Halicilikta Bitkisel Boya m.

Halicilikta Bitkisel Boya

Kullaniminin Qnemi

Mustafa ARLl Prof.

Dr.

Nuan KAYABASI, FeryaILGAZ Arag. Gijrevlileri Ankara ijniv. Ziraat Fak Ev Ekonamisi Yiik Ok.

Tekstilirr bagka alanlarinda dejerlendiriline in- kaitr pck olinayan kaba ve karigik yapa&larrmrzrn de&=rlendiriliriesi agrsiildan el dokrrsii halrcilrjrn, iilkenzizdc ayrr bir onemi vardzr. El dokicinasr halic~lrkta kirllanrlan yiin iplijinin bitkisel boya- larla bo!yaninasi, bir halrlara ic ve d ~ g pazarlarda arattrlan bir ozellik kazandrrinaktadlr. Bir nederrle son yrllarda yrrrdninrrzda dar ve gerek olarak yaprla~t boyam i$leinlerinin geirigletilinesine ve geligtiril~nesine yonelik ~alrginalar siir~nektedir.

Brr gali$mada el dokr~inasr halicrlikta kirllaiirlan boya bitkileri, boyania yontemleri ve bitkisel boya- larin iilke~niz apsrndan anenti iizerinde drrrrrla- cakhr.

THE IMPORTANCE OF VEGETABLE DYESTUFF IN HAND

-

Handweaving of catyets has a great iinportance in Turkey, regarding the ntilisation of the great rough and rnixed fleece which cannot be generally used in the other. fields of the textiles. Dyiirg of the wool yarn, used in hand woven carpets, with vegetable dyes tnff cai1ses these carpets to gain a deinandcd feahrru in the internal and foreigir markets. For this rmson, in r e r A years, the shrdies are carried out on the zxtensioir and developnreirt of the dying procedurus which are practised locally or nationally.

In this paper, the iinportance of those plants, dying methods and vegetable dyestirff used in the handweaving of carpets are discitssed.

El dokumas~ h a l ~ c ~ h k l a bir ata sanatl olarak ulkemizde eskiden beri ugrag~lmaktad~r. Turkiye'de Hereke, izmir, Ugak, Konya, Goller Bolgesi, Nevgehir, Kayseri, Erzurum, Sivas, Antalya gibi yorelerimizde binlerce aile bu sanatla ugragmakta ve gecimini saglamaktad~r. Yurdumuzda uretilen binlerce ton yapag~nm buyuk bir klsm~ el dokusu hallc~l~kta kullan~lmakta ve degerlendirilmek- tedir. Bu durum tekstilin bagka alanlarmda degerlendirme i m k a n ~ olmayan .kaba karlglk yapagrlar~rnmn ige yaramasl a c ~ s ~ n d a n el doku- m a s hallclhga ayn bir onem kazandlrmaktad~r.

El dokumasl hal~clhkta kullan~lan yiin ip-liginin bitkisel boyalarla boyanmasr bu hal~laia ic ve d q pazarlarda aran~lan bir ozellik kazand~rmaktad~r.

Bu nedenle son ylllarda yurdumuzda dar ve yerel ol- arak yap~lan boyama iglerinin genigletilmesine ve geligtirilmesine yonelik ~alqmalar sfirmektedir.

Bitkisel boyalarla yun boyama Turklerin tari- hinde cok eski ve koklu bir zanaat olmakla kal- mamq, daima halmlrk, kilimcilik, yazmacrhk, mekikli dokumaclhk, kececilik vb. gibi el sanatlan ile bir butun olarak ele al~nrnlg, ileri duzeyde u@a.ylrmg ve uygulannughr.

Osmanlllar zamanlnda Bursa, Edirne, Istanbul, Tokat, Kayseri ve Konya gibi merkezler boyac~hk zanaahnln cok geligmig oldugu yerlerdi. Bu merkez- lerden bagka yerel olarak Anadolu'nun hemen hemen her bolgesinde boyacllrk yaprllr ve ozel olarak boya bitkilerinin tanmr ile ugrag~llrd~ [Arh, 19841.

