Mavi Gezegen Yıl 2019 Sayı 27 35 Umut BİÇER*
Nurdan İNAN**
*Mezitli Anadolu Lisesi, 9-A sınıfı, Mersin
**Mersin Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü,-Mersin (ninan@mersin.edu.tr)
Ülkemizde Dikburunköpekbalığı’nın (Lamna nasus) ilk fosil bulgusu
hakkında
M
ersin ilinin kuzeybatısındaki Arslanköy’de Alt-Orta Miyosen yaşlı Kaplankaya Formas- yonu geniş yüzlekler vermektedir. Formasyon, kumlu, siltli kireçtaşı, çakıllı kumtaşı ve kiltaşı ar- dalanmasından oluşan kaya türleriyle temsil edi- lir (1).“Ülkemizde bu cins ve türünün ilk örneği olan Lamna nasus diş
fosili, özellikle Akdeniz Havzası’nın Miyosen paleocoğrafyası,
ortamsal yorumları ve karşılaştırmaları bakımından önemli bir
bulgudur.”
Mavi Gezegen Yıl 2019 Sayı 27 36
Arslanköy’ün güneydoğusunda (Şekil 1) Kap- lankaya Formasyonu’nun killi kireçtaşı katmanları içinde Umut Biçer tarafından 1 adet köpekbalığı dişi fosili bulunmuş, bu dişin Lamna nasus türüne ait olduğu belirlenmiştir. Lamna nasus bulgusu, ülkemizde bu cins ve türünün ilk fosil bulgusudur.
Şimdiye kadar ülkemizde sadece Mut (Mersin) yöresinde köpekbalığı diş fosillerine rastlanmıştır.
Mut yöresinde geniş yüzlek veren ve çakıltaşı, ki- reçtaşı, kumtaşı, marn kaya türleriyle temsil edilen Orta Miyosen-Serravaliyen yaşlı (11-15 Milyon yıl önce) Dağpazarı Formasyonu’nun plaj çakıltaş- ları-kumtaşları içinde iki diş fosili bulunmuştur.
Bu kaya türleri içinde bir balina kürek kemiği ve bir tane de balina kaburga kemiği bulunmuştur (2). Carcharadon (Canavar köpekbalığı) cinsine ait olduğu saptanan bu köpekbalığı dişlerinin 7.5 cm yükseklikte, 5.5 cm uzunlukta olduğu, kök lo- bunun 2 cm kalınlıkta olduğu belirtilmiş ve buna göre dişlerin Carcharodon megalodon (Şekil 2) türüne ait olduğu düşünülmüştür (3).
Şekil 1: Arslanköy’deki (Mersin) fosil lokasyonunun GoogleEarth uydu görüntüsü üzerindeki konumu
Şekil 2: Carcharodon megalodon fosil örneği
Sistematik
Sınıf (Klasis): Chondricthyes (Kıkırdaklı Balıklar) Alt Sınıf (Subklasis): Elasmobranchii (Şerit Solun- gaçlılar)
Takım (Ordo): Selachii (Köpek Balıkları) Alttakım (Subordo): Galeoidea
Aile(Familya) : Lamnidae (Dikburungiller) Cins (Genus): Lamna CUVİER, 1816
Tür (Species): Lamna nasus (BONNATER- RE),1788
Kıkırdaklı balıklar (Chondricthyes), iskeletleri tamamen kıkırdaklı olan balıkları kapsar. Bun- ların fosilleşmesi ancak kıkırdak malzemesine kalsiyumkarbonat (CaCO3) karışmış olduğunda ancak mümkündür. Bu nedenle kıkırdaklı balık- ların vücutlarına dair günümüze ulaşmış fosilleri çok nadirdir. Bu balıklarda çene ve iki çift yüzgeç çok iyi gelişmiştir. Gövde yassı, torpil şeklinde olup, üstleri ince bir mine tabakasıyla kaplı olan sert pulları vardır. Genellikle diş fosilleri bulunur.
