Prof. Dr.
Dursun
Yıldırım
Armağanı
Pars Yılı
Yard. Doç. Dr. Fikret TURAN* Türkçe'nin klasik gramerlerinde bir gramer sınıfı olarak sınırları
henüz tam olarak çizilernemişkavramlardan birisi de zarflardır.Türkçe gramerlerde fonksiyon, yapıve semantik açılardanele alındığı biçimiyle
yapılacak kısabir karşılaştırmabu gramer sınıfınınne denli yeniden ele
alınıp yorumlanması gerektiğini ortaya koyacaktır.Her ne kadar zarfın
fonksiyonu konusunda gramercilerimizindüşünceleri arasındabenzerlikler olsa da bu fikir yakınlığınınbile zarfın fonksiyonlarınıbir gramer sınıfı
olarak gerçekte ne ölçüde başarıyla aksettirdiği tartışrlabilir. Yapı ve semantik açılardanise gramercilerimizin birbirinden farklı düşüncelere
sahip olmalarıve bunun sonucu olarakfarklımorfolojik elementlerizarfın
yapısıiçinde göstermeleri bu konudaki anlaşmazlığıntemelini oluşturur.
Bu yazımızda bir gramer sınıfı olarak zarfıfonksiyon, yapı ve semantik
açıdan değerlendirerekbu kavramınTürkçe'deki klasik anlamınayeni bir boyut getirmeye çalışacağız.Bu yeni yorumu yaparken zarfı bir gramer
sınıfı olarak fonksiyon, semantik ve yapı başlıkları altında
inceleye-ceğiz.
Fonksiyon
Bilindiği gibi klasik gramerlerimizde zarfınfonksiyonu için genel olarak "cümle içinde bir fiili, bir sıfatı veya bir başka zarfı açıklayan,o kelime ve kelime gruplarınıtavsif eden kelimelerdir" ifadesi kullanılır.
Türkçe'nin belli başlıgramerkitaplarındabu konuda az çok bir fikir
bir-liği vardıri . Fakat Banguoğluzarflar için sadece sıfatve fiileri açıklayan bir kelime sınıfıdırdiyerek diğerlerinden ayrılır ama zarfların zarfları
niteleyememesinin sebebi konusunda da bir fikir ileri sürmez. Türkçe gramerlerin büyük ölçüde ders kitabı olarak hazırlanmasısebebiyle
DoğuAkdeniz Üniv. Fen ve Edebiyat Fak. Türk Dili veEdebiyatıBölümüÖğretimÜyesi Bkz. Jean Deny, Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Terc. Ali Ulvi Elöve, Maarif
Vekaleti Yay., İstanbul, 1944, s. 234 v.d; Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, 14.baskı, İstanbul,1986. s. 258 v.d; TahsinBanguoğlu,Türkçenin Grameri, 4.Baskı,Ankara, 1995. s. 371 v.d;A.Cevat Ernre, Türk Dilbilgisi, TDK Yay., Cumhuriyet Matb., İstanbul,1945. s. 358 v.d; G.L.Lewis, Turkish Grammar, Oxford, 1967. s. 193 v.d; Robert Underhill, Turkish
FİKRETTURAN
öğrencileriteorik meselelerle boğmamakiçin genelolarak, gramercilerin yaptıkları sınıflamalarkonusunda, enine boyuna tartıştıklarıgörülmez-.
Fakat bu haliyle bile zarf kavramını Türk dilbigisinde fonksiyon bakımındanyeniden tanımlamayaihtiyaç vardır.
Zarfların.sadece sıfat, zarf ve fiilleri bir kelime olarak açıklaması Türkçe dilbilgisindeki diğer gramer sınıflarını açıklayan kelime ve ke-lime gruplarının oluşturacağı ayrıbir gramer sınıfının kurulmasını gerek-tirecektir. Yani klasik dilbilgilerinde isimleri açıklayan kelimeler ve kelime grupları sıfat sınıfını, sıfatları, diğer kelimeleri işareteder.
a. Zarflar sıfatları açıklar: Her yıl Girne'yi pek çok turist ziyaret eder.
b. Zarflar anlamca kendi sınıfındankelime ve kelime gruplarını yani diğer zarfları açıklar:Müge işe hayli erken başladı. c. Zarflar cümlede esas olarak fiilleri açıklar: Zeynep derse
geç
geldi.
d. Zarflar fiilimsileri açıklar: Mastarları açıklar: çocuğun o kadar gülmesi herkesi şaşırtı. Sıfat-fiilleri açıklar: Futbolu iyi oynadığımızı söyleyebilirim. Zarf-fiilleri açıklar: BöyLe gezinerek bir yere vararnazsın. Bağ-fiilieri açıklar: Aniden vurup kaçtı.
e. Cümleleri açıklar: Bağımsız cümle: Galiba Ahmet ders
çalışıyor. Bağımlıcümle: Çocuk topa öyle bir vurdu ki mutlaka camları indirdi sandık.
