International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/20 Fall 2016, p. 583-604
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9996 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: 04.10.2016 Accepted/Kabul: 30.11.2016
Referees/Hakemler: Prof. Dr. Ercan ALKAYA – Prof. Dr. Mehmet Dursun ERDEM
This article was checked by iThenticate.
KUTADGU BİLİG’DE YÖNELME DURUMUNDAKİ DÖNÜŞLÜLÜK ZAMİRLERİNİN İŞLEVLERİ
Funda TOPRAK*
ÖZET
Yusuf Has Hacip’e ait Türkçenin bilinen ilk mesnevisi Kutadgu Bilig, yazıldığı günden bugüne kadar değerini kaybetmeyen eserlerdendir. Kutadgu Bilig’in insan, kâinat, İslam dini arasında kurduğu denge ve bu denge üzerine olgunlaştırdığı felsefesi hayranlık uyandıracak düzeydedir. Kutadgu Bilig 11. Yüzyıl Türkçesinin ulaştığı düzey ve zenginlik açısından da eşsiz bir kaynaktır. Bugün Türk yazı dilinde kullanılan yapıların doğru anlaşılabilmesi, karşılaştırmalı çalışmalarla mümkündür. Bu çalışma, Kutadgu Bilig’de dönüşlülük zamirlerinin yönelme durumlu biçimlerinin işlevlerini tespit amacıyla yapılmıştır. Böylece Türkiye Türkçesine uzanan bir karşılaştırma yapılabilecek zamirlerin yapı değil işlev yönünden ele alınmasının önemi vurgulanabilecektir. Dönüşlülük zamirleri ad çekim eklerini alarak çekime girebilen, zamirlerdeki anlamı yapana döndüren sözcüklerdir.
Türkiye Türkçesinde dönüşlülük zamiri yaygın olarak kendi, seyrek olarak da öz biçimi kullanılırken, Kutadgu Bilig’deki yaygın kullanım öz biçimidir. Azerbaycan, Türkmen, Tatar, Kırım Tatar, Başkurt, Kazak, Kırgız, Karakalpak, Özbek, Nogay, Kumuk, Karay, Yeni Uygur, Çulım Türkleri de öz/üz biçimlerini kullanmaktadırlar.
Dönüşlülük zamirlerini tek başlarına bağımsız birer birim gibi algılayan Türkiye Türkçesi gramerlerinin aksine bu birimler çoğu kez anlamı doğrudan etkiler ve değiştirirler, birçok durumda da kalıp ifadeler içerisinde kullanılırlar. Kendi kendine kal- yapısında kal- fiilinden çok farklı, çok daha soyut bir anlam bulunur. Burada bir öze dönüş, bir yalnızlık, bir çaresizlik vb. değişik anlamları sağlayan dönüşlülük zamiridir. Acaba 11. yüzyılda da dönüşlülük zamiri cümle içerisindeki anlamı ne ölçüde etkiliyor, değiştiriyordu?
Bu çalışma Kutadgu Bilig’de yönelme durumundaki dönüşlülük zamirlerinin işlevlerini tespit etmek amacıyla hazırlanmıştır. Böylece günümüz çalışmalarına da ışık tutulabileceğini düşünmekteyiz.
değerlendirilmesi gerektiğini Kutadgu Bilig üzerinde göstermeye çalışacağız.
Anahtar Kelimeler: Dönüşlülük Zamirleri, Kutadgu Bilig, Yönelme Durumundaki Dönüşlülük Zamirleri, Zamirlerin İşlevleri.
FUNCTIONS OF THE ORIENTATION-STATE REFLEXIVITY PRONOUNS IN KUTADGU BILIG
ABSTRACT
Kutadgu Bilig, written by Yusuf Has Hajib and it is known as the first masnawî of Turkish Language, hasn’t lost its value up to the present.