Kıkırdaklı balıklar (Chondricthyes) sınıfının Elasmobranchii (Şerit Solungaçlılar) alt sınıfı, so- lungaç delikleri kapaksız, basit, uzunca yarıklar şeklinde olanları kapsar. Bu alt sınıfın kısa kafa- tası ve dar yüzgeçlerle temsil edilenleri Selachii (Köpek Balıkları) takımını oluşturur.
Mavi Gezegen Yıl 2019 Sayı 27 37 Selachii (Köpek Balıkları) takımına giren ba-
lıklar Geç Devoniyen’den ( 365 Milyon yıl önce) – Günümüze kadar uzanan zaman süreci içinde görülürler. Bu takımın Galeoidea alt takımı ise günümüzde yaşayan köpek balıklarının çoğunu kapsar. Diş temelinin dar oluşuyla ayırt edilen bu köpek balıklarının temsilcileri Geç Jura’dan iti- baren (160 Milyon yıl önce) –Günümüz’e kadar görülür.
Galeoidea alt takımının Lamnidae (Dikbu- rungiller) ailesi, 5 çift solungaç yarığı ve birincisi karın yüzgeçlerinden daha ileride olmak üzere 2 tane sert yüzgece sahiptir. Bu yüzgeçler birbirine eşit 2 parçalıdır.
Bu ailenin Lamna cinsi, 1816’da Cuvier ta- rafından tanımlanmıştır. Cinsin güncel yaşayan bireyleri, ortalama 2.5 metre olmak üzere 4.5- 6.4 metre uzunluğunda, 135 kg ağırlığındadır.
Cinsin tip türü olarak, Squalus cornubicus Bloch ve Scheider, 1801 gösterilmiştir. Bu cinsin en çok fosil bırakan türleri Lamna obliqua ve Lamna na- sus‘dur (4)
Karşılaştırma
Lamna cinsinin her iki türünde de, dişlerin her iki tarafı da tırtıklıdır. Lamna obliqua türünde bir tarafa kavisi içbükey, diğer tarafa kavisi dışbükey olan eğik dişlerin genişliği ortalama 3.5 cm, yük- sekliği ise ortalama 2.5 cm’dir. Dişlerin genişlik/
yükseklik oranı 1-1.4 olup, geniş dişlerdir. Lam- na nasus türünde ise, diş yüksekliği 7-15 mm, genişliği 7-12 mm’dir. Dişlerin genişlik/yükseklik oranı 0.7-1 olup, bir tarafa kavisi kuvvetli içbü- key, diğer tarafa kavisi dik’e yakındır (5-8). Lam- na obliqua’ ya göre daha küçük ve daha ince olan Lamna nasus dişlerinde kök lobu da daha
ince (ortalama 1.5mm), lobun ortasındaki oyuk daha kuvvetlidir. Arslanköy’de elde edilen fosil dişte, yükseklik 7 mm, genişlik 7 mm, kök lobu- nun kalınlığı 1.5 mm ölçülmüştür (Şekil 3).
Şekil 3: Ülkemizde (Orta Toroslarda) bulunan ilk Lamna nasus fosili
Yaşama Ortamı, Yaş ve Yüzlekler
Lamna nasus, subtropikal iklim koşulları- nın, en az 18°C sıcaklığındaki ılıman sularında, 0-715 metre derinliğe kadar olan ortamlarda, Kuzey Atlantik Okyanusu boyunca ve Güney Ya- rımküre’de sürekli bir bant halinde pelajik ola- rak, kıyı ve açık deniz ortamlarında yaşarlar.
Güncel olanları, Batı Atlantik’te Newfoundland (Kanada), New Jersey (ABD), güney Brezilya’dan Arjantin’e, Doğu Atlantik’te İzlanda’da, Batı Ba- rents Denizi, Akdeniz, Güney Afrika, Güneybatı Pasifik’te Avustralya, Yeni Zelanda, Güneydoğu Pasifik’te Şili, Kerguelen adaları ve Hint Okyanu- su’nda yaşamaktadır (Şekil 4).
