Öğretmen Adaylarının Beslenmenin ve Teknolojinin İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkilerine İlişkin Görüşlerinin İncelenmesi
Didem İnel, Uşak Üniversitesi Eğitim Fakültesi, dideminel@gmail.com
Yasemin Günay, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Fakültesi, yasemin.gunay@deu.edu.tr Ertuğ Evrekli, Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi, eevrekli@gmail.com Abstract
Bu araştırmanın amacı, öğretmen adaylarının insan sağlığını etkileyen bazı etmenlere ilişkin görüşlerini incelemektir. Bu amaçla beslenmenin ve teknolojinin insan sağlığı üzerindeki etkilerine ilişkin öğretmen adaylarının görüşleri araştırılmıştır. Araştırmanın problem cümlesi “Öğretmen adaylarının beslenmenin ve teknolojinin insan sağlığı üzerindeki etkilerine ilişkin görüşleri nelerdir?” şeklinde belirlenmiştir. Araştırmaya 2009-2010 öğretim yılında Dokuz Eylül Üniversitesi ve Celal Bayar Üniversitesi sosyal bilgiler öğretmenliği, sınıf öğretmenliği ve fen bilgisi öğretmenliği bölümlerinde öğrenim görmekte olan 756 öğretmen adayı katılmıştır.
Araştırmada veri toplama aracı olarak “İnsan sağlığına ilişkin görüş anketi”
kullanılmıştır. Anket araştırmacılar tarafından oluşturulmuş olup toplamda 16 madde içermektedir. Araştırmadan elde edilen verilerin analizinde yüzde-frekans analizleri ve ortalama standart sapma değerleri kullanılarak anketten elde edilen veriler değerlendirilmiştir. Elde edilen bulguların analizlerinin yorumlanması sonucunda genel olarak öğretmen adaylarının insan sağlığını etkileyen söz konusu etmenlere ilişkin bilinçli görüşlere sahip olduklarını göstermiştir.
Keywords: Öğretmen adayları, İnsan Sağlığı GİRİŞ
Sağlık, bireylerin yaşamlarını fiziksel ve ruhsal olarak iyi bir şekilde sürdürebilmeleri için en önemli faktörlerden biridir. Dünya sağlık örgütü (1948) sağlığı “Yalnızca hasta veya sakat olmamak değil bedenen, ruhen ve sosyal yönlerden tam bir iyilik halidir” şeklinde tanımlamıştır (aktaran Bjørgen, 2009). Sağlık; insanın doğumundan, ölümüne kadar olan yaşam sürecinde en çok üzerinde durulan ve değer verilen bir olgudur (Özbaşaran, Çetinkaya ve Güngör, 2004: 44). Bu nedenle sağlık eğitimi ve sağlığın gelişimi, günümüzde birçok alanda gittikçe ilginin arttığı konular olmuştur (Höger, 2005). Yapılan çalışmalarda sağlığın gelişimi, genellikle sağlık eğitimi ve sağlığın korunmasına yönelik toplum sağlığı farkındalık kampanyaları yoluyla sağlanmaktadır (Roe, Wilson ve Doll, 2001). Sağlık eğitimi yoluyla, bireylerin sağlıkla ilgili bilgileri kazanmalarının yanı sıra bu bilgileri günlük hayatta uygulayabilmeleri ve sağlıklarını olumlu ya da olumsuz yönde etkileyen etmenler konusunda bilinçli olmaları sağlanmaktadır. Bireylerin ailelerinden sonra ilk sosyal etkileşime girdikleri toplumsal kurumlar okullardır ve okullar sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının başlangıcını oluşturmak için en uygun çevreler olarak tanımlanırlar (Tokuç ve Berberoğlu, 2007: 421). Çocukluk