Sonuç olarak diyebiliriz ki fonksiyon bakımındanzarflar sıfatları, diğer zarfları, fiilleri, fiilimsileri ve cümleleri açıklayan,belirten,
on-ların anlamları genişleten veya daraltan kelime veya kelime
gruplarıdır.
2 Bilindiği gibi Türkçenin ilk gramer kitaplarıTanzimat hareketiyle halkın eğitiminin
geliştirilmesiiçinbaşlatılan okulları yaygınlaştırmave derskitabıyazma çalışmalarıiçinde o döneminçoğunlukla yazdıklarıkonularda uzman olmayanaydınları tarafındanmeydana getirilen okulkitapları arasında çıkmıştır.Buaşamada yazılanilkçalışma FuatPaşave Ahmet CevdetPaşa'nınKatidid-i ListinıOsmanl'sidir. Arapça gramer tasnifine uygun
olarakyazılanbu eserde Arapça dilbilgisindeolmadığıiçindoğalolarakburada da zarfsınıfı
yoktur. Bu eserden sonrayazılandilbilgisikitaplarıda uzunyıllar aynıyoluizlemiş,daha sonra Hüseyin Cahit,Fransızgramer tasnifine uygun olarakyazdığıderskitabındazarflara bir kaç sayfaayırmıştır.Fakat bu gramersınıfıüzerineaçıklayıcıveyorumlayıcıherhangi bir
çalışma yapmamıştır. Onu izleyenler (F. Köprülü,A. C.Ernre, Ahmet Rasim, v.b.) zarfı
Semantik
Zarflar yukarıda gösterdiğimiz gramer sınıflarını geniş bir perspektif içinde açıklarlar. Zarflar bu sınıfları yer, zaman, tarz ve benzerlik, sebep, sonuç, amaç, derece ve azlık-çokluk ve şart bakımlarından açıklar. Bilindiğigibi özellikle fiil çekim eklerinin kendi
semantiğiiçinde zamana ve duruma bağlı bir takım açıklayıcı niteliği
vardır.Özellikle fiil zamanları (tense) ekleri fiilleri cümle içinde zaman
bakımındanbir yere kadar açıklar.Gene aynı şekildedilek kipi (mood) ekleri fiili cümle içinde tarz bakımındannitelemeye çahşır. Fakat bu
açıklamalar genel bir mahiyettedir. Onların iç ve dış görünüşlerini,
sebep-amaç-sonuç gelişimini, azlık-çokluk derecesini, şiddetini.
kaynağını ve şartlarını anlamı sınırlayarak veya açarak, olumlu, olumsuz veya soru yoluyla hep zarflaraçıklar.Buna göre zarflar cümlede
şuanlamlarda bulunurlar:
Zaman: Yazın geleceğim. Geldiğinzaman beni bulamayabilirsin.
Şart: Çalışırsan kazanırsın.
Yer ve yön: Yukarı çıktı, aşağı indi. Banadoğrugel. Tarz ve benzerlik: Öyle yapma. Dürüst çalış.Ali gibiyap. Sebep: Çalışamadığımiçin bu sınavdanpek ümitli değilim.
Sonuç: Çalışmadım.bu yüzden sınıfta kaldım.
Amaç: Okula gidebilmek içinbütün yaz para biriktirdim. Derece, azlık-çokluk:Çokçalıştım, hiç başararnadım.
Cevap; red veya tasvip: Evet, geldi. Hayır,böyle olmadı.
Buna göre zarflar açıkladığıkelime sınıflarınazaman, şart, yerı yön, tarz/benzerlik, amaç/sebep/sonuç, derece/azlık/çokluk, cevap/ red/tasvip bakımlarından anlam belirginliği kazandırır.
