NİZAMÜLMÜLK
SELÇUKLU VEZİRİ
NİZAMÜLMÜLK
SELÇUKLU VEZİRİ
• Nizamülmülk, tam adı Ebu Ali el-Hasan et- Tusi Nizamülmülk (Arapça: يلع وباا ،كلمل ااا ماظ اان ياسوطل ااا نسحل ااا / Nizāmu'l-Mulk Abū Ali al- ʿ
Hasan at-Tūsī; Farsça: کلمل اااماظ اان اهجااوخ
یاسواط / Hace Nizāmulmulk Tūsī; d. 1018 - ö.
14 Ekim 1092), Büyük Selçuklu Devleti'nin
veziri ve Siyasetname adlı öğütler kitabı yazan Farsi devlet adamı, siyaset bilimcisidir. Devlet yönetiminde hayli etkili olan Nizamülmülk'ün
vezirliği Alparslan ve Melikşah dönemlerinde yayılmıştır.
KimdirNizamülmülk
• Nizamülmülk, Doğu tarihinin yazdığı en
büyük devlet adamlarından biridir. O, âdil bir “Vezir-i âzam” olmakla kalmamış,
üniversiteler kurmak suretiyle bilimin
yayılmasına çalışmıştır. Büyük sanatkâr ve bilginleri korumuş, değerli eserler yazmış ve hükümdarlara en doğru yolu
göstermiştir. Bütün bu büyük
özelliklerinden dolayı ona “Memleketin nizamlarının kurucusu” anlamına gelen Nizamülmülk adı verildi.
Kimdir Nizamülmülk
Nizamülmülk,21 Zilkade 408/10 Nisan 1018 yılında İran'ın, Horasan şehrinde doğmuştur.
Zamanının ünlü hocalarından ders alarak
yetişti. Üstelik zeki ve hafızası, son kertede kuvvetli olan Hasan, kısa bir zamanda çağın bilgilerini öğrendi. Daha 11 yaşında iken
Kur’an’ı ezberlemiş, sonra da Fıkıh ile ilgilenerek bu alanda ün yapmış kişilerle tartışmalara girmiştir Onun üstün
yeteneklerinden dolayı her hükümdar kendisini daha sonraki hükümdara tavsiye ediyordu.
hayatı
• Memleketin nizamlarının kurucusu anlamında olan Nizamülmülk ismi Abbasi halifesi Kâim bi Emrillah tarafından verildi.Nizamiye medreselerinin teşkili ve mevcut toprak sisteminin aksayan yönlerinin tadil edilmesi gibi Selçuklu devletinin
müesseseleşme ve merkezileşmesi yönünde önemli sayılabilecek teşebüsslerin altına imzasını atmıştır.
1092 yılında Nizari (Haşhaşiler) tarafından
öldürülmüştür. Haşhaşilerin lideri Hasan Sabbah'ın bir dönem Nizamülmülk'ün emri altında çalıştığı
söylenir. Ayrıca döneminin en ünlü ilim
adamlarından Ömer Hayyam ile de bağlantısı olduğu söylenmektedir.
hayatı
Çalışma hayatı
İlk memuriyeti, babası ile birlikte gittiği Gazne Devleti’nde olmuştur.
Horasan genel Valisi’nin maiyetinde görev aldı. Bu sırada, Gazne Türk Devleti ile Büyük Selçuklu Devleti
arasında bir savaş patladı. Dandanakan Savaşı olarak tarihe geçen bu ünlü
savaşta (1040) Büyük Selçuklular üstün
geldiklerinden, Horasan düştü, Hasan
ile babası Ali, Gazne’ye çekildiler.
Çalışma hayatı
• Fakat birkaç yıl sonra, Horasan’a döndü ve Selçukluların hizmetine girdi. Selçuklu
Hükümdarı Tuğrul Bey, Hasan’a, iç yönetimde önemli bir görev verdi. Sonradan, Nizamülmülk adını alacak olan Hasan, görevini o kadar
başarı ile yaptı ve görev sırasında kaleme aldığı buyruklarla o kadar dikkati çekti ki,
Tuğrul Bey, daha sonraları yerine geçecek olan Alp Aslan’a Hasan’ı tanıtırken: “Ona dikkat et, ondan yararlanmaya bak!.. Tedbiri geniş,
okumuşluğu derindir. Bir gün devletin başına
geçersen, sana güveneceğin vezir olur” demişti.
Çalışma hayatı
• Bu sırada Alp Aslan, Tuğrul Bey’in öğüdünü dinlemiş ve Hasan’ı yanına almıştı. Hasan, bu kardeş çekişmesi döneminde, isabetli kararları, geçerli tedbirleri ve iyi yürüttüğü politikası ile herkesin dikkatini üzerinde topladı. Alp Aslan, 6 Aralık 1063′de, Hasan’ı Başvezir ilân etti.