ve gençlik döneminin önemli bir bölümü okullarda geçtiği için bu dönemde okul sağlığı yaklaşımı benimsenmektedir (Yardım, Göğen ve Mollahaliloğlu, 2009: 33). Bu nedenle özellikle okullar sağlık eğitimi ve sağlığın gelişimi için önemli yerler olarak görülmektedirler (Jourdan ve diğerleri, 2008; Jourdan, Pommier ve Quidu, 2010). Sağlık eğitiminin gerçekleştirilmesi ve bireylerinin sağlık gelişiminin sağlanmasında okulların önemli bir rol üstlenmesiyle birlikte öğretmenlerin bu alandaki görev ve sorumlulukları da artmaktadır. Özellikle 6-17 yaş arasındaki çocuklar öğretmenleriyle ailelerinden daha fazla zaman geçirdiği için öğretmenler, öğrencilerin sağlığını önemli ölçüde etkilemektedirler (Myers-Clark ve Christopher, 2001). Oysa öğretmenler sağlık eğitiminin önemi konusunda bilinçli olmalarına rağmen, bu alanda kendilerinin oynadığı rol konusunda bilinçli değildirler (Fontana ve Apostolidou, 2001). Öğretmenlerin ve öğretmen adaylarının sağlıklarını olumlu ve olumsuz yönde etkileyen etmenlere ilişkin bilinçli olmaları onların ve öğrencilerinin sağlıklarını etkileyen en önemli unsurlardandır. Böylece okullarda öğrencilere sağlıklı yaşama bilincinin kazandırılmasında öğretmenler önemli görevler üstlenmektedirler. Bu nedenle, öğretmenlerin sadece sağlıkla ilgili bilgilerinin yeterli olması değil aynı zamanda sağlığı etkileyen etmenlere ilişkin görüşleri de büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda söz konusu araştırmada
öğretmen adaylarının beslenmenin ve teknolojik gelişmelerin insan sağlığı üzerindeki etkilerine ilişkin görüşlerinin incelenmesi amaçlanmıştır. İlgili literatürde bu amaçla gerçekleştirilen bir araştırmaya rastlanmadığı için bu araştırmanın yapılmasına gerek duyulmuştur.
YÖNTEM
Bu araştırmada, betimsel araştırma yöntemlerinden tarama modeli (Survey) kullanılmıştır (Ekiz, 2003; Çepni, 2007). Tarama modeli ise çok sayıda elemandan oluşan bir evrende, evren hakkında genel bir yargıya varmak amacıyla, evrenin tümü ya da ondan alınacak bir grup, örnek ya da örneklem üzerinde yapılan tarama düzenlemeleridir (Karasar, 2006).
Evren ve Örneklem
Bu araştırmanın evrenini Dokuz Eylül Üniversitesi ve Celal Bayar Üniversitesinde sosyal bilgiler öğretmenliği, sınıf öğretmenliği ve fen bilgisi öğretmenliği bölümlerinde öğrenim görmekte olan öğretmen adayları oluşturmaktadır. Araştırmada örneklem seçiminde tabakalı ve rasgele örnekleme yöntemleri kullanılmıştır. Araştırmanın örneklemini 756 öğretmen adayı oluşturmaktadır. Katılımcı öğretmen adaylarının % 40,7’si (n=308) erkek, % 59,3’ü (n=448) bayandır. Öğretmen adaylarının
%49,1’i (n=371) Dokuz Eylül Üniversitesinde, % 50,9’u (n=385) Celal Bayar Üniversitesinde; %36,4’ü (n=275) fen bilgisi öğretmenliğinde, %31,1 (n=235) sosyal bilgiler öğretmenliğinde, %32,5’i (n=246) sınıf öğretmenliği bölümünde; %23,1’i (n=175) birinci sınıfta, 26,9’u (n=203) ikinci sınıfta, %24,6’sı (n=186) üçüncü sınıfta ve %25,4’ü (n=192) dördüncü sınıfta öğrenim görmektedir.
