Abdunnasır YILDIZ Dicle Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Diyarbakır-TÜRKİYE

(1)

Farklı Katkı Maddelerinin Değişik Oranlarının Pleurotus florida Fovose’nin Misel Gelişimi, Basidiokraplarının Oluşum ve Gelişim Süreleri ile

Verim Miktarı Üzerine Etkileri

Abdunnasır YILDIZ

Dicle Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Diyarbakır-TÜRKİYE

Geliş Tarihi: 13.061995

Özet: Misellerin vegetatif çoğaltımı için hazırlanan ve 1 lt saf suda, 10 g malt-extrakt, 0.2 g K

2HPO

4, 0.1 g CaCl

2.2H

2O, 0.05 g MgSO

4.7H2O, 0.5 g NH

4SO

4 ve 15 g agar içeren besin ortamna, arpa kırması ve buğday unundan 10, 15 ve 20 gr’lık dozlar katkı maddesi olarak ilave edilmiştir (kontrol grubuna katkı maddesi ilave edilmemiştir). Petri kutularında, besin-agar ortamına aşılanan P. florida misellerinin, en kısa sürede, 8.6 gün ile 15 g buğday unu dozunda, en uzun sürede ise, 15.4. gün ile buğday ununun 20 g dozunda ortamı sardığı saptanmıştır. P. florida “tohumluk” misellerinin (spawn) çoğaltılması için ham materyal olarak buğday tanesi kullanılmıştır. Buna çeltik kepeğinin % 1, 2 ve 3'lük dozları da katkı maddesi olarak ilave edilmiştir. P. florida misellerinin ortamı sarma süreleri arasında fark görülmemiş fakat en yoğun miseller % 3 çeltik kepeği dozunda elde edilmiştir.

Kompost hazırlamak için ham materyila olarak kullanılan 1 kg buğday samanı için çeltik kepeği, merciek kırıntısı ve ayçiçeği samanının 50, 100 ve 150 gr’lık tozları katkı maddesi olarak kullanılmıştır. Misel gelişimi en kısa sürede, 10.60 gün olarak çeltik kepeğinin 50 gram dozunda elde edilmiştir. Bazidiokarp oluşumunda en kısa süre, 23.80 günde çeltik kepeğinin 150 gram dozunda saptanmıştır.

En kısa süredeki hasat (bazidiokrap gelişmesi), birinci evrede, mercimek artığı ile çeltik kepeğinin 50, 100 ve 150 gram dozlarında 28.20-29.40 günde, ikinci ve üçüncü evrede ise, mercimek artığının 150 gram dozunda sırasıyla 41.60 ve 58.40 günde elde edilmiştir.

En yüksek verim miktarı, birinci hasatta, 31.20 g olarak çeltik kepeğinin 100 g dozunda, ikinci ve üçüncü hasatta, mercimek kırıntısının 100 g dozunda sırasıyla 38.67 ve 18.19 g olarak elde edilmiştir. Toplam verim, en yüksek miktarda, mercimek kırıntısının 100 g dozunda 84.72 g olarak, en düşük miktarda ise, 44.80 g olarak mercimek kırıntısının 150 g dozunda elde edilmiştir.

Anahtar Sözcükler : Pleurotus florida, besin-agar, katkı maddesi, misel gelişmesi, verim

Effects of Various Proportions of Different Additive Substances on the Miselle Growth of Pleurotus florida Fovose, on Druation of Formation and Development of Basidiocarps and on the Yield

Abstract: Into aliment place that we prapered for vegetative propagation of the miscell, in 1 lt pure water 10 g malt-extract, 0.2 g K

2HPO

4, 0.1 g CaCl

2.2H

2O 0.05 g MgSO

4. 7H

2O, and g (NH

4)SO

4 as

(2)

Giriş

Son yıllarda dünya mantar üretiminde yeni türlere yönelme gözlenmektedir (1). Ple- urotus’un dünyadaki toplam mantar üretimi içindeki oranı 1986 yılında % 7 iken, 1990 yı- lında bu oran % 24'e yükselmiştir (1, 2). Buna karşılık ülkemizde Pleurotus türlerinin kül- türü yok denecek kadar düşük düzeyde yapılmaktadır.

Kültür mantarı üretiminde “tohumluk” olarak mantar miselleri (spawn) kullanılmaktadır.

Kültür mantarcılığında, kullanlan misellerin geliştirilmesi ve bunların hububat tanelerinin üze- rinde yoğunlaştırma işlemi ayrı bir sorun olarak üretici kesimi ilgilendirmektedir. Çünkü ayrı bir teknik ve yöntem gerektiren misel geliştirme ve hububat taneleri üzerinde yoğunlaştırma işlemi (3-14) özel laboratuvarlarda bu konuda uzmanlaşmış kişiler tarafından ger- çekleştirilebilir. Bu nedenle üreticiler, mantar üretimi için grekil miselleri, misel üretim la- boratuvarlarında elde etmektedirler. Pleurotus misellerinin geliştirilmesi için literatürde (2, 3, 5, 6) farklı besin ortamları kullanılmıştır. Pleurotus ostreatus misel gelişim süresi farklı karbonhidrat ve azot kaynakları ile vitaminlerin değişik konsantrasyonlarının etkisi ile de- ğiştiği belirtilmiştir (15). P. eryngii var. ferulae’nin misel gelişim süresini, ferulik asidin farklı dozlarının etkisiyle değiştiği saptanmıştır (10,11).

P. florida’nın misellerinin vegetatif gelişme oranı, besin ortamında glikoz ve sülfitin farklı konsantrasyonlarının etkisiyle değişmektedir (7). P. florida misellerinin gelişmesi üzerinde, zeytinyağı eldesinde artık madde olarak kalan suyun etkilerinin araştırıldığı bir başka ça- lışmada ise, en iyi sonucun, 250 ml artık suya 5 g/lt olacak şekilde malt-ekstrakt içeren besi ortamıda elde edildiği belirlenmiştir (12).

well as 15 g agar, barley broken and wheat flour in 10, 15 and 20 g doses were added as contribution substance (contribution substance, however, weren’t added to the control group). In petri boxes, it has been identified that P. florida miscelles grafted for aliment-agar medium covered the medium in 8.6 days as the shortest period in wheat flour of 15 g dose, and as the longest period in wheat flour of 20 g dose.

Grains of wheat were used as basic material to reproduce of spawn of Pleurotus florida. To this medium 1, 2 and 3 % of rice bran were added as additive substansces.

According to the result of study, there was not a difference between the duration of P. florida miselle covering the medium. Hovewer, the densest miselles were obtained with 3 % rice bran.