Şekil 4: Lamna nasus güncel örneği (11)
Mavi Gezegen Yıl 2019 Sayı 27 38
Şekil 5: Lamna obliqua fosil örneği (12)
Lamna obliqua (Şekil 5) özellikle Fas’daki Eo- sen yüzleklerinde bol diş fosili bırakmıştır. Bel- çika- Antwerp ‘de bulunan 16.5X15 mm boyut- larındaki diş fosilleri ise Pliyosen (5-2.5 Milyon yıl önce)’e yaşlandırılmıştır (9). Lamna nasus‘un Akdeniz Havzası’ndaki ilk fosil kaydı Siena hav- zası-Toskana (İtalya ) Geç Pliyosen’indedir (3.5-2 milyon yıl önce). Bu tür, Akdeniz Havzası’na Pli- yo-Pleyistosen zamanlarında giren en erken At- lantik taksonlarından biri kabul edilirken, daha sonra Belçika-Antwerp ‘de bulunan diş fosilleri Orta Miyosen (16-11 Milyon yıl önce)’e yaşlan- dırılarak, bu zaman daha da geriye alınmıştır.
Ülkemizde bu cins ve türünün ilk fosil örneği olan Lamna nasus diş fosili de Alt-Orta Miyosen (24-11 Milyon yıl önce) yüzleklerinden edinilmiş olup; özellikle Akdeniz Havzası’nın paleocoğraf- yası, ortamsal yorumlar ve karşılaştırmalar (kore- lasyon) bakımından önemli bir bulgudur.
Değinilen Belgeler
(1) Şen, G., 2005. Arslanköy (Mersin) ve yakın yöresinin tektonostratigrafik özellikleri, Mersin Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Li- sans Tezi, 72s.
(2) Atabey, E., Atabey, N., Hakyemez, A., İsla- moğlu, Y., Sözeri, Ş., Özçelik, N., Saraç, G., Ünay, E. ve Babayiğit, S., 2000. Mut-Kara- man Arası Miyosen Havzasının Litostratigrafisi ve Sedimentolojisi, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 122, 53-72.
(3) Saraç, G. ve Gürler, G., 2004. Mut Havza-
sı Resif İstifinden Fosil Canavar Köpekbalığı, Cancharadon sp. ve köpekbalıkları hakkında kısa bilgiler, Mavi Gezegen Popüler Yerbilim Dergisi, Sayı 10, 21-24.
(4) Bremer, H., 1978. Paleontoloji, Ege Üniver- sitesi Fen Fakültesi Kitapları Serisi, No.46, 450s.
(5) Collareta, A., Casati, S., and Di Cencio, A., 2018. The porbeagleshark, Lamna nasus (Elasmobranchii: Lamniformes), from the late Pliocene of the central Mediterranean Basin.
Neues Jahrbuchfür Geologie und Paläonto- logie, Abhandlungen. 287, 307-316
DOI: 10.1127/njgpa/2018/0718
(6) https://faopalfossils.com/Lamna-nasus- shark-tooth-165-mm-x-15-mm (Erişim tarihi 19.12.2019)
( 7 )h t t p s : / / w w w. g o o g l e . c o m / s e a r c h ? - biw=1600&bih=740&tbm=isch&sa=1&e- i=roitXfTqCcf4gQbEupPQCg&q=Lamna+- fossils&oq=Lamna+fossils&gs_l=img.3...17 259.23340..23724...0.0..3.203.3983.1j31j (Erişim tarihi 19.12.2019)
(8) https://shark-references.com/species/view/
Lamna-nasus (Erişim tarihi 19.12.2019) (9) http://www.prionace.it/otodusobliquusENG.
htm (Erişim tarihi 19.12.2019)
(10) https://www.ebay.com/itm/Pre- h i s t o r i c - F o s s i l - C a r c h a r o d o n - M e - g a l o d o n - S h a r k -To o t h - R e p l i c a - M o - del-5-with-Stand-/163401450676 (Erişim tarihi 19.12.2019)
(11) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:- Lamna_nasus.jpg (Erişim tarihi 19.12.2019) (12)https://www.museumconcept.com.hk/index.
php/en/product/ref-mcn-shk-883014/ (Eri- şim tarihi 19.12.2019)