Tartml yap~lan bu boya bitkilerinden kok bo- yanm ozellikle Ortaqagda yurdumuzda genig olcude kulturu y a p ~ l m a k t a ve boya amaclyla yetigtirilmekteydi. 1700'1~ y~llarda Turkiye, dunya kok boya (Rubia tinctorurn) ihtiyacrnm ucte ikisini kargllamaktaydl [Egberk ve Kogker 19451.

Yine aym ~ e k i l d e Cehri (Rhamus tinctoria) nin bat man^, o zamanm paras1 ile bir alhna kadar aim buldugundan halk arasmda "alhn agac~" adlyla bi- linmekte ve Tiirkiye'nin hemen her yerinde yeti8en bu bitkinin meyveleri ozellikle Almanya ve Fran- sa'ya sahlmaktayd~ [Egberk ve Harmanc~oglu 19531.

18. Yuzyll baglarmda sentetik boyalarm bulun- maslyla bitkisel boyalarm tekstilde kullanilmasi

azalm~gtlr. Ancak yun hall ipliginin bitkisel boya- larla boyanmas1 ve bunlarla dokunan h a l ~ l a r ~ n piy- asada a r a n ~ l ~ r ve begenilir duruma gelerek deger ka-

I zanmasl bu konuyu tekrar giincellegtirmigtir.

Bitkisel boyalar, dogada kendiliginden yetigen yada kultiire a l ~ n m ~ g olan bitkilerin toprak a l t ~ surgiinleri kok, yumru, govde, govde kabugu, yaprak, qiqek, meyve, meyve kabugu, tohum gibi ~egitli k ~ s ~ m l a r ~ n d a degigik yontemlerle elde edilen boya maddeleridir.

Bilegiminde boyar madde bulunan ve boyamada kullan~lan pek ~ o k bitki bulunmaktad~r. Bunlar aras~nda yosun ve likenler oldugu gibi otlar (Yarpuz- Metha tementhosa), qal~lar (Kadln tuzlugu-Berberis crataegina), a g a p k l a r (Cehri-Rhamnus tinctoria), agaqlar (Ceviz-suglans regia), yumrular (Sogan- Allium cepa), kokler (Kokboya-Rubla tinctoria) d e yer almaktadlr. Yap~lan araghrma ve incelemede yurdumuzda boyar madde ihtiva eden ve boyamada kullan~lan yuzlerce bitkinin bulundu&nu ortaya koy- maktad~r [Harmanc~oglu, 19551.

Bitkilerde bulunan her renk boya degildir vc her renkli madde bagka bir maddeyi boyayamaz. Renkli bir maddenin boya ozelligini gosterebilmesi i ~ i n bilegimindeki benzen halkasma kromofor ve oksok- rom gmplannm baglanmasl gerekir [Alhnbag ve ark.

19791.

Memleketimizde boya bitkileri ile yiin ipligi bo- yamada kullan~lan yontemler ~ o k qegitlidir. Her yorede f a r k l ~ mordanlar, farkh bitkiler kul- lanllarak, farkh renkler elde edilmektedir. Bun- lann yanlslra kullanllan bitki miktar~ ile, boyama suresi d e yoreden yoreye, hatta kigiden kigiye degigiklik gostermektedir. Bu bak~mdan burada qok ozel ve degigik yontemler yerine, cok yaygm olarak kullanrlan bir kac yontem uzerinde durulacakhr.

2. B I m S E L BOYALARLA Y h ' HAU I P L I ~ I BO- YANMASI

Bitkisel b o y a c ~ l ~ k t a materyali toplamak onemli bir agamad~r. Bu toplama i ~ i n d e boyar maddenin bit- kinin neresinde bulundugunu bilmek ve ona gore t o p lamak yerine olacakhr. Ciinku kimi bitkilerin tiimu

boyac~hkta kullamhrken, kimilerinin d e belirli yerleri boyar madde ihtiva chnektedir. Sozgeligi yaprak, kok, govde, meyve gibi.