Kutadgu Bilig created a philosophy, which had been established on a balance between Islam, human and cosmos, and it still arouses admiration. Kutadgu Bilig is a matchless work in term of its reach high level of Turkish Language during the Eleventh Century. In order to understand, today, structures of written Turkish, we must exercise comparative works. This article aims at the functions of orientation-state forms of reflexivity pronouns in Kutadgu Bilig. Thus, we can emphasize important of those pronouns, beginnig from the Turkish of the Kutadgu Bilig Age until Turkish of Turkey, in term of function, not in term of structure. The reflexivity pronouns are those words that take the name- conjugation suffixes and get conjugated, as well as they can convert them to the creator of meaning in pronouns. The reflexivity pronoun in the Turkish of Turkey is, generally, kendi and, rarely, öz, meanwhile it is, generally, öz in Kutadgu Bilig. This pronoun is öz/üz in the Azerbaijan, Turkmen, Tatar, Crimean Tatar, Bashkurt, Kazakh, Kirghiz, Karakalpak, Uzbek, Nogay, Kumuk, Neo-Uighur and Chulym dialects. These components, contrary to the Grammar of Turkish of Turkey, which perceives the reflexivity pronouns as alone and independent components, affect the meaning, most of the time, and change it. For example, in the structure Kendi kendine kal, exists an abstract and different meaning from the structure kal-. It’s here a pronouns that provide the meaning of loneliness, despair and return to self. I wonder, the reflexivity pronoun to what degree could change the meaning in the sentence at the Eleventh Century?
This work has been prepared in order to identify the functions of the orientation-state reflexivity pronouns. Thus, we think that it flashes on present-day studies. We’ll try to denote that the pronouns should be considered as dependent, not independent components, in term of time.
STRUCTURED ABSTRACT
The words that denote return of the “made-work” to the maker, are named reflexivity pronouns. The reflexivity pronouns get conjugated by noun conjugation suffix and they form groups and subordinatives. It’s being thought that in completed studies, reflexivity pronouns have appeared as a result of language-body relation and they are they are connected to the pieces of body. The reflexivity pronouns, in general, are
being used in noun sentences as reinforcing or confirming, meanwhile in verv sentences as adverb. . The reflexivity pronouns in Turkey Turkish, extensively, is “kendi”, but in the other dialects, the forms, “öz” ve “ben bana” “sen sana” are being used rarely. If we pursue historical period, we observe that the form “öz” is heavily remarkable. For example, the pronoun “kendi” had been used five times in Kutadgu Bilig and eleven times in Dîwân Lugâti’t-Turk.
There are many studies and researches ocer reflexivity pronouns.
In some of these studies, mission of the reflexivity pronouns in the sentences had been interrogated. It reached some conclusions such as the reflexivity pronouns may not accepted as subject or reinforced subject and they form adverbs in verb sentences, as well as, if they come before nouns they are being used as adjective. We couldn’t detect whether a study on the reflexivity pronouns in Kutadgu Bilig has been carried out.
A study on the grammars of the main Turkish sources in the historical ages can respons today to many questions.
The reflexivity pronouns, in all periods of Turkish Language, had been conjugated like nouns through the noun case sufixes and possesive suffixes. The most extensive of these conjugations, perhaps, is that the reflexivity pronoun is being inflected with the sufix of orientation case.
The mentioned structured, which is conjugated as kendime, kendine, kendisine, kendimize, kendinize, kendilerine, was realized in Kutadgu Bilig as özümke/özüÆke/özümüzke/özüÆüzke, for certain persons. Kutadgu Bilig, which is one of the most important works of the Turkish Language since its being written in the eleventh century, sets light to nowadays owing to its language features and it guides us in order to answer a lot of problems. I wonder, are the reflexivity pronouns independent unites, or they obtain meanings according to accompanying nouns or verbs?