To prepare compost, for 1 kg wheath straw used as raw material, rice bran, lentil remnant and sunflower straw in doses of 50, 100 and 150 g were used as additive substances, Miscelle growth, in the shortest period, was obtained in rice bran of 50 grams dose as 10.60 days. In basidiocarps formation, the shortest period was obtained in rice bran of 150 grams dose as 23.80 days. The harvest in the longest period was determined in control group as 29.20, 56.20 and 68.40 days, respectively in the first, second and third phases. The highest yield amount was obtained as 31.20 grams in rice bran of 100 grams in first phase, and as 38.67 and 18.18 grams in lentil remnant of 100 grams dose in second and third phases. The total yield in the highest amount was found as 84.72 grams in lentil remnant of 100 grams dose, in the lowest amount as 44.80 grams in lentil remnant of 150 grams dose.

Key Words: Pleurotus florida, nutrient-agar, additive substance, mycelium development, yield.

(3)

Spawn eldesi için buğday tanelerinin ülkemiz koşullarında en iyi materyal olduğu be- lirtilmiştir (16). Bol bulunan ve parasal değeri daha düşük olan materyallerin kullanılarak misel üretiminin geliştirilmesi ve artırılması, kültür mantarında üretim maliyetinin düşmesini de sağlayacaktır.

Sap samanı gibi tarımsal artıklar, Pleurotus türlerinin kültüründe değerlendirilebilir (17- 19). Karbonu yüksek, azotu ise düşük oranda içeren bu materyallerin, yalnız kullanıldığında, ürün veriminin düşük, gelişmenin yavaş olması nedeniyle, azot bakımından zengin maddelerin katkı maddesi olarak komposta ilave edilmesi gereklidir (17). Bu amaç için, birçok organik maddenin azot kaynağı olarak kullanılabileceği belirtildiğinden (17,20-24), başka alanlarda kullanımı az olan materyallerin değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır. Kültür ortamında kullanılan farklı materyallerin etkisiyle Pleurotus’un misel gelişimi ile ba- zidiokrapların oluşum ve gelişim süresi ile verim miktarının değiştiği belirtilmektedir (25- 29).

Bu çalışmada, bölgemizde bol ve ucuz olarak sağlanabilen bazı bitkisel materyallerin Ple- urotus florida’nın gelişimi üzerine etkileri belirlenmiş ve kısa sürede bol ürün elde edebilme olanakları araştırılmıştır.

Materyal ve Metot

Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü’nden sağlanan P. florida ana kül- türü, Dicle Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Mantar Kültür La- boratuvarında literatüre (3,7,30,31) göre çoğaltılarak deneysel çalışmalarda kullanılmıştır.

Deneysel çalışmada kullanılan materyallerin azot analizi Kjeldhalt metoduyla yapılmıştır (32).

a. Besin-agar ve spawn ortamlarının hazırlanması, misel aşılama ve geliştirme ko- şulları:

Her deneme grubu için azotu % 1.83 oranında içeren arpa kırmasından 10, 15 ve 20 g, farklı erlenlerde 1 lt distile suda 2 saat kaynatılmış ve 24 saat bekletildikten sonra filtre kağıdından süzülmüştür (16). Besiyerini bir litresinde 0.2 g K₂HPO₄, 0.1 g CaCl₂.2H₂O, 0.05 g MgSO₄.7H₂O ve 0.5 g (NH₄)SO₄ olacak şekilde mineral stok solüsyonu ilave edil- miştir (30). Daha sonra besiyeri distile su ile 1 lt’ye tamamlanmış ve her deneme grubuna 10 g malt-ekstrakt ile 15 g agar ilave edilmiştir. Malt-ekstrakt ve agarın besi yerinde homojen dağılması için erlen karıştırılmış ve bu besiyeri, 100˚C’de çalşan benmarideki su ban- yosunda agar eriyinceye kadar bekletilmiştir. pH’ları ölçülmüş ve pH değerleri 5.5 - 6.5 (5, 7, 15, 31) olması için besiyeri 1 N NaOH ile titre edilerek istenen değerler elde edilmiştir (4). Kontrol grubu ise sadece % 1 malt-ekstrakt, 15 g agar ve mineral sülosyonunu içer- mektedir. Besiyerleri, erenlerin ağızları pamukla iyice kapatıldıktan sonra, otoklavda 1.5 atmosfer basınç altında ve 121˚C’de 1 saat süreyle bekletilerek steril hale getirilmiştir. Aşı- lama yapılmadan 3 gün önce ekim odasının her tarafına % 1'lik formaldehit püskürtülerek ve 24 saat önceden de 3 saat süreyle ultraviyole lambası açık tutularak oda steril hale ge- tirilmiştir. Daha önce pastör fırında 160˚C’de 2 saat steril edilen 9.00 cm çapındaki petri kaplarının her birine, ekim odasına taşınan besiyerlerinden yaklaşık olarak 25 ml dol-

(4)

durularak kapakları kapatılmış ve etiketlenmiştir. Petrilere aşılama, % 2 malt ekstrakt agar üzerinde gelişen misellerden bir parça iğne öze yardımıyla alınarak yapılmıştır.

Spawn eldesi için eldesi için besi yeri olarak azotu % 1.84 oranında içeren ekmeklik buğday taneleri ve azotu % 4 oranında içeren çeltik kepeği kullanılmıştır. 2.5 kg. ekmeklik buğday tanesi 5 lt. çeşme suyunda 45 dakika süreyle kaynatılmıştır. Daha sonra, kaynatılan buğday taneleri süzgeçe boşaltılarak, çeşme suyu altında yapışkanlığı gidermek amacıyla yı- kanmış ve suyun süzülmesi için 24 saat süreyle süzgeçte bekletilmiştir. Bundan sonra, haş- lanmış buğday taneleri, kurutma kağıtları üzerinde 3-4 cm kalınlığında serilerek oda sı- caklığında 12 saat bekletilerek fazla suyun uzaklaşması sağlanmıştır. Daha sonra 100 g kuru buğday tanesi için % 1, 2 ve 3'lük çeltik kepeği ilave edilmiştir. Çeltik kepeği buğday taneleriyle homojen bir şekie karıştırılmıştır. Her deneme grubuna 12.5 g kireç ve 50 g alçı ilave edilerek pH’sının 5.5-6.5 olması sağlanmıştır (5, 7, 15, 31). 500 ml’lik erenlerin her- birine 250 g buğday tanesi ile karışık çeltik kepeği doldurulmuştur. Erlerin ağzı pamukla sı- kıca kapatılarak otoklavda 121 ˚C sıcaklık ve 1.5 atmosfer basınç altında, 1 saat süreyle besiyerleri steril hale getirilmiştir.