Yapı
Zarfların ısım dışındabütün cümle unsurlarını açıklıyor olması
yani çok geni~bir fonksiyona sahip bulunmasıbu fonksiyonlara sahip birçok gramer yapısınıbir anda zarfsınıfınasokar. Esasen zarf bir anlam
sınıfıdır.Türkçe'de zarfınstandart bir yapısıyoktur. Sıfatlar,çekim ek-leri, tekrar grupları, edatlar, son çekim edatları, zarf-fiiller ve sıfat-fi
iller cümlede zarf olarak görevalabilirler. Bubakımdan Türkçe'deki be-lirli sayıdabasit zarflar dışındabirçok morfo-sentaktik yapı zarf
anlam-larını üstlenirler. Bu durum Türkçe'de zarfınne kadar zengin imkan ve
şartlara sahip olduğunu ortaya koyması bakımından ilgi çekicidir.
01-FİKRETTURAN
masıbu gramersınıfınınTürkçe'de çokgeni~biryapıyasahipolduğunubir kere daha ortaya koyar. Buna göre aşağıdaki gramer yapılarıcümle içinde zarf olarak görev yapar:
a. Gerçek zarflar: Bu zarfların sayısı sınırlıdır. Dün, bugün, şimdi, orası, burası, içeri, dışarı, şöyle, böyle, öyle, nasıl, nerede, niçin, vb.
b. Sıfatlar: Sıfatlar cümle içinde fiilleri ve zarf görevindeki
sıfatları ve zarfları açıklayarak zarf görevini yüklenirler: Ali iyi çalıştı. Tevfik çocuklarına tatlı sert davranır. Bütün bu velveleden sonra derse bir güzel geç kaldım.
c. Çekim eklerinin kalıplaşması yoluyla isim soylu kelimeler cümle içinde zarf olarak görev yaparlar: Çıkma hali (ablatif) eki: Kar aniden bastırdı. Çıkmave yönelme haliyle zarf grubu olarak: Fiyatlar günden güne yükseliyor. Bulunma (locatif) haliyle: Günde bir kişi ders anlatacak. Eşitlik (equatif) haliyle: Önce yağmur yağdı. Küçültme (dimunitif) ekiyle:
Azıcıkgül, vb.
d. Arapça -anz'en ekiyle çoğu Arapça asıllı isimler zarfa
dönüştürülür:Hakikaten buişpek zormuş.lsmen tanıyorum.Bu
insanlarınadiren görürüm.
e. Farsça -ane eki bazı Arapça ve Farsça kelimeleri zarflaştırır:
Şahaneoldu.Acizane fikrimi beyan ederim olur biter.
f. İsim grupları çekim ekleri alarak zarf görevinde bulunur: Bilgi
bakımından Rıza daha üstündür. Benim nazarımda bütün
öğrenciler eşittir,Onun önünde kimse yoktu.
g. Tekrar gruplarızarf görevinde bulunurlar. İki isim soylunun
tekrarıyla: Parça parçasattı. Ağır ağır gitti. Erken erken gelme.
Sakın sakın kimseyi incitme. İki zarf-Iiilin tekrarıyla: Yürüye yürüye yoruldum. Yaza yaza yoruldum. Durup durup bunu söyleme. Eşanlamlı kelimelerin tekrarıyla: Yorgun argın seni dinleyemem. Sağ salim geldiler. Zıtanlamlı kelimelerin
tekrarıyla: Gece gündüz seni düşünüyorum.Buraya gele gide yoruldum. Bilip bilmeden birşey söyleme. Ses taklidine ve
'faları'a dayalıtekrarlarla: Yüreğimgüm güm vurdu. Ali geç meç
kalmadı. İşler ileri mileri gitmiyor. Dışarıfalan çıkmadı, vb. h. Edatlar zarf olarak kullanılabilir: Meğer çocuklar ne kadar
ı. Son çekim edatlarıcümlede zarf olarak görevalırlar:Kocaman adam bir çocuk gibi ağladı. Ipek için bir eşarp aldım. Defterini resimlerle süsledi.
i. Zarf-fiiler cümlede zarf olarak görevalırlar. Hatırladıkça tepem atıyor.Görmeden birşeysöyleyemem. Konuşarakyürürüz. Seni iyi bir insan olarak tanımalılar>.
j. Sıfat-fiiller yalnız başlarına veya bir sıfat-fiil grubu içinde zarf olarak kullanılabilir: Ağaçları kurumuşbuldular. Eti çok pişmişsever. Bizi üzülmüş görmesinler. Sende para olduğuzaman bizitanımıyordun,vb.
k. Yardımcı cümleler zarf görevinde bulunabilirler: Ne zaman ki Ali'yi tanımıyorum dedi meseleyi anladım. Öyle yaptı ki şaşırdık kaldık. Kendini öyle tanıttı ki sanki hiç bir şey bilmiyor sandık. Öyle boğuk konuştu ki hiç bir şeyanlamadım.