This study, was prepared on the functions of the orientation-state reflexivity pronouns in Kutadgu Bilig, by viewpoint as we pointed out above shortly. The pronoun “kendi” is used in Kutadgu Bilig five times and at nominative case, meanwhile, the reflexive pronoun “öz” is used extensively and with noun case suffixes. Here, can be found remarkable features in the orientation case uses.
Conclusions
We reached the following conclusions concerning orientation-case reflexivity pronouns in Kutadgu Bilig:
- In Kutadgu Bilig we found that the noun etöz it means “body”) in one example had been used with orientation case. The word “öz” is here a permanent noun, not a adverb.
- Also in Kutadgu Bilig, the words “özke” (other, else), which was created after the adverb “öz” has been affiliated with the orienttion case, is being mentioned. But this word wasn’t taken as item into index, but it was added to adverb “öz”.
- It draws our attention that, especially, meaning merges such as affiliated verbs exist in these forms. The samples özke al- “to internalize”
(KB: 850) and öziÆe esirke- “to restrict for himself” (KB 950) should be considered as items in the index.
-Another feature is seen in the orientation-state reflexivity pronouns which are used before the affiliated verbs. Meaning merger and reinforcment are also extensive here. For example, reflexivity pronoun in affiliated verb öziÆe yakın kıl- : “to keep close to himself, to make friends”
(KB 254) (KB1565) (KB 5625) makes the meaning of yakın kıl- “make him friend, make it close” reflexiv and and makes the verb gain the meaning “get friend”.
- In Kutadgu Bilig, likewise, the kind of affiliated verb özke al- which can be translated as “to internalize” (KB:850) is being supported by another close-meaning verbs. As we observe in the sample uúup özke al- : “to comprehend, to understand” (KB5158), the verb uk-“ understand!, comprehend!” which is an added-adverbial verb, is given in front of that form as if it’s its explanatory. In the sample özümke açıp: “pityingly myself” (KB1175) by the imperative verb açı- “pity!”, the meaning headed, with the reflexivity pronoun, to the action itself.
- Orientation-case of the reflexivity pronouns can be used sometimes in the extracted expressions. Orientation-case reflexivity pronouns that are used with the reinforcing and enclitics, have been found in Kutadgu Bilig. This peculiarity can be considered one of Yusuf Has Hajib’s ways in meter-complete act.
Considering the reflexivity pronouns not only in term of structure, but also owing to meaning in sentence, must be studied in Turkish Grammar.
Keywords: Reflexivity pronouns, Kutadgu Bilig, orientation-state reflexivity pronouns, functions of the pronouns.
Giriş:
“Dönüşlülük zamirleri şahıs zamirlerinden daha güçlü bir anlam taşıyan, onları anlamca katmerli kılan pekiştirilmiş bir tür şahıs zamirleridir. Bunlara dönüşlülük zamiri denmesinin sebebi, zamirin, yapılan işin yapana dönüşünü gösteren bir işlev yüklenmiş olmasındandır. Dönüşlülük zamirleri tıpkı şahıs zamirleri gibi ad çekim ekleri alarak çekime girerler, tamlama ve gruplar oluşturabilirler” (Korkmaz 2003: 415)
David Crystal, dönüşlülük zamiri ile ilgili olarak “bir hareketin yapıcısı veya olucusu ile o hareketten etkilenen veya hareketi etkileyenin, yani fiilin öznesi ile nesnesinin veya tamlayıcısının aynı olması durumunda ortaya çıkan dil birimi” tanımını yapar. (Crystal 2003:392)