A y r m bitkinin toplanma zamanl d a onem tag~maktad~r. Bitki bunyesinde diger maddeler gibi boyar madde de belirli bir zaman iqinde en yiiksek duzeye erigmektedir. Bu zamanl iyi seqnek gerekir.

Aksi halde zaten az olan aktif boyar maddeden geregi gibi yararlanmak mumkun olmayabilir. Bu toplama zamanl da her bitki ve her bitkinin f a r k l ~ ycri icin degigiklik gostermektedir. Sozgeligi qiqekler a q t ~ g ~ n d a , yapraklar tam buyuklugune erigtiginde (sararmadan), mcyveler tam olgunluga erigtiginde, tohumlar sertlcgtigindc, toprak alh surgunlerinin en dolgun oldugu mevsimlerde (ilkba- har ve sonbaharda).

Bu arada ekolojik gartlann bir bitkideki boyar madde miktanmn onemli o l ~ u d e etkiledigini d e be- lirhnek gerekir. Yani ISI, nem, toprak, yagg gibi et- menler aynl bitkide f a r k l ~ boyar madde ve renk ozelligi ortaya gkarabilmektedir.

Uygun bir gekilde toplanan boya bitkileri ile boy- ama iglemi, bitkiler ya yagken ya da kurutulup de- pohnarak, istenilen zamanda yapllabilmektedir.

Kuruhnanln golgede ve havadar bir yerde dogal ola- rak ya da qok s m k olmayan bir hrmda yapay ola- rak y a p l m a s ~ tavsiye edilmektedir. Bitkideki kuflenme ve qiirume boyar maddenin miktan ve nite- ligine olumsuz etki yapacagrndan kurutulan bitki bez veya kagrt torbalarda depolanmal~d~r. Ayrlca bitki cinsine bag11 olmaslna karg~n uzun y ~ l l a r sak- lanan bitkilerin boyar m a d d e m i k t a r ~ ve ozelliklerinde degigme oldugu belirtilmektedir [Eyiiboglu ve ark 1983, Arl119841.

3. BtTIdSEL BOYALARLA BOYAMA YONTEM- LERi

3.1. Mordansu Boyarna

Boyamada bitkinin boyar madde i ~ e r e n k ~ s m (ya- prak, kok, kabuk, meyve kabugu vs.) kumtulur, ogutiilur veya dovulerek parqalan~r. Daha sonra boyamada kullan~lacak bitki boyanacak y u n

ipliginin agrrltgma gore dortte bin, yarlsl, birkaf midi bir miktar allntr. Bu bitki boyanacak yun ipligine gore 1/50 orantnda su i~erisine konularak bir saattcn az olmayacak gekilde istege gorc sure belir- lenerck kaynahltr. Boylece bitkideki boyar madde suya geqer ve bitki arhklartntn s u ~ l r n e s i y l e d e ek- strakt elde edilir. Onceden temizlenerek ncmlendiri- len yiin ipligi ekstrakt i ~ i n e konur ve bir saat (veya istege gore belirlenen surede) sureyle kaynatthr.

Kaynama nedeniyle eksilen su ilave edilir. Kaynat- ma sonunda kendi halinde sogumaya btraktltr ve sonra yun ipligi ekstrahn ifinden qkanlarak, duru- lanlr ve golge bir yerde kurutulur.

3.2. Mordanlt Boyama

Bitkisel b o y a l a r l a b o y a m a d o g r u d a n yap~labildigi gibi boya banyosuna mordan eklenerek d e yaprlabilir. Mordanlar, boyar maddenin lif iizerine daha iyi tutunmastnl saglamak, qegitli ton- larda renk elde etmek ve boyantn hashk dereceleri- ni yukseltmek i ~ i n boya banyosuna eklenen ya da boyanacak yiin ipliBnin daha onceden iglem gordu*

asit, tuz ^' karakterlerinde y a r d ~ m c ~ maddelerdir.