Veri Toplama Aracı
Araştırmada veri toplama aracı olarak öğretmen adaylarının beslenmenin ve teknolojinin insan sağlığı üzerindeki etkilerine ilişkin görüşlerini belirlemeyi amaçlayan 5’li likert tipi ölçeklemeye sahip bir anket kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan anketin beslenme boyutunda 10 madde; teknoloji boyutunda ise 6 madde yer almaktadır. Anketin geliştirilme sürecinde konuya ilişkin gerçekleştirilen çalışmalar incelenmiş, bu çalışmalardan da yararlanılarak anket maddeleri yazılmıştır. Maddeler belirlendikten sonra anket alanında uzman öğretim üyelerinin görüşlerine sunulmuştur. Uzmanlardan gelen görüşler doğrultusunda bazı maddeler anketten çıkarılmış, bazı maddeler tekrar düzenlenmiş, uzmanların önerdiği maddeler ankete eklenmiş ve böylece uygulama için ankete son hali verilmiştir.
Bulgular ve Yorum
Araştırmada elde edilen verilerin analizinde SPSS paket programı kullanılmıştır. Çalışmanın analizlerinde problem cümlesine ilişkin olarak öğretmen adaylarının beslenmenin ve teknolojinin insan sağlığı üzerindeki etkilerine yönelik olan maddelere vermiş oldukları yanıtların yüzde değerlerine yer verilmiştir.
Tablo 1:Öğretmen adaylarının beslenmenin insan sağlığı üzerindeki etkilerine yönelik görüşleri
Öğretmen adaylarının ankettin beslenme boyutunda yer alan maddelere verdikleri yanıtlar doğrultusunda, öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğunun beslenmenin insan sağlığı için önem taşıdığını, katkı maddeli yiyecekleri satın almamak gerektiğini, obezitenin önemli bir sağlık sorunu olduğunu, satın alınan yiyeceklerin son kullanma tarihine bakılması gerektiğini düşündükleri belirlenmiştir. Öğretmen adaylarının yine büyük bir çoğunluğu açık ürünler yerine paketlenmiş ürünlerin satın alınması, satın alınan yiyeceklerin içeriğine bakılması ve tüketicilerin sağlıklı gıdalarla beslenme konusunda bilinçlendirilmesi gerektiğini düşündükleri sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğunun genetiği değiştirilmiş organizmalar içeren ürünlerin insan sağlığına zararlı olduğunu ve dondurulmuş gıdaların çözüldükten sonra kullanılmasının sakıncalı olduğunu
Kesinlikle Katılıyorum Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum Kesinlikle Katılmıyorum
Beslenmenin İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkilerine Yönelik
Görüş Maddeleri
f % f % f % f % f %
1. Dengeli beslenmenin insan sağlığı için önem taşıdığını düşünüyorum.
646 85,4 94 12,4 5 ,7 5 ,7 6 ,8
2. Katkı maddeli yiyecekleri satın almaktan kaçınmak gerektiğini düşünüyorum.
401 53,0 272 36,0 52 6,9 19 2,5 12 1,6 3. Obezitenin önemli bir sağlık
sorunu olduğunu düşünüyorum. 582 77,0 143 18,9 16 2,1 4 ,5 11 1,5 4. Satın alınan ambalajlı bir
yiyeceğin öncelikle son kullanma tarihine bakılması gerektiği görüşündeyim.
577 76,3 154 20,4 14 1,9 3 ,4 8 1,1
5. Gıda maddelerinin konulduğu ambalajların insan sağlığı açısından önemli olduğunu düşünmüyorum.
193 25,5 128 16,9 51 6,7 130 17,2 254 33,6
6. Açık ürünler yerine paketlenmiş ürünlerin satın alınması gerektiğini düşünüyorum.
431 57,0 223 29,5 71 9,4 20 2,6 11 1,5 7. Satın alınan ambalajlı bir
yiyeceğin özellikle içinde neler olduğuna dikkat edilmesi gerektiği görüşündeyim.
383 50,7 302 39,9 53 7,0 11 1,5 7 ,9
8. Tüketicilerin sağlıklı gıdalarla beslenme konusunda
bilinçlendirilmesi gerektiğini düşünüyorum.