Şu işin garipliğinebak ki herkes bir anda çekip gitti. Çok sert olma kiöğrenciler senden korkmasın. Şart yardımcıcümlesi zarf görevinde bulunur: Okursan anlarsın. Eğer biraz diişimicrsen bulursun. Bir kere okudun mu bir dahaunutmazsın.vb.
Sonuç
Zarflar Türk gramerinin anlama dayalıçok önemli bir sınıfıdır.Bu önem de zarfların gramerde isimler dışındakalan bütün gramer birlik-lerini çeşitli yönlerden açıklıyor olmasından kaynaklanır. Klasik gramerlerimizde açıklandığı şekliyle zarfların tanımı dardırve bu tanım daha da açılabilir. Zarflar sıfatları, diğer zarfları, fiileri açıkladığı gibi fiilimsileri ve cümlenin tamamınıda açıklar. Türkçe'de diğer bazı dillerde görülen gerçek anlamda zarf ekleri yoktur. Zarflarınçok geniş anlam ve fonksiyon özellikleri göstermesi onların çok çeşitli gramer yapılarıiçinde ortaya çıkmasını doğurur.Böylece, çekim ekleri, sıfatlar, fiilimsiler ve yardımcı cümleler cümle içinde zarf ve zarf fonksiyonu görevlerini üstlenirler.
3 Zarf-fiilerin Eski Anadolu Türkçesindeki fonksiyonları için benim Harvard Üniversitesi doktora tezimebakılabilir.Bu eser tez olarakyayınlandı:Fikret Turan, Old Anatolian
FİKRETTURAN
Bibliyografya
Abdullayev, E., Seyidov,C, Hesenov,A,Müasir Azerbaycan Dili; Sintaksis. Maarif Neşriyyatı,Bakü, 1972.
Ahmet Rasim,Tecrübeli Sarf Kanaat Kütüphane veMatbaası, İstanbul,1923. Ahmet Cevdet,Katidid-iListin-ıOsmani,İstanbul,1898.
Aslanov,A E.(Redaktör),Azerbaycan Dilinin Sintaksisine Dair Tedgigler, Azer-baycan IlimlerAkademiyası Neşriyyatı,Bakü, 1963.
Banguoğlu,Tahsin,Türkçenin Grameri, 4.Baskı,TDKYay., Ankara, 1995. Deny, Jean,Türk Dili Grameri(OsmanlıLehçesi), [Tere. Ali Ulvi Elöve], Maarif
VekaletiYay., Istanbul, 1944
Emre,A Cevat, Türk Dilbilgisi. TDK Yay., Cumhuriyet Matb.,İstanbul,1945. Ergin, Muharrem,Türk Dil Bilgisi, 14.Baskı, BoğaziçiYay.,İstanbul,1986. Grenbech,K., Der Türkische Sprachbau, Kopenhagen, 1936. [Türkçe Tercümesi],
MehmetAkalın,TürkçeninYapısı,Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1995.
Hüseyin Cahit,Türkçe Sarfü Nahu, TaninMatbaası, İstanbul,1920.
Kononov, AN., Grammatika Sovremennogo Turetskogo LiteraturnogoYazıka, Moskova, 1956.
Lewis,G. L.,Turkish Grammar, The Clarendon Press, Oxford, 1967.
Matthews, P. H.,Morphology: An Introduction to the Theory of Word-Structure, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1974.
---, Syntax, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1981.
Palmer, F.R.,Mood and Modality, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1986. Quirk, Randolph, vediğerleri.,A Comprehensive Grammar of the English
Language, Longman, London and New York, 1985.
,
Turan, Fikret,Old Anatolian Turkish: Syntactic Structure, UMI Company, Ann Ar-bor, 1996.
Underhill, Robert,Turkish Grammar. Sixth Printing, The MIT Press, Cambridge, Mass., 1990.