Ekim işlemleri, yukarıda belirtilen şekilde steril hale getirilmiş ekim odasında ger- çekleştirilmiştir. Daha önce, petri kutularında besin-agar ortamı üzerinde çoğaltılmış olan miseller, besiyeriyle birlikte, steril bir bisturi yardımıyla 1cm² büyüklüğünde parçalara bö- lünmüştür. İçinde 250 g kültür ortamı bulunan her erlene, 2 parça besin-agar’la birlikte misel aşılanarak, erlerin ağzı alevden geçirildikten sonra tekrar pamukla iyice kapatılmıştır.

İnkübasyona bırakıldıktan 3 gün sonra, erleni sallamak suretiyle, taneler üzerinde gelişmeye başlayan misel iplikçilerinin her tarafa homojen dağılması sağlanmıştır. Kültürler 25±1 ˚C de inkubasyona bırakılmıştır (7, 9).

Mantar misellerinin petri kutularındaki ve erlenlerdeki kültür ortamını tam olarak sardığı süre gün olarak belirlenmiştir (Şekil 1, 2). Ayrıca misellerin erlenlerdeki buğday taneleri üzernideki yoğunluk derecesi (+) işareti ile belirtilmiştir.

b. Kompost hazırlama ve kültür koşulları:

Her deneme grubu için ham materyal olarak kuru ağırlıkta azotu % 0,50 oranında içe- ren 1 kg buğday samanı kullanılmıştır. 1 kg buğday samanı, 40 cm çap ve 60 cm uzun- luğunda pamuk bezden yapılmış torbalara doldurulmuş ve plastik kovalarda musluk suyu içinde 48 saat bekletilmek suretiyle % 70 - 75 oranıda su içerecek şekilde nemlenmesi sağ- lanmıştır. Bu sürenin sonunda, saman plastik leğenlere boşaltılarak, her deneme grubu (kontrol hariç) için ayrı ayrı olmak üzere, azotu % 0,95 oranında içeren ayçiçeği samanı, % 4 oranında içeren çeltik kepeği ve % 5 oranında içeren mercimek kırıntısından (fabrikada mercimek işletilirken alta kalan yan ürün) 50, 100 ve 150 g ıslatılmış ve bunlar katkı maddesi olarak ilave edilmiştir. Kompost ortamında, Pleurotus florida’nın iyi gelişme gösterdiği 5.5-6.5 pH değerlerini elde edebilmek amacıyla (5,7,9,15,18,28,31,33), her deneme grubuna etüvde 105 ˚C’de 3 saat kurutulmuş 100 g alçı (CaSO

4) eklenmiştir (23). Alçı ve katkı maddesinin homojen karışması için kompost iyice karıştırılmıştır. Kompost tekrar bez torbalara doldurulup torbaların ağzı iple bağlanmış ve otoklavda 1.5 atmosfer basınç altında

(5)

121 ˚C’de 1 saat süreyle steril hale getirilmiştir. Kompost 20 - 24 saat torbaların içinde bekletilerek sıcaklığın oda sıcaklığına düşmesi sağlanmıştır. pH’sı 5.5-6.5 olduğu saptanan ortamlar ekime hazır hale getirilmiştir. Ekim açık hava koşullarında yapılmıştır. 1 kg kuru saman için 200 g buğday taneleri üzerinde geliştirilmiş misel yumağı kullanılmıştır. Miseller komposta homojen şekilde karıştırıldıktan sonra, 20 cm çaplı saydam polietilen torbaların her birine 600 g misel ekili kompost doldurulmuştur. Torbaların ağzı bağlandıkta sonra eti- ketlenmiştir. Komposta aşılı miseller ile dış çevre arasında gaz alış verişini sağlamak için,

Şekil 1. P.florida misellerinin besin-agar ortamını sarması.

Şekil 2. P.florida’da spawn eldesi.

(6)

steril bir çivi yardımıyla torbaların her birinde 10 delik açılmıştır. Miseller kompostu tam olarak sardıktan sonra torbaların ağzı açılmıştır.

Kültür odası olarak 2.10x2.60x3.00 m boyutunda bir oda kullanılmıştır. Odanın ha- valandırılması, White - Westinghouse marka klimanın günde 1 saat çalıştırılmasıyla ya- pılmıştır. Oda sıcaklığının misel gelişim döneminde 25±1 ˚C, sonraki evrelerde 22+1 ˚C’de sabit tutulması (18,19,23,27) için, termostat tesisatına bağlı bir elektrikli radyatör kul- lanılmıştır. Işığın, Pleurotus türlerini misel gelişimi için gerekli olmadığı, ancak basidiokrap oluşum ve gelişimi evresinde gerekli olduğu belirtilmiştir (15,23,27,34,35,36). Bu nedenle oda, misel gelişim evresinde aydınlatılmamış, diğer evrelerde ise 40 wattlık iki floresans lamba günde 12 saat açık tutularak 200 lux şiddetinde aydınlatma sağlanmıştır. %75-85 nem oranını sağlamak amacıyla odanın tabanı günde bir defa sulanmıştır. Oda içinde nem ve havanın homojen dağılması için günde 1 saat süreyle vantilatör çalıştırılmıştır. Kültür süresi boyunca oda yedi günde bir kez % 0.1'lik “Benlate” ile dezenfekte edilmiştir. Kuruyan kompost, yüzeyine su püskürtülerek yendiden nemlendirilmiştir.

Pleurotus misellerinin kompost ortamına ekildikten sonra mantarın farklı gelişim evreleri;

misel ekiminden misellerin kompostu sarmasına kadar geçen süre “Misel Gelişim Süresi”, misel ekiminden basidiokrap oluşumuna kadar geçen süre “Basidiokrap Oluşum Süresi”, misel ekiminden ürün eldesine kadar geçen süre (Şekil 3) ise “Hasat Süresi” gün olarak be- lirlenmiştir. Hasat sonunda elde edilen taze mantar miktarının ve bu miktarın farklı hasat sürelerine dağılımının saptanması için, 100 gram kuru materyale düşen taze mantar mik- tarının g cinsinden ağırlığı saptanmıştır.

c. Verilerin Analizi

P. florida’nın gelişim süreler ve ürün verimi miktarı üzerine farklı besin ortamlarının et- kilerini belirlemede “Tukey HSD Çoklu Karşılaştırma” (Turkey HSD Multiple Comparisons) testi uygulanmıştır (37). Ortamalar arasındaki fark, P>0.05 olduğu zaman önemli kabul edilmiştir. Deneysel çalışmalar beş kez yinelenmiştir.

Şekil 3. P.florida’nın hasat evresi.