539 71,3 194 25,7 13 1,7 5 ,7 5 ,7
9. Dondurulmuş gıdaların çözüldükten sonra tekrar dondurulmasında bir sorun olduğunu düşünmüyorum.
73 9,7 49 6,5 123 16,3 174 23,0 337 44,6
10.Genetiği değiştirilmiş organizmalar içeren ürünlerin insan sağlığı açısından sakıncalı olmadığı görüşündeyim.
97 12,8 27 3,6 56 7,4 115 15,2 461 61,0
düşündükleri belirlenmiştir. Söz konusu boyutta yer alan maddeler arasında farklı olarak öğretmen adaylarının gıda maddelerinin konulduğu ambalajların önemi konusunda farklı görüşlere sahip oldukları görülmektedir.
Tablo 2: Öğretmen adaylarının teknolojinin insan sağlığı üzerindeki etkilerine yönelik görüşleri
Kesinlikle Katılıyoru m Katılıyoru m Kararsızım Katılmıyor um Kesinlikle Katılmıyor um
Teknolojinin İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkilerine Yönelik
Görüş Maddeleri
f % f % f % f % f %
11.Radyasyonun insan sağlığı üzerine olumsuz etkileri olduğunu düşünüyorum.
605 80,0 123 16,3 11 1,5 6 ,8 11 1,5 12.Bilgisayarların insan sağlığını
olumsuz etkilediğini düşünmüyorum.
83 11,0 125 16,5 126 16,7 218 28,8 204 27,0 13.Yerleşim alanlarına kurulan baz
istasyonlarının insan sağlığını olumsuz etkilediğini düşünüyorum.
502 66,4 179 23,7 44 5,8 17 2,2 14 1,9 14.Cep telefonlarının uzun süre
kullanılmasının insan sağlığını olumsuz etkileyeceği
görüşündeyim.
491 64,9 198 26,2 34 4,5 20 2,6 13 1,7
15.Ülkemize nükleer santral kurulmasının insan sağlığını etkileyeceğini düşünmüyorum.
114 15,1 73 9,7 131 17,3 163 21,6 275 36,4 16.Kablolu ürünler yerine kablosuz
ürünlerin ( bluettooth kulaklık, modem, klavye, fare vb. ) tercih edilmesi gerektiği görüşündeyim.
174 23,0 198 26,2 231 30,6 80 10,6 73 9,7
Öğretmen adaylarının ankettin teknoloji boyutunda yer alan maddelere verdikleri yanıtlar doğrultusunda, öğretmen adaylarının radyasyonunun insan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri olduğunu düşündükleri belirlenmiştir. Ayrıca öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğu yerleşim alanları yakınına kurulan baz istasyonlarının ve cep telefonlarının uzun süre kullanılmasının insan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri olabileceğini düşündükleri sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuca göre öğretmen adaylarının radyasyon ve radyasyon oluşturan teknolojik gereçler konusundan bilinçli oldukları söylenebilir. Bir başka maddeye verilen yanıtlar doğrultusunda öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğunun ülkemize nükleer santral kurulmasının insan sağlığını olumsuz etkileyebileceğini düşündükleri ancak bir kısım öğretmen adayının ise bu görüşe katılmadıkları veya kararsız oldukları belirlenmiştir. Söz konusu boyutta yer alan maddeler arasında farklı olarak öğretmen adaylarının bilgisayarların insan sağlığını olumsuz etkilemesi konusunda farklı görüşlere sahip oldukları belirlenirken; kablolu elektronik ürünler yerine kablosuz ürünlerin tercih edilmesine konusunda birçoğunun kararsız olduğu görülmektedir.
TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERILER
Araştırmadan elde edilen sonuçlar genel olarak öğretmen adaylarının beslenmenin ve teknolojinin insan sağlığı üzerindeki etkileri konusunda bilinçli oldukları yönündedir. Öğretmen adaylarından elde edilen verilerin analizi sonucunda aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir:
Öğretmen adaylarına uygulanan anketin beslenme boyutunda öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğunun beslenmenin insan sağlığı için önem taşıdığını, katkı maddeli yiyecekleri satın almamak gerektiğini düşündükleri belirlenmiştir. Bayraktar, Gökçe ve Ergün (1998) çalışmasında gıdaların
istenilen özelliklerde üretilmesi ve uzun süre dayanıklı kılınmasının ancak bazı katkı maddeleri sayesinde mümkün olduğunu belirtmişler ancak kimyasal katkı maddelerinin insan vücuduna zararlı etkileri olabildiğini ifade etmişlerdir. Çalışır ve Çalışkan (2003) da benzer bir görüşle gıda katkı maddelerinin birçoğunun sistemler üzerinde olumsuz etkileri olduğunu belirtmişlerdir. Bu açılardan bakıldığında öğretmen adaylarının gıda katkı maddeleri konusunda bilinçli oldukları söylenebilir. Ayrıca öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğunun obezitenin önemli bir sağlık sorunu olduğunu düşündükleri tespit edilmiştir. Babaoğlu ve Hatun (2002) çalışmalarında obezitenin oluşumu ve tedavisi ile ilgili bilgilere yer vermiş ve okul programlarında obeziteye yönelik eğitim sağlanmasının obezitenin önlenmesinde yarar sağlayacağını belirtmişlerdir. Bu nedenle öğretmen adaylarının obezite konusunda bilinçli olmaları, okullarda öğrencilere yönelik bu alanda yapılacak uygulamaların daha etkili olmasını sağlayacağı düşünüldüğünden büyük önem taşımaktadır. Araştırmanın bu boyutunda öğretmen adaylarının yine büyük bir çoğunluğunun açık ürünler yerine paketlenmiş ürünlerin satın alınması, satın alınan yiyeceklerin içeriğine ve son kullanma tarihine bakılması ve tüketicilerin sağlıklı gıdalarla beslenme konusunda bilinçlendirilmesi gerektiğini düşündükleri sonucuna ulaşılmıştır. Kızılaslan ve Kızılaslan (2008) tarafından örneklem grubu farklı olsa da bu araştırmanın sonuçlarıyla paralellik gösteren bir başka çalışma bir tüketici grubu üzerinde gerçekleştirilmiştir. Araştırmacılar yapmış oldukları çalışmalarında tüketicilerin gıda ürünleri satın alırken ambalajları, içerikleri, üretim ve son kullanma tarihleri gibi sağlıklı olma faktörlerini öncelikle göz önünde bulundurduklarını ortaya çıkarmışlardır. Araştırmada ayrıca öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğunun genetiği değiştirilmiş organizmalar içeren ürünlerin insan sağlığına zararlı olduğunu ve dondurulmuş gıdaların çözüldükten sonra kullanılmasının sakıncalı olduğunu düşündükleri belirlenmiştir. Atsan ve Kaya (2008) çalışmalarında genetiği değiştirilmiş organizmaların insan sağlığı üzerindeki etkileri konusunda yapılan araştırmalar sonucunda antibiyotiklere karşı direnç, alerjinite ve toksisite gibi etkilerin tespit edildiğini ancak genetiği değiştirilmiş organizmaların uzun dönemde insan sağlığı üzerindeki etkileri konusunda henüz tam bir bilginin bulunmadığını belirtmişlerdir. Bu nedenle genetiği değiştirilmiş organizmalar hakkında devam eden çok sayıda çalışmaya rağmen yeterince araştırma sonucu olmadığından zararları veya yararları konusunda kesin bir yargıya varmak şu an için mümkün değildir. Bu alanda, çevremize ve gelecek nesillere etkileri olabilecek risklerin en aza indirilmesi ve bunun için gerekli önlemlerin alınması göz ardı edilmemelidir (Kulaç, Ağırdil ve Yakın, 2006). Sonuç olarak öğretmen adaylarının genetiği değiştirilmiş organizmalar konusunda dikkatli ve riskleri göze alarak davranışlar gerçekleştirmeleri büyük önem taşımaktadır. Söz konusu boyutta yer alan maddeler arasında farklı olarak öğretmen adaylarının gıda maddelerinin konulduğu ambalajların önemi konusunda farklı görüşlere sahip oldukları belirlenmiştir.
