., 1994. Rapid water level fluctuations in a thin colluvium landslide west of Cincinati, Ohio. US Geological Survey Bulletin, 2059C, 1-16.

Higgins, J.D., and Rockaway, J.D., 1986. A graphic system for seismic response mapping.

Bulletin of the Association of Engineering Geologists, 23 (1), 77-91.

Hoek, E., and Bray, J.W., 1977. Rock Slope Engine- ering. The Institution of Mining and Metal- lugy, Stephen Austin and Sons Ltd., Hert- ford, 402 pp.

Hutchinson, J.N., 1992. Landslide hazard assessment. Proceedings of 6th International Symposium on the Landslides, 10-14 Feb- ruary 1992, Christchurch, England, D.H.Bell (ed.), Balkema, 1805-1842.

Jade, S., and Sarkar, S., 1993. Statistical models for slope instability classification. Engineering Geology, 36, 91-98.

Jakob, M., 2000. The impacts of logging on landslide activity at Clayoquot Sound, British Colum- bia. Catena, 38, 279-300.

Johnson, K.S., and Luza, K.V., 1981. Preparation of regional maps showing natural and man- made geologic hazards. Bulletin of Inter- national Association of Engineering Geolo- gists, 23, 15-19.

(18)

Juang, C.H., Lee, D.H., and Sheu, C., 1992. Mapping slope failure potential using fuzzy sets. Jo- urnal of Geotechnical Engineering ASCE, 118 (3), 475-494.

Juang, C.H., Jhi, Y.Y., and Lee, D.H., 1998. Stability analysis of existing slopes considering uncertainty. Engineering Geology, 49, 111- 122.

Keefer, D.K., 1984. Landslides caused by earthquakes. Geological Society of America Bulle- tin, 95, 406-421.

Koukis, G., and Ziourkas, C., 1991. Slope instability phenomena in Greece: A statistical anly- sis. Bulletin of International Association of Engineering Geologists, 43, 47-60.

Luino, F., 1999. The flood and landslide event of No- vember 4-6 1994 in Piedmont Region (Northwestern Italy): Causes and related effects in Tanaro Valley. Physical and Chemical Earth (A), 24 (2), 123-129.

Luzi, L., and Pergalani, F., 1999. Slope instability in static and dynamic conditions for urban planning: the ÒOltre Po PaveseÓ case his- tory (Regione Lombardia-Italy). Natural Hazards, 20, 57-82.

Maharaj, R., 1993. Landslide processes and landslide susceptibility analysis from an upland watershed: A case study from St. Andrew, Jamaica, West Indies. Engineering Ge- ology, 34, 53-79.

Mehrotra, G.S., Sarkar, S., and Dharmaraju, R., 1992. Landslide hazard assessment in Rishikesh-Tehri area, Garhwal Himalaya, India. Proceedings of 6th International Symposium on the Landslides, 10-14 Feb- ruary 1992, Christchurch, England, D.H.

Bell (ed.), Balkema, 1001-1007.

Mejia-Navarro, M., and Wohl, E.E., 1994. Geological hazard and risk evaluation using GIS: met- hodology and model applied to Medellin, Columbia. Bulletin of Association of Engi- neering Geologists, 31(4), 459-481.

Nagarajan, R., Roy, A., Vinod Kumar, R., Mukherjee, A., and Khire, M.V., 2000. Landslide hazard susceptibility mapping based on terrain and climatic factors for tropical mon- soon regions. Bulletin of Engineering Ge- ology and the Environment, 58, 275-287.

Newmark, N.M., 1965. Effect of earthquakes on dams and embankments. Geotechnique, 15, 139-159.

Pachauri, A.K., and Pant, M., 1992. Landslide hazard mapping based on geological attributes.

Engineering Geology, 32, 81-100.

Polemio, M., and Sdao, F., 1999. The role of rainfall in the landslide hazard: the case of the Avigliano urban area (Southern Apenni- nes, Italy). Engineering Geology, 53, 297- 309.

Roth, R.A., 1983. Factors affecting landslide-susceptibility in San Mateo County, California.

Bulletin of Association of Engineering Ge- ologists, 20 (4), 353-372.

Schuster, R.L., 1996. Socio-economic significance of landslides. Landslides: Investigation and mitigation. A.K. Turner and R.L. Schuster (eds.), Transportation Research Board, National Research Council, Special Re- port-247, National Academy Press, Was- hington DC, 12-35.

Schuster, R.L., and Fleming, R.W., 1986. Economic losses and fatalities due to landslides. Bul- letin of Association of Engineering Geolo- gists, 23(1), 11-28.

Skempton, A.W., and Delory, F.A., 1957. Stability in natural slopes of London clay. In: Proce- edings of 4th International Conference on Soil Mechanics and Foundation Engine- ering, London, 378-381.

Uromeihy, A., and Mahdafivar, M.R., 2000. Lanslide hazard zonation of Khorshrostam area, Iran. Bulletin of Engineering Geology and the Environment, 58, 207-213.

Van Asch, Th. W.J., Buma, J., and Van Beek, L.P.H., 1999. A view on some hydrological triggering systems in landslides. Geomorpho- logy, 30, 25-32.

Van Westen, C.J., and Bonilla, J.B.A., 1990. Mounta- in hazard analysis using a PC-based GIS.

Proceedings of the 6th International Cong- ress of Engineering Geology. 6-10 August 1990, Amsterdam, Netherlands, D.G. Pri- ce (ed.), Balkema, 265-271.

Van Westen, C.J., Seijmonsbergen, A.C., and Monto- vani, F., 1999. Comparing landslide hazard maps. Natural Hazards, 20, 137-158.

Varnes, D.J., 1984. Landslide hazard zonation-a review of principles and practice. UNESCO Press, Paris, 63 p.

Wieczorek, G.F., 1984. Preparing a detailed landslide-inventory map for hazard evaluation and reduction. Bulletin of Association of Engineering Geologists, 21(3), 337-342.

Zezere, J.L., Ferreira, A.B., and Rodrigues, M.L., 1999. Landslides in the North of Lisbon Region (Portugal): Conditioning and triggering factors. Physical and Chemical Earth (A), 24 (10), 925-934.