(7)

Tartışma ve Sonuç

Agaricus bisporus var. albus misellerini çoğaltma için farklı besin-agar ortamlarının de- nendiği bir çalışmada, en iyi sonuç, değirmende çekilmiş buğday-agar ortamında elde edil- miştir (4). Değişik besin ortamlarının A. bisporus’ta spor çimlenmesi ve misellerin ge- lişmesine etkisi üzerinde yapılan bir çalışmada, misel geliştirmek için en uygun besi ortamının, lt’de 20 g malt-ekstrakt 30 g sakkaroz, 0.1 g CaCl

2.6H

2O, 0.05 ml %1'lik FeCl3.6H

2O, 150 mg/lt thiamin, 15 g agar olduğu belirlenmiştir (38). A. bisporus vegetatif misellerine mısır özü ve fındık yağının etkilerinin araştırıldığı bir çalışmada, misel gelişim sü- resinin, bitkisel yağların kullanılan farklı dozlarının etkisiyle 8-46 günde tamamlandığı be- lirlenmiştir (39).

Buğday unu ve arpa kırmasının farklı dozlarının P. ostreatus var. salignus’un misel ge- lişim süresi üzerine etkilerinin araştırıldığı bir çalışmada en kısa 7.8 gün olarak arpa kır- masının %1.5'luk dozunda elde edilmiştir (40).

Bulgularımıza göre, arpa kırması ve buğday ununun kullanılan farklı dozlarının etkisiyle, P. florida misellerinin vegatif gelişme süresi değişmektedir (Tablo 1). En kısa süre, Tablo 1'de de görüldüğü gibi, 8.6 günde buğday ununun % 1,5'lik dozunda, en uzun süre de, buğday ununun % 2'lik dozunda elde edilmiştir. Misellerin vegetatif gelişme süresi üzerinde, kontrol grubu ile buğday ununun % 2'lik gruplarını etkileri arasındaki farkın önemli ol- madığı saptanmıştır (Tablo 1). Tablo 1'den anlaşıldığı gibi, istatistiksel olarak (P>0.05), arpa kırmasının %1, 1.5 ve 2'lik dozları ile buğday ununun %1 ve 1.5'lik dozlarının et- kisini, kontrol grubu ve duğday ununun %2'lik dozlarına göre daha önemli olduğu gö- rülmüştür.

Misel gelişimi üzerine besiyerinin organik madde oranının etkili olduğu belirlenmiştir (12). 100 ml distile suda, 5 g şeker kamışı posası, 0.3 g amonyum nitrat, 0.1 g amonyum sülfat, 0.1 g potasyum fosfat içeren sıvı besiyerinde maksimum gelişme 7 günde elde edil- miştir (41). Literatürde (42) C/N oranının misel gelişimi üzerine etkili olduğu belirtilmiştir.

Yapılan çalışmada diğer dozlara göre, % 2'lik buğday unu dozunda misel gelişim süresinin uzaması, besiyerinin C/N oranının bir sonucu olabilir.

Katkı maddesi oranı (%) Arpa kırması Buğday unu Ortalama ± SD Ortalama ± SD

1.0 10.2±0.83^a 9.8±1.92^a

1.5 9.6±054^a 8.6±0.54^a

2.0 9.6±054^a 15.4±1.14^b

Kontrol 14.2±084^b 14.2±0.84^b

*Aynı harflerle gösterilen değerler birbirinden farklı değildir.

Tablo 1. Farklı Besin-Agar Ortamlarının P.florida Misellerinin Gelişme Süresi (Gün) Üzerine Etkileri (P>0.05)*

(8)

Tablo 2'de görüldüğü gibi P. florida’da spawn elde etme süresi üzerine çeltik kepeğinin farklı dozlarının etkileri arasında istatistiksel olarak bir fark saptanmamıştır. Fakat misellerin buğday taneleri üzerinde yoğunlaşma oranı çeltik kepeğinin artan dozuna paralel olarak art- tığı gözlenmiştir.

Agaricus bitorquis misellerinin gelişim süresi, kaynatılmış buğday tanelerine ilave edilen bazı besin maddelerinin etkisiyle değiştiği görülmüştür (13). Pleurotus miselleri haşlanmış buğday ortamını 24˚C sıcaklıkta 17-21 günde sardığı belirtilmiştir (9).

P. ostreatus misel yumağını elde etmek amacıyla, 100 g haşlanmış buğday tanelerine 10 g alçı ve 1 g kireç (CaCO₃) ilave edilmiş ve 25±2 ˚C de misellerin besin ortamını 14 günde sardığı tespit edilmiştir (43).

Günay ve Abak’a göre ise haşlanmış buğday taneleri ortamında misellerin optimum ge- lişim süresi 15 gün olarak belirlenmiştir (44). P. florida misellerinin ortamı sarma süresi buğdayda 9.6 gün, arpada ise 8.6 gün olarak belirtilmiştir (45). Başka bir çalışmada azotun misel gelişmesini hızlandırdığı saptanmıştır (17). Ayrıca, misel gelişim süresi genotip ile kül- tür ortamının C/N oranına bağlı olarak değiştiği belirlenmiştir (46).

Tablo 2'de de görüldüğü gibi misel gelişim süresi açısından, katkı maddesinin farklı doz- ları ile kontrol grubu arasında fark saptanmazken, katkı maddesi olarak kültür ortamına ilave edilen çeltik kepeğinin buğday taneleri üzerinde misellerin yoğunlaşmasını arttırdığı gözlemlenmiştir. Bu farkıl sonuçlar kültür ortamlarının C/N oranlarının birbirinden farklı ol- masından ileri gelebilir (17,40,46,47).

Çeltik kepeği dozu Spawn gelişim süresi (gün) Misel yoğunluk

(%) Ortalama ± SD derecesi

1 10.2±1.0a

++

2 10.4±0.5a

++

3 10.8±0.8a

+++

Kontrol 10.8±0.8a

+

*Aynı harflerle gösterilen değerler birbirinden farklı değildir.

+: normal, ++: iyi, +++: çok iyi

Tablo 2. Katkı Maddesi Olarak Kullanılan Çeltik Kepeğinin P.florida’nın Spawn Elde Etme Süresi Üzerine Etkileri (p>0.05)*

Katkı maddesi miktarı Ayçiçeği samanı Mercimek kırıntısı Çeltik kepeği (g/kg buğday samanı) Ortalama ± SD Ortalama ± SD Ortalama ± SD

50 15.00±0.70ay 13.40±0.54by 10.60±0.54cz 100 14.60±0.54ay 14.80±0.83ay 14.80±0.83ay 150 15.00±1.00ay 14.40±0.50ay 14.40±0.54ay

0 19.40±0.89

x 19.40±0.89x 19.40±0.89

x

*Ortalamalar üzerindeki harfler satır karşılaştırmasını, altındaki harfler ise sütun kar- şılaştırmasını göstermektedir. Aynı satırda ve aynı sütunda aynı harfleri bulunduran de- ğerler birbirinden farklı değildir (p>0.05).