Jacklin Kornfilt, “yapılan işin yapana yöneldiği” zamir türü olarak verdiği dönüşlülük zamirlerini değişken ve değişmeyen olarak ikiye ayırmakta, kendi telefonum, kendi telefonu örneklerindeki sıfat yapan kendi zamirini değişmeyen dönüşlülük zamiri; kendi-m, kendi-n, kendi- si…vb. iyelik eklerini alarak çekimlenebilen dönüşlülük zamirlerini ise değişken dönüşlülük zamirleri olarak vermektedir (Kornfilt 1997:138-139)
Özkan Öztekten “dönüşlülük zamirlerinin özne olup olamayacağı sorusu üzerine kurduğu yazısında dönüşlük zamirlerinin iyelik ekini alabilmelerinin esasta zamirin tanımıyla çeliştiğini belirterek şu açıklamayı yapar “Bunun yanında "zamirler, iyelik eklerini alma bakımından diğer isimlerden çok farklı bir durumda bulunurlar. Diğer isimlere iyelik ekleri en geniş ölçü de getirilebilmektedir. İsmin yerini geçici olarak tutan kelimeler olan zamirler ise birkaç örneğin dışında (ET. sizime 'benim olan sizlere, sizime') iyelik eklerini almazlar denilebilir. Zamirlerin bu özelliğine
rağmen, "asıl, öz" anlamını taşıyan sözlerin iyelik eki alarak dönüşlülük zamiri olduğunun kaynaklarda belirtilmesi dikkat çekicidir. Bu duruma göre, iyelik eki alan bir sözün, iyesinin yerine geçmesini kabul etmek gerekmektedir ki bu da dilin mantığına aykırıdır; çünkü iyelik ekleri, "ismin karşıladığı nesnenin bir şahsa veya bir nesneye ait olduğunu ifade eden işletme ekleridir... Şu halde iyelik ekleri bir nesnenin ben, sen, o, biz, siz, onlar şahıslarına ait olduğunu ifade etmek için o nesneyi karşılayan ismin sonuna getirilen eklerdir." ve bu ekler" ... getirildikleri adların dışında fakat o adlara ait olan, o adların mali sayılan nesneleri şahıs olarak gösteren eklerdir." (Öztekten 2010:103)
Gökdağ, dönüşlülük zamirlerinin dil- beden ilişkileri açısından değerlendirdiği yazısında dillerde genel olarak dönüşlülük zamirlerinin bedenin parçalarıyla ilgili olduğunu söylemektedir.
Gökdağ’a göre “Türkçede dönüşlülük zamiri kendi (Türkiye Türkçesi, Gagauz Türkçesi), öz/üz (Azerbaycan, Türkmen, Tatar, Kırım Tatar, Başkurt, Kazak, Kırgız, Karakalpak, Özbek, Nogay, Kumuk, Karay, Yeni Uygur, Çulım Türkleri), beye (Yakut Türkçesi), kesi (Karaçay-Balkar Türkçesi), boy (Altay Türkçesi), pos (Hakas Türkçesi), bot (Tuva Türkçesi), ha ve türevleri (Çuvaş Türkçesi), bile (Azebaycan ve Irak Türk ağızları, Karagas Türkçesi) kelimeleri kullanılır.” (Gökdağ 2011:12)
Turgut Baydar’a ait bir çalışmada dönüşlülük zamirinin cümledeki rolüne ilişkin olarak
“Kendi zamirinin geçtiği cümle incelenirken öncelikli olarak cümlenin isim cümlesi mi, fiil cümlesi mi olduğuna dikkat edilmelidir. Çünkü bu zamir genellikle isim cümlelerinde pekiştirici, fiil cümlelerinde ise zarf işlevinde kullanılmaktadır. Dönüşlülük zamiri de diğer zamirler gibi cümlelerde herhangi bir öge olarak görev yapabilir ve kelime gruplarının yapısına tamlayan / tamlanan unsur yahut da ana unsur / yardımcı unsur olarak katılabilir. Bir cümlede dönüşlülük zamirinin olması yapılan işin yapana yönelmesi sonucunu doğurmaz. Dönüşlülük zamiri diğer pekiştiricilerden farklıdır. Bu yüzden de bu zamir geçtiği her cümlede pekiştirici olarak kullanılır gibi bir sonuç çıkartılamaz. Dönüşlülük zamirlerinin fiil cümlelerinde, özellikle konuşma dilinde, zarf görevinde kullanıldıklarını tanıklaması açısından vurgunun rolü de dikkate alınmalıdır.