Birkaç ay sonra kardeşiyle olan çekişmesini
bitirdiği için Alp Aslan, resmen Selçuk Sultanı olunca (27 Nisan 1064), Hasan da resmen
Selçuklu İmparatorluğu’nun Veziri olarak
görevini sürdürdü.
Çalışma hayatı
• İki kardeş arasındaki taht kavgasında büyük politika hüneri gösteren Hasan, yalnız Selçuk ileri gelenlerinin değil, Halife’nin de dikkatini çekmişti. Halife Kâim bi emrillah, kendisine “Nizamülmülk” adını verdi ve ondan sonra hem Nizamülmülk adı ile anılmış, hem tarihe bu adla geçmiştir.
• Bütün savaşlara sultanla birlikte katılmıştır. Böylece de, yalnız iyi bir bürokrat olmayıp, iyi bir silahşor olduğunu da ispatlamış oldu. 27 Kasım 1072′de Alp Aslan şehit edilince, oğlu Melikşah’ın tahta çıkmasını sağladı. Melikşah’ın da sultanlığını kabul etmeyenler vardı. Amcaları ayaklandılar. Nizamülmülk, bütün bu karışıklıkları büyük bir ustalıkla düzeltti ve Melikşah’ın sultanlığını meşru hale koydu.
• İkta sisteminin mucididir. Öğrencilere sağlanan yurt ve burs hizmetlerinin mucididir. Türk
devletlerinde ilk kez gelir-gider raporlarını hazırlatan kişidir. Dünyadaki ilk istihbarat
teşkilatının kurucusudur. İsmi Nizamülmülk yani, Mülkün Nizamı yani, Devletin Düzeni anlamına gelir. "Adalet Mülkün Temelidir" sözünün
sahibidir. Türk devlet yapısına kattığı
yeniliklerle, bir cihan imparatorluğu haline gelen Osmanlı İmparatorluğu'nun kurulmasına da vesile olmuştur. Dünya tarihinin gelmiş geçmiş en büyük devlet adamlarından biri olarak kabul edilir.
Neler yaptı?
Nizâmülmülk’ün Selçuklu Devletindeki bütün düzenleme ve değişiklikleri ciddî bir şekilde tetkik eden, devlet idâresinde kendi görüşlerini, icrâatını ve bunların
gerekçelerini gelecek nesillere intikal ettirmek
maksadıyla Fârisi olarak yazdığı Siyâsetnâme isimli eseri, bugün siyâset ilmiyle uğraşanların el kitapları arasında sayılmaktadır. Siyâsetnâme’de Türk-İslâm devletlerinin idârî, mâlî, siyâsî, askerî, sosyal ve
kültürel yönlerini incelemektedir. Tam doğru metin ve ilâvesiz nüshası, İstanbul’da Süleymâniye Kütüphânesi, Molla Çelebi kısmında 114 numarada mevcuttur.
Siyâsetnâme, birçok dillere tercüme edilerek, yayınlanmıştır
Neler yaptı?
• Ona göre; “Hiçbir hükümdar veya ferman sahibi kimse bu eseri okumaktan kendisini uzak tutamaz”. “Bir hükümdarın halkına vereceği en büyük ihsan adalettir. Halk adaletle yönetimden memnun olursa, o
memleket yaşar ve her gün kudret ve güç kazanır. Memleket zulüm ile yaşayamaz.
Hükümdar, zulüm görmüş olanların
şikâyetlerini bizzat dinlemeli, zâlimden hakkı alıp zulüm görene vermelidir.”
Neler yaptı?
Neler yaptı?
Onun zamanında Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Kaşgâr’dan Adalar Denizi’ne, Aral Gölü’nden Hint Denizi’ne kadar uzanan geniş, güçlü ve iyi yönetilen bir imparatorluk oldu.
Nizamülmülk’ün vezirliği, efsaneleşmiştir. Bu konuda binlerce hikâye ortaya atılmış, Nizamülmülk’ün adaleti, fakir fukara babası olması ile derviş/keşiş haline konmuştur. Bir ara,
Melikşah ile arası açıldı. Çünkü Nizamülmülk o kadar büyük bir şöhrete sahipti ki, Sultan’ın, adeta adını gölgeliyordu.
Kendisinin zenginliğini, aklını, ününü çekemeyenler, hükümdara sürekli olarak Nizamülmülk’ü kötülüyorlar, gözünün tahtta
olduğunu söyleyerek düşmanlığını körüklemeye çalışıyorlardı. Bu körükleyenler arasında, Melikşah’ın eşi Terken Hatun da vardı.