Tablo 3. 1 kg Buğday Samanına Eklenen Farklı Katkı Maddelerinin P.florida’

nın Misel Gelişme Süresine Etikleri*

(9)

Tablo 3'de görüldüğü gibi, kompost ortamında Pleurotus florida’nın misel gelişim süresi üzerine kullanılan katkı maddeleriin her üç dozunun da kontrol grubuna göre etkili olduğu saptanmıştır. En kısa sürede misel gelişmesi 50 g çeltik kepeği dozunda elde edilmiştir (Tablo 3).

Daha önce yapılan çalışmalarda, Pleurotus’un misel gelişim süresi, kültür ortamının içer- diği besin maddesinin cinsine ve miktarına göre değiştiği belirlenmiştir (25,27,28,40,48- 53). Pleurotus florida’nın misel gelişim süresi, optimum koşullarda 10 gün (7), 18 gün (18), ve 13 gün (28) olduğu belirtilmiştir. 50 g çeltik kepeği dozu ile elde edilen 10.60 günlük süre, bazı araştırıcıların (7) bulgularıyla uyum içinde, bazı araştırıcılarınkinden (18,28) kısa bulunmuştur. Bu çalışmada elde edilen bulguların, diğer araştırıcıların (18,29) sonuçlarına göre farklı olması, kültür koşullarının değişik olmasından kaynaklanabilir.

Bu çalışmada elde edilen sonuçların (Tablo 3) birbirinden farklı olması, katkı maddesi olarak kullanılan farklı materyallerin dozlarıyla elde edilen C/N oranlarını bir sonucu olabilir.

Elde edilen bulgular, diğer araştırıcıların (17,25,29,40,42,47,52) sonuçlarını destekler niteliktedir.

Tablo 4'de görüldüğü gibi, bazidiokrapların olşum süresi üzerine, kontrole göre, mercimek kırıntısı ile çeltik kepeğinin her üç dozunun da etkili olduğu, ayçiçeği samanının ise, ancak 100 g’lık dozundaki etkinin istatistiksel olarak önemli olduğu görülmüştür (P>0.05).

Pleurotus türlerinde bazidiokrapların oluşum süresi 21 gün (21), 20 gün (7,50), 15 gün (53), 19 gün (28) ve 23 gün (26) olarak belirlenmiştir.

Çalışmanın sonuçlarına göre, bazidiokrap oluşum süresi, literatürde belirtilen (7,21,26,28,50) süreye yakın bulunmuştur.

Pleurotus’un bazidiokrap oluşumu üzerine, ışık yoğunluğu ile uygulama süresi (36,52,53), C ve N oran ile kaynağı (17,27,48-53), demir (54) ve CO₂ konsantrasyonunun (7) etkili olduğu saptanmıştır. Çalışmanın sonuçlarına göre, bazidiokrapların olşumu süresi, katkı maddesinin cinsine ve dozuna göre değişmesi literatürde belirtilen sonuçlarla (17,29,48-53) uygunluk göstermektedir. Tablo 4'de de görüldüğü gibi, azotu % 5 oranında içeren mercimek kırıntısı ile % 4 oranında içeren çeltik kepeğinin her üç dozunda birbirine

50 30.20±5.49a

xy 24.20±0.44b

y 25.60±1.94ba y 100 26.60±2.07ax 24.60±1.14ay 25.80±1.74ay 150 30.60±3.36axy 24.40±1.14by 23.80±1.30by

0 35.40±3.84

x 35.40±3.84

x

*Ortalamalar üzerindeki harfler satır karşılaştırmasını, altındaki harfler ise sütun kar- şılaştırmasını göstermektedir. Aynı satırda ve aynı sütunda aynı harfleri bulunduran de- ğerler birbirinden farklı değildir (p>0.05)

nın Basidiokrap Oluşum Süresine Etkileri*

(10)

yakın sonuçların elde edilmesi, basidiokrap oluşumu ve gelişimi ile azot oranı arasında bir bağlantının olabileceği görüşünü (51) desteklemektedir.

Tablo 5'de görüldüğü gibi, birinci hasat süresinin, katkı maddelerinin kullanıldığı her üç dozda da kontrol grubuna göre kısaldığı saptanmıştır.

2. ve 3. hasat en kısa sürede mercimek arttığınnı 150 gramlık dozunda elde edilmiştir (Tablo 6,7).

Birinci hasat süresi P. florida’da 20 gün (25,54) ve 27 gün (26-28) olarak tespit edil- miştir. Pleurotus’da toplam hasat süresi 64 gün (26), 50-60 gün (7) olarak tespit edil- miştir. P. florida’da toplam hasat süreleri üç evrede 67 günde (26) ve iki evrede 60 günde tamamlandığı belirtilmiştir (7). Bu çalışmada birinci hasat süresi en kısa sürede mercimek kırıntısı ve çeltik kepeğinin her üç dozunda da 28-29 günde elde edilirken, 2. ve 3. evrede mercimek kırıntısının 150 g dozunda 41 gün ve 58 günde elde edilmiştir. Elde edilen bu sonuçlar, literatürde (7,26) belirtilen sürelerin altındadır. Bu sonuç, farklı kültür ko- şullarında üretim yapılmış olmasından kaynaklanabilir. Farklı ortamlarda değişik sonuçların elde edilmesi, büyük ölçüde, kültür ortamının C/N oranı ile kullanılan katkı maddelerinin cinsinden (17,51) ileri gelebilir.

50 50.00±9.89a

x 50.00±4.63a

x 50.00±2.73a xy 100 51.60±4.03ax 48.80±4.86ax 50.60±2.40axy 150 52.80±5.84ax 41.60±1.51by 47.40±1.14aby

0 56.20±4.60

x 56.20±4.60

x 56.20±4.20

x

*Ortalamalar üzerindeki harfler satır karşılaştırmasını, altındaki harfler ise sü- tukarşılaştırmasını göstermektedir. Aynı satırda ve aynı sütunda aynı harfleri bulunduran değerler birbirinden farklı değildir (p>0.05)

nın İkinci Hasat Süresine Etkileri*

50 30.40±2.60a

y 28.40±0.54a

y 28.60±0.54a y

100 30.60±3.05a

y 28.40±0.89a

y 29.40±0.89a y

150 34.60±3.71a

yx 28.20±0.83b

y 28.20±1.09ab y

0 39.20±4.65

x 39.20±4.65

x

nın Birinci Hasat Süresine Etkileri*

(11)

nın Üçüncü Hasat Süresine Etkileri*

Literatürde (17,29,49-53) C ve N oranı ile kaynağının bazidiokrap oluşumu ve gelişimi üzerine etkili olduğu belirtilmiştir. 2. ve 3. evrede bazidiokrapların oluşum ve gelişim (hasat) süresinin en fazla sadece 150 gramlık mercimek kırıntısı dozunda kısalmasının (P>0.05) nedeni, büyük olaslıkla, C/N oranındaki değişikliktir.