Dönüşlülük zamirlerinin geçtiği fiil cümleleri tahlil edilirken söz konusu cümlelerin derin yapılarını da hesaba katmak, bu zamirlerin cümlelerde zarf olarak kullanıldığının anlaşılması açısından bir kolaylık sağlayacaktır. Dönüşlü çatılı fiillerle kurulan cümlelerde de dönüşlülük zamiri öznenin pekiştiricisi olarak değil, cümlenin zarfı olarak görev yapar. Şöyle ki; Ben kendim yıkandım, Sen kendin mi hazırlandın? Cümlelerindeki dönüşlülük zamirleri cümlenin öznesini pekiştirmek için değil; yüklemin nasıl, ne şekilde gerçekleştiğini göstermek / öğrenmek için kullanılmışlar ve söz konusu cümlelerde de özne olarak değil; zarf olarak görev yapmışlardır” tespitlerinde bulunmaktadır.
(Baydar 2014:30-31)
Ay, Türkiye Türkçesinde ağızlarında dönüşlülük zamirlerinin kullanımı üzerine yaptığı çalışmasında genel ve yaygın olarak kendi zamirinin (kendi / kendü / kēni / kenni / gendi / gendü / gēni / geni…) kullanılmakla beraber Iğdır, Kars, Ardahan ve Diyarbakır ağızlarında öz zamirinin de kullanıldığını daha dar bir alanda ise (ben bana, sen sana, ben beni, biz bize, siz size, sen seni,
…) biçimlerinin görüldüğünü tespit etmiştir. (Ay 2013:13-30)
Türkçede “kendine faydası yok” cümlesinde dönüşlülük zamiri yaygın kanıya göre gerçekten cümlenin tümleci midir yoksa tüm cümle, aslında tek bir durumu anlattığı için anlam açısından tek mi kabul edilmelidir? Yine Türkçede “kendine gel!” derken verilen anlam -cümle eğer bölünürse (tümleç+yüklem)- bölünmektedir. Oysa bağlam içerisinde düşünüldüğünde “kendine gel= aklını başına al, sakinleş, iyice düşün” vb. anlamları karşılarken “hasta ameliyattan sonra biraz önce kendine geldi” cümlesinde ise kendine gel= ayıl-, bilinci yerine gel-” anlamlarını karşılar durumdadır. Bize göre bu yapı da bir birleşik fiil gibi kabul edilmeli ve yapı değil anlam esas alınmalıdır
Türkçenin çağdaş ve tarihi dönemlerinde dönüşlülük zamiri olarak temelde iki sözcük kullanılmıştır. Kendi ve öz. Bu iki zamirin eski Türkçeden beri yazılı kaynaklarda varlığı tanıklanabilmektedir ancak dönemler arasında kullanım sıklığı açısından farklılıklar da görülür.Örneğin çalışmamıza konu olarak aldığımız Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinden Kutadgu Bilig’de yaygın ve belirgin kullanım “öz” zamirindedir. Bu temel iki dönüşlülük zamirinin kökeni üzerine fazla bir yorum da nedense çalışmalarda pek yer almamıştır. Clauson, etimolojik sözlüğünde “kendi” ve “öz” zamirlerine yer vermiş, tarihi dönemlerdeki kullanımlarını örneklemiş ancak etimolojilerine ilişkin yorumda bulunmamıştır.