Bunlar Alimunyum gap1 IKAI (S04)21 goztagt (CuS04) , karaboya [Fe (S04)21, potasyum bikromat (K2 Cr207), krom gap1 [KCr (S04)21 yemek tuzu (NaCI), Sodyum siilfat (Na2S04), sodyum sulfit (Na2S03), krem tartar (KHC4 H4O6) K i r e ~ (CaO), kalay klorur (SnC12), amonyak (NH3), sirke asidi (CH3 COOH), sulfirik asit (H2SO4), fink0 kloriir (ZnC12) tanen vb. gibi maddelerdir [Harmanctoglu, 1955, Tunaman 19731.

Mordanl~ boyamada, boyanacak yun ipligi belir- h e n mordanla iglem gormesi gerekir. Bunun i ~ i n boyanacak yun iplignin ag~rltgtna gore onceden be- lirlenen miktar mordan altntr. Bu oran kullanllacak mordana ve elde edilmesi istenen renge gore %O$'ten

%20'ye kadar degigmektedir. Allnan mordan boya- nacak yun ipligine gore 1/30 oranmda suda eritilerek 40-50 "C ye kadar ts~ttlmtg bu mordanlt su iqine nem- lendirilmig yun ipligi konarak yarlm ile bir saat aras~nda bir sureyle kaynatlllr. Kaynahna suresi tamamland~ktan sonra mordanlanan yun ipligi ha- f i f ~ e slkllarak ayrl bir boya banyosu ifinde mor- danstz boyamadaki yonteme gore boyanmaktad~r.

3.3. iki Kez Mordanli Boyama

Boyanacak yun ipligi, once mordanh boyama yontemlere gore boyandtktan sonra boya banyosun- dan q k a r ~ l a r a k ikinci mordanla yartm saat kay- nahltr. Sogutulduktan sonra suyla ylkanarak daha sonra golge bir yerde kurutulur.

Bu yontemle boyama bagka gekilde de uygulanabi- lir. Boyanacak yun ipligi once birinci mordanla sonra da ikinci mordanla belirlenen surede kaynahlarak mordanstz boyamadaki yontem ile boyama iglemi y a p ~ h r .

Ulkemizde boya amac~yla kullanllan bitkiler ve bunlardan degigik boyama yontemleri ile elde edilen renkler hall ve kilim dokumada arantlan renkler- dir. Bu bitkiler, boyamada kullanllan k ~ s t m l a r ~ ve elde edilen renkler ise gunlardtr:

Bitkiler Boyamada Kullanilan

Adaqayl lSalvia triloba)

Akfakegme (Phillyrea lahfolla) Asma yaprag1 (Vitis vinifera)

Aspir (Carthamus tinctonus) Ayl iiziimu (Vacdnium mytillus) Ayva (Cydonia vulgaris)

govde-yaprak meyve

yaprak

govde~iqek meyve-yaprak yaprak-tohum

sart-yegil m

san, ayva ~iiriigii

At Kestanesi (Aesculus hippocastanum) govde kabuklan meyve kabuklan ve y a p r a k l a r ~ Badem (Pmnus amygdalus stokes) yaprak Bogiirtlen (Rubus fruticosus) genq dallarr

Cehri (Rhamnus tinctoria Rhamnus petiolaris) meyve Ceviz (Juglans lregia)

Civit otu (Isatis tinctoria) Cakal erigi (Prunus spinosa)

Havacrva (Alkanna tinctoria) Haylt (Vitex agnus-castus) lnci &egi (Convallaria majalis) Kadrn tuzlugu (Berberis crataegina) Kara yemig (Pmnus lauracerasus) Kartal egreltisi (Pteridum aquilinum) Kahr hmagl (Gerista tinctoria) Keqi sakal~ (Spirea hypericifolia) Kekik (Thymus kotschyanus) K~na (Lawsonia inermis) K~rm~zr sogan (Allium cepa)

Krzrlagac ' ( ~ l n u s glutinosa)

K m l ~ a m (Pinus brutia) Kokboya (Rubia hnctorium)