Öğretmen adaylarına uygulanan anketin teknoloji boyutunda öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğunun radyasyonunun insan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri olduğunu düşündükleri belirlenmiştir. Yaren ve Karayılanoğlu (2005) da radyasyon teknolojisinin insan hayatını kolaylaştırmasının yanı sıra birçok sağlık sorununu da beraberinde getirdiğini belirtmişlerdir. Bu maddeyle paralel olarak öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğu yerleşim alanları yakınına kurulan baz istasyonlarının ve cep telefonlarının uzun süre kullanılmasının insan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri olduğunu düşündükleri sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuca göre öğretmen adaylarının radyasyon ve radyasyon oluşmasına neden olan teknolojik araçlar ve insan sağlığı üzerindeki etkileri konusunda bilinçli oldukları söylenebilir. Söz konusu boyutta yer alan bir başka maddeye verilen yanıtlar doğrultusunda öğretmen adaylarının büyük bir çoğunluğunun ülkemize nükleer santral kurulmasının insan sağlığını olumsuz etkileyebileceğini düşündükleri ancak bir kısım öğretmen adayının ise bu görüşe katılmadıkları veya kararsız oldukları belirlenmiştir. Nükleer santral kurulmasının insan sağlığı üzerindeki etkileri konusunda toplumun yeterince bilinçlendirilmemesinin bu sonuca neden olduğu düşünülmektedir. Anketin teknoloji boyutunda yer alan maddeler arasında farklı olarak öğretmen adaylarının bilgisayarların insan sağlığını olumsuz yönde etkilemesi konusunda farklı görüşlere sahip oldukları belirlenirken; kablolu elektronik ürünler yerine kablosuz ürünlerin tercih edilmesine konusunda birçoğunun kararsız olduğu belirlenmiştir. Elektromanyetik ışınımın (radyasyonun) soğurulması baş ağrısı, hafıza kaybı, sinir ve dolaşım sistemi bozuklukları, bağışıklık sisteminin zayıflaması, uyku bozuklukları gibi hasarlara yol açtığı düşünülmektedir. Elektromanyetik ışınım yayan sistem ve aletlerin en önemlilerinden birisi de bilgisayarlardır (Dizdar, 2004). Bu nedenle bilgisayarların insan sağlığı üzerindeki etkileri konusunda öğretmen adaylarının daha bilinçli olmaları gerektiği düşünülmektedir.Sonuç olarak, öğretmen adaylarının beslenmenin ve teknolojinin insan sağlığı
üzerindeki etkilerine yönelik görüşlerinin belirlendiği bu araştırmadan elde edilen sonuçlar doğrultusunda söz konusu alanda yapılacak yeni çalışmalara ilişkin için öneriler aşağıda sunulmuştur:
• Bu araştırma fen bilgisi öğretmenliği, sınıf öğretmenliği ve sosyal bilgiler öğretmenliği bölümünde öğrenim görmekte olan ve Celal Bayar Üniversitesi ile Dokuz Eylül Üniversitesinde öğrenim gören öğretmen adayları üzerinde gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle farklı branşlarda öğrenim görmekte olan ve farklı üniversitelerde öğrenim gören öğretmen adaylarının insan sağlığını etkileyen etmenlere ilişkin görüşlerini belirlemeye yönelik araştırmalar yapılabileceği düşünülmektedir.
• Araştırma verilerinden yararlanılarak öğretmen adaylarının insan sağlığına ilişkin görüşlerinin iyileştirilmesi amacıyla üniversitelerde konuya ilişkin derslere yer verilebileceği ve bu konudaki öğretmen adaylarının bilinç düzeylerinin geliştirilmesi amacıyla deneysel ve betimsel özellikte çalışmaların gerçekleştirilmesi gerektiği söylenebilir.