Martti RÊsÊnen, “kendi kelimesinin, Eski Türkçede kentü; Uygurca ve Karahanlıcada kendü; Osmanlı Türkçesinde kendü, kendi, ġendi; Kırım Türkçesinde gendi, Kuman Türkçesinde kendi, kensi, Balkar Türkçesinde kesi, Karaçay Türkçesinde kesi; Yakut Türkçesinde kini, Moğolcada gendün şekillerinde kullanıldığını belirtmiş, kökeni hakkında bir bilgi vermemiştir. (Ay 2013:15)
Kentü kendü biçimlerinin etimolojisini Gülensoy *ki/ke ‘içeride’+n+tü” bulunma hali eki”
şeklinde yapmaktadır. (Gülensoy2007:496)
Nalbant, Hamiltona’a dayanarak eserinde söz konusu zamirle ilgili şu bilgileri verir:
“Hamilton bu sözcüğün Türkçede kin “göbek, misk kesesi” ile Moğolcadaki küi “göbek, göbek bağı”
olarak tanıklanabilen sözcükle (bu kelimenin kökü *ki olarak düşünülmüş ve sonundaki –n sesi de boyun, egin, karın, alın vs. organ adları yapan ek olarak değerlendirilmiştir.) Altay dillerinde bulunma-yaklaşma eki olan –du/-tu eklerinden oluştuğunu ileri sürmektedir. Hamilton’un bu zamir için önerdiği etimoloji şöyle izah edilebilir:*ki/ke+n+tü. (Nalbant 2008: 229, 230)
W.Bang öz zamirin kökenini ö- “düşünmek, hatırlamak” fiiline bağlamakta +z ile yapılmış bir isim kabul etmektedir. (Bang 1980:54) Brockelman da aynı fikirdedir. (Brockelmann….:120) Hasan Eren çağdaş Türk lehçelerinde görülen öz/üz/ös/üös biçimleriyle birlikte Çuvaşca var biçiminin *ıvar biçiminden geldiğini belirtir. Yine Eren’e göre Türkçe öz’ün Moğolca karşılığı sorununa değinmektedir. Eren’e göre Gombocz Türkçe Türkçe öz’ü Moğolca ürü biçimiyle karşılaştırmış, Ramstedt de öz’ü Moğolca örü “brust” biçimiyle birleştirmiştir. N.Poppe ve M.
Räsänen de benzer görüştedirler. Ligeti ise öz’ün Moğolca karşılıkları olarak öber, öger, öbesün biçimleri almış ve tartışmıştır. (Eren 1999:318)
Orhun Türkçesinde dönüşlülük zamirleri kentü, özüm ve özi biçimlerindedir. Bu zamirlerden özüm ve özi biçimleri öznenin açıklayıcısı-pekiştiricisi fonksiyonundadırlar. T. Tekin Orhun Türkçesi Grameri’nde bu fonksiyonları şu örneklerle vermektedir:
Kentü “kendi”:
edgü eliÆe kentü yaÆıltıg “iyi ülkene kendin ihanet ettin” (KT D23)
tokuz oguz bodun kentü bodunum erti “Dokuz Oğuz halkı kendi halkım idi”(KT K) ançıp alku kentü ülügi erklig ol “böylece, herkes kendi kaderinin sahibidir”(IB 6) özüm :“kendim” ve özi :“kendisi”:
men özüm kagan olortokum üçün “ben kendim hakan olarak tahta oturduğum için”
(BKD3)
inim kültigin özi ança kergek boltı “kardeşim prens Kül kendisi öylece vefat etti”
(KTD30) (Tekin 2000:124).
Kemal Eraslan, Eski Uygur Türkçesi Grameri’nde dönüşlülük zamirleri için “Eski Uygur Türkçesinde kentü/kendü ve öz kelimeleri iyelik eki almadan genellikle sıfat olarak, iyelik eklerini
aldıklarında da zamir olarak kullanılırlar. Birlikte kentü öz tekrar grubu şeklinde kullanıldığında birincisi, ikincisinin sıfatı gibi telakki edilir. Uygurcada iyelik eki almadan da dönüşlük zamiri olabilirler. kentü/kendü zamiri Uygurcada daima düzlük yuvarlaklık uyumu dışında kalmıştır.