Kantaron (Hypericum scabrum)

Kug kiraz~ (Prunus padus)

Laden (C~stus creticus)

Mazr megesi (Duercus mfectoria) Muhtabbet O ~ e g i (Reseda luteola) Mugmula (Mespilus germanica) Murt (Myrtus comrnunis) Murver (Sambucus nigra) Nane (Mentha pulegium) Nar (Punks granatum)

govde-meyve

kabuklan, yapraklarr yaprak

govde kabuklan

ko k yaprak yaprak kok yaprak yaprak

sap-qicekli dal uqlan govde-yaprak govde-yaprak yaprak

yumru drg kabuklarr

govde kabuklan ince dallan govde kabuklan toprak alh siirgiinleri

yaprak

meyve, yaprak govde kabuklan tohum

m a n

bitkinin tamanu yaprak

yaprak, meyve meyve, yaprak bitkinin tamamr meyve kabugu

hardal-sutlu kahve

sarr-yegil

ye~illimsi siyah- kahverengi sarr-hardal

yegil-kahverengi .

mavi deve tiiyii- tarcrn-kahve mor-yegil yegil

san, koyusar~

san ve tonlan limon sans1 nefti yegil sarr-yegil san, yegil san san, yegil, gri lurnun, turuncu koyu kahve, hmmN sarr

san, kahverengi tumncu, k ~ r n u z ~ kahverengi

hardal, k m l - kahve, sarr-yegil san, yegil

kahve, siyah deve tiiyii san, yegil tarqn

hardal, kahve mor, hardal san, haki, y e ~ i l san, kahve, siyah

Bitkiler Boyamada Kullan~lan

K ~ s ~ m l a r i Renkler

Okaliptus (Eucalyptus camaldulensis) Palamut megesi (Quereus aegilops) Papatya (Anthemis tinctoria) Safran (Crocus satinus) Sak~z (Pistacia terebinthus)

S@r kuyrugu (Verbascum phlomoides) Sumak (Rhus coriaria)

Siitlegen (Euphorloia sp.)

Yabani Labada (Rumex patientia) Yarpuz (Mentha puleqium L.)

yaprak, govde kabuklarl palamutu

bitkinin tamam qiqekleri

yaprak

bitkinin tamam bitkinin tamaml bitkinin tamaml kok, tohum bitkinin tamam

yegil, kahve haki,. hardal sarl ve tonlan sarl

pri,

mar.

hardal, y e ~ i l san, k ~ r m m san, hardal san ve tonlan yegil, siyah

(DEMfRSp 1951, H A R M A N C I ~ L U 1955, USLU 1984, u ~ X J R 1988, ANONYMOUS 1991)

Bitkisel boyalarda boyama teknikleri zahmetli, zor ve fazla zaman almaktadlr. Ayr~ca bu bitkilerde bulunan aktif boyar madde miktar~ ise ~egitli fakt@rlere bag11 olarak degi~iklikler gostermek- tedir. Hatta bir bitkinin yaprak, govde, kok, meyve gibi degigik bolgelerinde boyar madde miktan bile farkll olmaktad~r. Boyama y a p ~ l ~ r k e n en az boya- nacak materyal kadar hatta daha fazla a g ~ r l ~ k t a (birkaq misli) boya bitkisi kullanmak zomnlulugu vard~r. Boyama yap~lmayacaksa toplanan bitkile- rin kurutdduktan sonra depolama sorunu ortaya c ~ k m a k t a d ~ r .

Bunlarln yanmda son ylllarda bitkisel hall ve ki- lim ipligi boyama yeniden giindeme gelerek, bunu geli~tirmek ve geni~letmek qallgmalan baglamqhr.

Ciinkii bitkisel boyalarla boyanmq yun ipliklerle dokunan hall ve kilimler turistlerin dikkatini cekmekte, iq ve dl$ piyasada begeni kazanmaktad~r.