Elde edilen bulgulara göre P. florida’nın ürün verimi, Tablo 8'de görüldüğü gibi, 100 g kuru materyalden birinci hasatta, en düşük miktar 13.95 g olarak ayçiçeği samanının 150 g dozunda, en yüksek miktar ise 31.20 g olarak çeltik kepeğinin 100 g dozunda elde edil- miştir.

Tablo 9'da görüldüğü gibi, ikinci hasatta, en düşük verim 10.99 g olarak mercimek kı- rıntısının 150 g dozunda, en yüksek verim ise 38.67 g olarak mercimek kırıntısının 100 g dozunda bulunmuştur.

Üçüncü hasatta, en düşük verim 10.17 g olarak ayçiçeği samanının 50 g dozunda en yüksek verim ise 18.19 g olarak çeltik kepeğinin 100 g dozunda elde edilmiştir (Tablo 10).

50 25.33±2.25b

x 14.36±3.69a

x 19.89±3.87a x

100 18.77±4.28a

x 30.59±1.71b

y 31.20±3.76a y

150 13.95±2.26a

y 22.27±4.50b

x 28.71±1.75b y

0 19.19±2.44

x 19.19±2.44

x

nın Birinci Hasatındaki Ürün Miktarına Etkileri*

50 70.40±1.81a

x 67.00±3.08a

x 66.20±2.16axy

100 67.80±3.42a

x 65.80±5.35a

x 63.60±3.36a x

150 65.60±1.94a

x 58.40±0.54b

y 61.80±1.14aby

0 68.40±2.60

x 68.40±2.60

x

(12)

Toplam verim ise, Tablo 11'de görüldüğü gibi, en düşük miktarda 44.80 g olarak mercimek kırıntısının 150 g dozunda, en yüksek miktarda ise mercimek kırıntısının 100 g do- zunde elde edilmiştir.

Pleurotus türlerinin kültüründe, dört hasat evresinde 1 ton nemli komposta 200-250 kg mantar elde edildiği belirtilmiştir (23). Pleurotus kültüründe kullanılan 1 kg kuru materyalden 1 kg taze mantar elde edildiği belirlenmiştir (25,19). Pleurotus kültüründe 1 kg kuru materyalden 1.18 kg taze ürün elde edildiği belirtilmiştir (20). P. florida’da iki hasatta toplam olarak, 100 g nemli komposttan 20-25 g taze mantar elde edildiği saptanmıştır (7).

Farklı maddelerin değişik oranlarının etkisiyle de 100 g materyalden 32-75 g taze mantar elde edilmiştir (25).

Değişik azot kaynaklarının etkisiyle, P. florida’nın birinci, ikinci ve üçüncü hasattaki verim miktarlarının değiştiği belirlemiştir (26). Ayrıca, farklı konsantrasyonlarda kullanılan demirin (Fe⁺⁺), P. florida’nın verim miktarını etkilediği saptanmıştır (54). Bu çalışmada, ürün miktarı üzerine en etkili katkı maddesi, mercimek kırıntısının 100 g dozu ile bunu iz- leyen pirinç kepeğinin 100 ve 150 g dozlarıdır. Burada, P. florida’nın ürün verim mik- tarının, katkı maddesinin cinsine ve dozuna göre değiştiği saptanmıştır.

50 10.17±1.45a

x 12.60±2.47a

x 13.07±2.44a x

100 12.64±4.30a

x 15.38±1.46a

x 18.91±1.63a x

150 14.49±4.94a

x 12.45±1.02a

x 17.08±0.70ax

0 15.20±5.87

x 15.20±5.87

x

nın Üçüncü Hasatındaki Ürün Miktarına Etkileri*

50 21.05±2.21a

x 19.51±5.14a

x 25.45±6.99a x

100 21.68±2.47a

x 38.67±2.51c

y 26.84±1.89b x

150 22.27±5.63a

x 10.99±1.88b

z 31.92±2.70a x

0 22.38±9.41

x 22.38±9.41

x

nın İkinci Hasatındaki Ürün Miktarına Etkileri*

(13)

50 56.16±3.11a

x 46.07±8.12a

x 58.42±9.23a x

100 54.72±2.69a

x 84.72±2.28b

y 76.17±2.30b y

150 51.45±5.17a

x 44.80±5.53a

x 77.79±4.18b y

0 56.83±3.10

x 56.83±3.10

x

nın Toplam Ürün Miktarına Etkileri*

Farklı azot kaynaklarının değişik dozlarının etkisiyle mantarın ürün verim miktarının de- ğiştiğinin saptanması, daha önce yapılan çalışmaları (26,28,51,52) destekler niteliktedir.

Tablo 8 ve Tablo 9'de görüldüğü gibi, birinci ve ikinci hasatta elde edilen ürün miktarları arasında genel bir artma ya da azalma görülmezken, üçüncü hasatta, ilk iki hasat verimine göre belli bir azalma görülmüştür. Üç hasattan sonra, ekonomik olmaktan çıkacak ölçüde düştüğü gözlenen verim miktarı artık dikkate alınmamıştır.

Bu sonucu, kültür ortamında besin maddesinin azalmasına ve kültürün yaşlanmasına bağ- lamak mümkündür.

Literatürde (17) azotun misel gelişmesini hızlandırdığı, fakat daha yüksek dozlarda azotun ortamda bulunmasıyla hızlı misel aktivitesinden dolayı, kompostta sıcaklığın yükseldiği, bunu sonucu olarak da, kompostun iç kısımdaki misellerin ölmesi nedeniyle verimin düştüğü belirlendiğinden, optimum N/C oranının belirlenmesi gerekmektedir. Toplam ürünün en kısa sürede, fakat en az miktarda elde edildiği %1.5 g dozluk mercimek kırıntısının, aynı za- manda en yüksek miktarda azot içeren deneme grubu olduğu göz önünde bulundurulursa, bu sonuçlar, diğer araştırıcıların (17) sonuçlarını desteklemektedir.

Sonuç olarak, P. florioda’nın misel çoğaltımı için, 1 lt saf suda 0.2 g K₂HPO₄, 0.1 g CaCl₂.2H₂O, 0.05 g MgSO₄, 0.5 g (NH₄)SO₄, 10 g malt-ekstrakt, 15 g buğday unu ve 15 g agar içeren besiyerinin en ideal kültür ortamı olduğunu söyleyebiliriz. Bunun yanında, kompost ortamına tohumluk olarak aşılanan mantar miselleri, genellikle buğday, arpa v.b.

gibi materyaller üzerinde geliştirilir ve bu tanelerle birlikte misel (spawn) komposta aşılanır.