KAYNAKÇA
Atsan, T. ve Kaya, T. E. (2008). Genetiği değiştirilmiş organizmaların (GDO) tarım ve insan sağlığı üzerine etkileri. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 22(2), 1-6.
Babaoğlu, K. ve Hatun, Ş. (2002). Çocukluk çağında obezite. Sürekli Tıp Eğitim Dergisi, 11(1), 8-10.
Bayraktar, N., Gökçe, R. ve Ergün, Ö. (1998). Gıdalarda nitrat ve nitrit kalıntılarının insan sağlığı üzerine etkileri. Ekoloji Dergisi, 28, 28-30.
Bjørgen, K. (2009). Women’s education levels and its impact on their attitudes towards children’s health development. Early Child Development and Care, doi:10.1080/03004430903262896
Çalışır, Z. E. ve Çalışkan, D. (2003). Gıda katkı maddeleri ve insan sağlığı üzerine etkileri. Ankara Eczacılık Fakültesi Dergisi. 32(3), 193-206.
Çepni, S. (2007). Araştırma ve proje çalışmalarına giriş. Trabzon: Celepler Matbaacılık.
Dizdar, E. N. (2004). Bilgisayar kullanıcılarında elektromanyetik işımaların insan sağlığına etkisinin incelenmesi. Teknoloji, 7(4), 625-628
Ekiz, D. (2003). Eğitimde araştırma yöntem ve metodlarına giriş. Ankara: Anı Yayıncılık.
Fontana, D. ve Apostolidou, M. (2001). Perspectives of serving teachers on the respective importance of areas deemed suitable for inclusion in the health education curriculum for cyprus schools. Health Education Journal, 60(2), 173-183
Höger, C. (2005). Health education and health promotion (book review). Journal of Public Health. 13(4), 227.
Jourdan, D., Pommier, J. ve Quidu, F. (2010). Practices and representations of health education among primary school teachers. Scandinavian Journal of Public Health, 38(1), 86-94.
Jourdan, D., Samdal, O., Diagne, F. ve Carvalho, G. (2008). The future of health promotion in schools goes through the strengthening of teacher training at a global level. Promotion and Education, 15(3), 36-38.
Karasar, N. (2006). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
Kızılaslan, N. ve Kızılaslan, H. (2008). Tüketicilerin satın aldıkları gıda maddeleri ile ilgili bilgi düzeyleri ve tutumları (tokat ili örneği). Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 22(2), 67-74.
Kulaç, İ., Ağırdil, Y. ve Yakın, M. (2006). Sofralarımızdaki tatlı dert, genetiği değiştirilmiş organizmalar ve halk sağlığına etkileri. Türk Biyokimya Dergisi, 31(3), 151-155.
Myers-Clack, S. A. ve Christopher, S. E. (2001). effectiveness of a health course at influencing preservice teachers’ attitudes toward teaching health. Journal of School Health, 71(9). 462-466.
Özbaşaran, F., Çetinkaya, A. Ç. ve Güngör, N. (2004). Celal bayar üniversitesi sağlık yüksekokulu öğrencilerinin sağlık davranışları. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 7(3), 43-55.
Roe, B., Wilson K. ve Doll H. (2001). Public awareness and health education: findings from an evaluation of health services for incontinence in England. International Journal of Nursing Studies, 38(1), 79-89.
Tokuç, B. ve Berberoğlu, U. (2007). Edirne merkez ilçe ilköğretim okullarında çalışan öğretmenlerde sağlığı geliştirici davranışlar. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 6(6), 421-426.
Yardım, N., Gögen, S. ve Mollahaliloğlu, S. (2009). Sağlığın geliştirilmesi (health promotion): dünyada ve türkiye’de mevcut durum. İstanbul Tıp Fakültesi Dergisi, 72(1), 29-35.
Yaren, H. ve Karayılanoğlu, T. (2005). Radyasyon ve insan sağlığı üzerine etkileri. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 4(4), 199-208.