Kald~ ki bir ata sanah olan bitkisel b o y a c ~ l ~ g ~ n , yine bir ata sanah olan hall ve kilim dokumaya uy- gulanmas~ ve bunun yagahlmasl da yeni nesillere bir borq olarak gorulmektedir.

Dogada kcndi yeti~en ve bagka bir amaqla kul-

l a n ~ l m a y a n bitkiler boya maddesi olarak degerlendirilebilmektedir. Kiiltiir bitkisi boya bit- kisi olarak kulanlld~knda bitkinin verim ve kalite- sine bir zaran so2 konusu olmad~gl gibi bu bitkilerin ahlan k ~ s ~ m l a r l da degerlendirilmig olmaktad~r (Sogan yumru kabugu, nar meyve kabugu, ceviz meyve kabugu gibi).

Biitiin bunlara ek olarak boya bitkisi ile boyanan yiinlerin ozellikle lg~k ve siirtiinme hashklan nisbe- ten zayrf olmakta ve elde edilen renkler donuk ve pastel tonlan gostermektedir. Bir. dezavantaj olarak goriilen bu ozellikler de son zamanlarda farkh mor- dan ve degigik boyama yontemleri uygulanarak or- tadan kaldmlmaya qahgllmaktad~r.

Sonuq olarak, bitkisel boyalann el dokuma halmllkta ilmelik yiin ipligi boyamada, belirli yorelerde, belirli renkler ve desenler icin kul- lan~lrnasmm uygun olacag~ soylenebilir.

- ALTINBAS, T. ve ark. 1979. K6y El Sanatlan. A . 0 . Ziraat FakClltesi Teksir No: 20, A.O. BASIMEVI, Ankara.

-

- ARLI, M. 1984. Dogal Boyalarda Boyama Yetenekleri Uzerinde - EYUBOCLU, il., OKAYGUN, I., YAM$, F., 1983. Dogs1 Boy=- Dugiinceler. 2. UIusal El Sanatlan Xmpozyumu Uildirileri. Do-

kuz Eyliil Universitosi Giuel Sanatlnr Fakiillai Yaylnlan No:

19, Izmir. 15-25 s.

- DEMIKIZ, A.i-I., 1951. Yurdumuzun Boya Bitkilcrine Gencl Bir Bakq. Biyoloji 1. C. 5. Say, 7, 235-238 s.

-

natlsr FakOltcsi Yily~n No: 1, Fatih Yaylnevi. Istanbul.

-

- E?UERK, T., KOSKER, 0. 1945. K b k h o p (Rub10 tinctorurn L) Ankara Yi~ksck Ziraat Enstitiisil Dcrgisi Cilt: 4, Say!: 1, Anka-

r.1 37fXi~i.t s.

Iarla YUl Boyama. Uygulamoll ve Geleneksel Ybntemlcr. Uy- gulnmall Egitim Vakfi. Ozkur Baslmevi. Istanbul.

-

77/41. A.O. Bas~mcvl, Ankara.

-

T a r m Bakanlrg? Zirant lgleri Gene1 Miidi~rlOgii Y a y ~ n l a n . Tanm Bakanlr@ Clft* Brogiirleri Scrisi A-53.

-

Titrkiye I$ Bankas1 Kiiltiir Yaylnlan Gencl Y a p No: 289, So- nat Dlzisl 42, AjanrTiirk Matbaanhk Snnayii A.$. Ankan.

-

TMMOB Telrstil Miihendisleri O d a s ~ 1994 AJANDASI REKLAM FIYATLARI

ON IC KAPAK 12.500.000 TL ARKA IC KAPAK 10.000.000 TL IK~NCI KAPAKLAR 7.500.000 TL I G ^SAYFA 5.000.000 TL

1 / 2 SAYFA 3.000.000 T L

AYRAG KARTONU 10.000.000 TL

PNATLAR4 KDV EKLENECEKTIR

AJANDA ORGANIZASYON MERKEZI

TMMOB TEIZSTIL MUHENDISLERI ODASI

ULUCAMI

BURSA

TEL:(O-224) 253 SO 16

-

60