Misellerin bu taneler üzerinden daha yoğun gelişmesi, komposta aşılanan spawn miktarında tasarruf sağlayabileceğinden üreticilere ekonomik açıdan avantaj sağlamaktadır. Bu nedenle P. florida spawn’ında misel yoğunluğunun ve verimi arttırmak için ise üreticilere buğday taneleri içine katkı maddesi olarak % 3'lük çeltik kepeğinin ilavesinin önerebiliriz. Ayrıca, hasat edilen mantarlar, gelişmiş bazidiokaraplar olduğundan dolayı, değişik materyallerin misel gelişim süresiyle bazidiokrapların oluşum ve gelişimi ile verim miktarına etkilerinin belirlenmesi mantar kültüründe üreticiler açısından büyük önem taşımaktadır. Daha kısa sürede ve daha bol verim elde etme, işçilik ve enerji giderlerini azaltır. Verim ve erkencilik açı- sından, mercimek kırıntısının 100 g dozu ile çeltik kepeğinin 100 ve 150 g dozu arasında

(14)

istatistiksel olarak (P>0.05) farkın bulunmaması nedeniyle, P. florida kültürü için üreticiye, 1 kg buğday samanına 100 g mercimek kırıntısı ya da 100-150 g çeltik kepeğinin ilave edilmesi önerilebilir.

Kaynaklar

1. Erkel, İ., Kültür Mantarı Yetiştiriciliği, Yalova, 1993, TAV (Tarımsal Araştırmaları Destekleme ve Geliştirme Vakfı) Yayınları, 160 sayfa.

2. Royse, D.J., Recyciling of Spent Shii-take Substrate for Production of the Oyster Mushroom, Pleurotus sajor-caju, Apll. Microbiol. Biotechnol., 38, 179-182, 1992.

3. Eugenio, C.P., Anderson, N.A., The Genetics and Cultivation of Pleurotus ostreatus, Mycologia, Vol.60, 627-634, 1968.

4. Güney, A., Abak, K., Yemeklik Mantar Misellerinin Gelişmesi Üzerine Değişik Besin Ortamlarının Etkileri, Bitki, Cilt 2, Sayı 1, 100-106, 1975.

5. Eger, G., Eden, G., Wissig, E., Pleurotus ostreatus Breeding Potential of a New Cultivated Mushroom, Theorical and Applied Genetics, 47, 155-163, 1976.

6. Anderson, N.A., Wang, S.S., Schwandt, J, W., The Pleurotus ostreatus-sapidus Secies Complex, Mycologia, Vol.

65, 30-35, 1973.

7. Zadrazil, F., Cultivation of Pleurotus, In the Biology and Cultivation of Edible Mushrooms, (eds. S.T. Chang and W.A.Hayes) 521-557, Academic Press, New York, 1978.

8. Streeter, C.L., Conway, K.E., Horn, G.W., Effect of Pleurotus ostreatus and Erwinla carotovora on Wheat Staw Degistibility, Mycologia, Vol. 73, 1040-1048, 1981.

9. San Antonio, J.P., Hanners, P.K., Using Basidiospores of the Oyster Mushroom to Prepare Grain Spawn for Mushroom Cultivation, Hortscience, 19 (5), 648-686, 1984.

10. Antonielli, M., Granetti, B., Pocceschi, N., Lupatelli, M., Venanzi, G., Indigans Preliminari Sulla Crescita del Micelio di Pleurotus eryngii (Fr.ex.D.C.) Quelet var. ferulae Lanzi in Presenza di Alcuni Estratti di Ferula communis L., Analli Fac. Agr. Univ. Perugia, V. XL, 161-172, 1986.

11. Granetti, B., Effectto Stimolante Dell’Acido Ferulico Sulla Crescila In Vitro Del Micelio di dAlcuni di Ceppi di Pleurotus eryngii (D.C.ex Fr) Quel., P.ferulae (Lanzi), P.nebrodensis (Inz.) Quel., Annali Fac. Agr. Univ. Perugia Vol.

XLI, 889-907, 1987.

12. Galli, E., Tomati, U., Grappelli, A., Buffoner, R., Recycle of Olive Oil Waste Waters for Pleurotus Micelium Production in Submerged Culture, Agrochimica, Vol.32, N, 5-6, 451-456, 1988.

13. Öztürk, C., Agaricus bitorquis (Quel.) Sacc.’un Misel Gelişmesine Etki Eden Besiyerlerinin Araştırılması, Selçuk Üniversitesi Fen Dergisi, 8, 275-289, 1988.

14. Chahal, D. S., Hachey, J.M., Use of Hemicelluloses and Cellulose and Degradation of Lignin by Pleurotus sajor-caju Grown on corn Stalks, Agricultural and Synthetic Polymers Biodegradability and Utilization, (ed. J. E.

Glas), 303-310, American Chemical Society, Washington, 1990.

15. Block, S.S., Tsao, G., Hau, L., Experiment in the Cultivation of Pleurotus ostreatus, Mushroom Science, 4, 309-325, 1959.

16. Abak, K., Mantar Misel Üretimi ve Doku Kültüründen Yararlanma, Yenilebilir Mantar Yetiştiriciliği (Ed. S. Ağaoğlu, M. Güler) Ankara, 1989, Tarım Orman ve Köy İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, 124 sayfa.

17. Olivier, J.M., Les Besoins des Peluorutus Cultives, Bull. Fnsacc, 45, 33-51, 1990.

(15)

18. Zadrazil, F., Kurtzman, R. H., The Biology of Pleurotus Cultivation in the Tropics, Tropical Mushrooms (ed. T.

Chinese and T.h.Quimio), The Chinese University Press, 277-298, Hong Kong, 1982.

19. Wood, D.A., Smith, J.F., The Cultivation of Mushrooms, Essays in Agricultural and Food Microbiology (eds. R.

Norris and G.L. Pettipher), 309-343, John Wiley and Sons Ltd., Cichester, 1987.

20. Bano, Z., Rajarathnam, S., Studies on the Cultivation of Pleurotus sajor-caju, The Mushrooms Journal, 115, 443-445, 1982.

21. Rajarathnam, S., Bano, Z., Patwardhan, M, V., Nutrition of The Mushroom Pleurotus flabellatus During Its Growth on Paddy Straw Substrate, Journal of Horticultural Science, 61(2), 223-232, 1986.

22. Yong, T.A., Utilisation of Oil Palm Pericarp Waste for the Cultivation of Abalone Mushroom Pleurotus cystidiosus (Strain T.O.), Singapore J. Pri. Ind., 14(1), 27-35, 1986.

23. Laborde, J., Propositions Pour Une Amelioration de la Culture de Pleurotes, P.H.M. Reuve Horticole, 278, 13-21, 1987.

24. Ertan, Ö.O, Kültür Ortamındaki Bazı Katkı Maddelerini Pleurotus ostreatus (Jacq. ex. Fr.) Kummer’un Gelişim Evrelerine Etkileri, Doğa Türk Botanik Dergisi, 2, 233-240, 1987.