O da oğlunu tahta geçirmek için, Nizamülmülk’ü kendisine engel görüyordu. Bu sıralarda, Nizamülmülk’ün bir oğlunun
öldürülmesi, Vezir ile Şah’ın arasını iyice açtı.
Nizamülmülk, 1092/4/6
yılında
hançerlenerek
öldürülmüştür.
hatırlanmalı
• Nizâmülmülk, vezir olduğu 1064’ten, şehit edildiği 1092 senesine kadar aralıksız yirmi dokuz sene Büyük Selçuklu Devletine, tam bir dirâyet ve adâletle hizmet etmiştir.
Vazifeli olduğu için katılamadığı Malazgirt Meydan Muhârebesi hâriç, bütün Selçuklu fetihlerinde bulunmuştur. Sultan
Alparslan’ın vefâtıyla veliaht Melikşah’ın tahta geçmesini
sağlayıp, nizam ve âsâyişin korunmasında muvaffak olmuştur.
Sultan Melikşah’a muhâlefet eden veya başkaldıran Selçuklu prenslerinin itâat altına alınmasında büyük hizmetleri
geçmiştir. Sultan Melikşah, devletin idâresinde ona çok büyük ve geniş yetkiler vermiştir. Nizâmülmülk’ün akıllı, tedbirli ve adâletli idâresi sâyesinde de, Melikşâh’ın saltanatı, aynı
zamanda Büyük Selçuklu Devletinin de en parlak ve en şanlı devri olmuştur.
•
hatırlanmalı
• Nizamülmülk alim, dindar, cömert, adil ve yumuşak huylu, suçluları çok bağışlayan, az konuşan bir kimse idi. Meclisi, alim ve salih insanlarla dolup taşardı.
Alimlere çok saygı gösterirdi. Ebulkasım Kuşeyri ile İmam Ebulmeali Cüveyni gelince ayağa kalkar ve sonra tekrar oturur idi. Fakat Silsile-i Saadat* Ebu Ali Farimedi (k.s) gelince ayağa kalkar, onu kendi makamına oturtur, kendisi de onun önüne otururdu. Nizamiye Medresesi'ni*
sırf İmam Gazali'nin (r.h) ilim öğretmesi için yaptırmıştı.
Selçuklu sultanı Alparslan'ın oğlu Melikşah, bütün devlet işlerini Nizamülmülk'e havale edip ona Atabek* ünvanını vermişti.
Hakkında anlatılanlar
• Bir rivayete göre; fakir ve kimsesiz bir kadın, vezir Nizamülmülk'en bir müşkilinin
halledilmesi için yardım istemiş. Nizamülmülk de durup onunla konuşmaya başlamış. Bunun üzerine vezirin mabeyncilerinden biri o kadını Nizamülmülk'ün yanından uzaklaştırmak
istemiş. Vezir, mabeyncisinin bu hareketini çok çirkin görmüş ve " Muhakkak ki ben sana bu gibilere yardım edesin diye vazife verdim "
diyerek onu haciblikten uzaklaştırmış
Hakkında anlatılanlar
• Sultan Melikşah'ın etrafındaki bazı hasetçiler vezir Nizamülmülk hakkında ileri geri konuşmuş, hatta
" Sizin mülkünüzde ortak olduğunu söyler "
demişlerdir. Sultan da Nizamülmülk'e " Eğer benim saltanatta şerikim, mülkümde ortağım isen bunun da bir hükmü vardır. Eğer vekilim ve benim emrinde ise onun icablarını yerine getir " demiştir. Nizamülmülk ise Sultan'a şu cevabı vermiştir: " Başındaki o
sultanlık tacı bendeki divite * bağlıdır. Bu ikisinin birlikte olması her şeyin dirliği ve saltanatının
kıyamını temin eder. Bu divitin kapağını kapatırsam tacın kaybolur gider. Bir kapıyı kırmadan önce
başına gelecekleri düşün
Onu tanımlayanlar
• Nizâmülmülk, âlim, edip ve kadirşinâs bir zât olduğu için meclisi; ilim ve sanat adamlarının toplandığı bir yer hâline gelirdi. Abbâsi halîfesi de kendisine pekçok hürmet eder, meclisinde bulunurdu. Âlimlere, şâirlere, sanatkârlara karşı çok ikrâm, ihsan ve iltifât ederdi. Birçok câmi, mescit, vakıf eserleri yaptırdı.
Büyük Selçuklu Devletine; idârî, adlî, askerî, mâlî, sosyal ve kültürel sâhada pekçok yenilikler ve değişiklikler getirdi.
Sarayı, merkezî hükümet teşkilâtını, İslâm esaslarına dayalı mahkemeleri, toprak sistemini sağlam esaslar üzerine yeniden düzenledi. Gerçekleştirdiği yeni sistemler bâzı değişikliklerle berâber bütün Türk-İslâm devletlerince devam ettirildi.