25. Laborde, J., Installations Pour la Culture des Pleurotus, Bulletin de la FNSACC, 42, 65-85, 1989.

26. Yıldız, A., Ağaç Mantarı (Pleurotus florida)'nın Gelişim Evreleri, Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Diyarbakır, 1989.

27. Delmas, J., Mamoun, J., Le Pleurote en Corne d’Abondance un Champignon Aujourd’hui Cultivable en France, Dossier Pleurote (ed.J.M.Olivier), 101-109, INRA, Bordeaux, 1990.

28. Ertan, Ö.O., Pamuk Linteri ve Arpa Kırmasının Pleurotus florida Fovose’nin Gelişim Devreleri ve Ürün Verimine Etkileri, Doğa Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi, 14, 413-420, 1990.

29. Laborde, J., Clauzel, P., Crabos, O., Delmas, J., Aspest Pratiques de la Culture de Pleurotus sp., Dossier Pleurote (ed.J.M.Olivier), 30-51, INRA, 1990.

30. Gök, A.S., Kolankaya, N., Lignhoselülozik Tarım Artıklarının Lignolitik Funguslarca Invitro Rumen Sindiriminin Artırılması, Hacettepe Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 11 (A), 181-201, 1990.

31. Manachere, G., Conditions Essential for Controled Fruting of Macromycetes, A Review-Trans, Br. Mycol. Soc., 75 (2), 255-270, 1980.

32. Kaçar, B., Bitki Analizleri, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay. Seri No.: 453, Ankara, 1972.

33. Zadrazil, F., The Conversion of Straw Into Feed by Basidiomycetes, European J. Appl. Microbiol, 4, 273-281, 1977.

34. Yıldız, A., Bazı Katkı Maddelerinin Pleurotus florida’nın Ürün Miktarına Etkileri, Orenko 92. I. Ulusal Orman Ürünleri Endüstrisi Kongresi, Trabzon, 22-25.9.1992, Bildiri Metinleri, Cilt II, 236-240, 1992.

35. Gyurko, P., Die Rolle der Belichtung bei dem Anbau des Austernseitlings, Mushroom Science, 18, 462-470, 1972.

36. Delmas, J., Mamoun, M., Influence de la Lumiere sur la Fructification In Vitro de Pleurote en Corne d’Abondance Pleurotus cornucopiae Fr. ex. P., Agronomie, 2 (4), 379-388, 1982.

37. Turkey, J. W., Exploratory Data Analysis, Reading M.A.: Adrdission-Wesley, 1977.

38. Erkel, İ., Değişik Besi Ortamlarının A.bisporus’ta Spor Çimlenmesi ve Misellerin Gelişmesine Etkisi Üzerinde Araştırma, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Proje ve Uygulama Genel Müdürlüğü Mantar Araştırmaları Projesi Sonuç Raporu, Ankara, 1986.

(16)

39. Erkan, O., Agaricus bisporus (Lange) Sing. Vegetatif Miselyumuna Mısırözü ve Fındık Yağı Etkileri, Doğa Türk Biyoloji Dergisi, 16, 16-32, 1992.

40. Yıldız, A., Saya, Ö., Diyarbakır İli ve Civarında Doğal Olarak Yetişen Pleurotus Türlerinin Saptanması ve Kültüre Alma Çalışmaları Üzerine Bir Araştırma, Tr.J.of Biology, 20, 65-71, 1996.

41. Laborde, J., Delmas, J., Le Pleurote un Nouveau Champignon Comestible Cultive; Ecologie et Culture des Champignons Supérieurs (ed. J.Delmas), 13-20, I.N.R.A., Bordeaux, 1976.

42. Jauhri, K.S., Sen, A., Production of Protein by Fungi From Agricultural Wastes II. Effect of Carbon/Nitrogen Ratio on the Efficiency of Substrate Utilisation and Protein Production by Rhiloctonia melongina, Pleurotus ostreatus and Coprinus aratus, Zbl. Bact. II Abt.Bd., 133, 579-603, 1978.

43. Manu-Tawiah, W., Martin, A.M., Cultivation of Pleurotus ostreatus Mushroom in Peat, P.Sci.Food. Agric., 37, 833-838, 1986.

44. Günay, A., Abak, K., Yemeklik Mantarın Botanik Özellikleri ve Tarımı, Türkiye I.Yemeklik Mantar Kongresi, Ankara, 23-24 Kasım 1976.

45. Yıldız, A., Pleurotus florida Fovose Misellerinin Buğday ve Arpa Taneleri Üzerinde Üretilmesi, XII. Ulusal Biyoloji Kongresi, Edirne, 6-8 Temmuz 1994.

46. Imbernon, M., Selection Varietale chez les Pleurotes, Dossier Pleurote (ed.J.M.Olivier), 14-25, I.N.R.A., Bordeaux, 1990.

47. Royse, D.J., Fales, S.L., and Karunanandaa, K., Influence of Formaldehyde-treated Soybean and Commercial Nutrient Supplementation on Mushroom (Pleurotus sajor-caju) Yield and In-vitro Dry Matter Digestibility of Spent Substrate, Apll. Microbiol. Biotechnol., 36, 425-429, 1991.

48. Leley, J., Neuer Speisepilz für Anbauer und Verbraucher der Austernseitling, Der Champignon, 125, 14-15, 1972.

49. Leley, J., Pleurotus ostreatus Has Great Possibilities, M.G.A. Bull., 271, 311-313, 1972.

50. Zadrazil, F., Schneidereit, M., Die Grundlagen für die Inkulturnahme Einer Bischer Nicht Kultivierten Pleurotus Art., Der Champignon, 12, 25-32, 1972.

51. Delmas, J., Mamuon, M., Etude Quelques Facteurs de Croissance et de Fructification du Pleurote en Corne d’Abondance Pleurotus cornucopiae (Paul.ex.Fr), C.R. Agric. Fr., 294-301, 1980.

52. Mamoun, M., Delmas, J., Croisance Vegetative et Initiation Fructifere In Vitro de Pleurotus cornucopiae (Paul.ex.Fr): Effects des Ion Acetate et Ammonium Compares a d’ Autres Sources Carbonees et Azotees, Agronomic, 4(9), 849-859, 1984.

53. Zadrazil, F., The Ecology and Industrial Production of Pleurotus ostreatus, Pleurotus florida, Pleurotus cornicopiae and Pleurotus eryngii. Mushroom Science, 9, 621-652, 1974.

54. Yıldız, A., Saya, Ö., Demirin Farklı Konsantrasyonlarının Pleurotus florida Fovase’nın Basidiokraplarının Oluşum ve Gelişim Evreleri ile Verim Miktarları Üzerine Etkileri. Doğa Türk Biyoloji Der. 18(3), 189-194, 1994.