Uygurcada zamirin yalın hal yanında diğer hal ekleriyle kullanımı görülmektedir. kentünüÆ, kentüniÆ, kentüni, kentün kentüke vd.” açıklamalarını vermektedir. (Eraslan 2012:256-257)
Eski Uygur Türkçesinde kentü zamirinin yönelme haliyle kullanımı bir örnekte tespit edilmiştir.
Biz kentüke edgüke ötleyürbiz “biz kendisine iyilik için öğüt veriyoruz” (Prens KKP,XX) Eraslan, Eski Uygur Türkçesinde kentü zamirinin tekrar grubu şeklinde kullanımının da yaygın olduğunu bu durumda zamirin sıfat görevinde olduğunu belirtir. Takı yeme adruk uzlar kentü kentü uz işin işleyür “ve yine çeşitli ustalar kendi ustalık işlerini yaparlar” (Prens KKP,II) (Eraslan 2012:258).
Uygur Türkçesinde öz zamirinin hem durum ekleriyle hem de iyelik ekli çekimlenmiş şekilleriyle kullanımı yaygındır. Yönelme durumuyla kullanımını örneklendirmek konumuzla ilgisi açısından önemlidir.
İl uluşların isig özleriÆe tegi titip ıdalap “halklarını hayatlarına kadar bırakıp, terk edip”
(Suv.251, 3-4) (Eraslan 2012:261)
Özümke yigirmi uluà yaÆa birtürsün tip “kendime yirmi ulu fil verdirsin diye”
(SUV.603.14-15) (Eraslan 2012:260)
Kutadgu Bilig’de iki dönüşlülük zamiriyle karşılaşırız. Bunlardan “kendi” zamiri Kutadgu Bilig’de sadece beş kez kullanılmıştır. Bu beş kullanım da yalın haldedir. Az sayıda gördüğümüz bu kullanım bize zamirin henüz yeni kullanımda olduğunu söyleme imkânı tanır. Divanü Lugati’t Türk’te de kendü “kendi” ol kendü aydı “o kendi söyledi” (DLT 2014:211/181) şeklinde az sayıda örnekle temsil edilmiştir. Drevnetursky Slovar’da kendü sözüne ilk anlam olarak kendi ikinci anlam olarak onun ve kendisi sözcükleri verilmiştir (DTS 1969:298)yine DTS’de kendü öz biçiminde ikili kullanımını ise Huastianift’te örneklendirilir. (DTS 1969:298)
Karahanlı Türkçesinin bir diğer eseri Atabetü’l Hakayık’ta kendü zamiri beş kez kullanılmıştır. (55, 406, 419, 435)Dört kez yalın halde kullanılan bu zamir, bir kez de öçüktürme- fiilinin altına “kendüÆe düşman etme” şeklinde açıklama verilirken yazılmıştır. (AH C 139). Belli ki müstensihin artık fazla kullanılmayan bir fiili açıklarken kullandığı bir kullanımdır. Büyük bir ihtimalle Karahanlı Türkçesi döneminden sonra eklenen bir not olmalıdır. Atabetü’l Hakayık’ta öz zamiri hem yalın hem de iyelik ve hal eklerini almış biçimlerde kendü zamirine göre daha fazla sayıda ve çeşitlilikte kullanılmıştır. Yalın halde beş kez, ek almış olarak 18 kez kullanılmıştır.
Yönelme durumuyla bir kez kullanımı sözüÆdin özüÆke ökünç kelmesün “sözünden (dolayı) kendine pişmanlık gelmesin (pişmanlık duyma)” (AH 170) örneğinde tespit edilmiştir. Burada da aşağıda değineceğimiz bir anlam söz konusudur. Dönüşlülük zamirinin yönel hal ekli biçimi ökünç kel- birleşik fiilinin anlamını tamamlar durumdadır. Eylemin söyleyicisine yönelik bir anlatımı vurgulamak amacıyla kullanılmıştır. Dönüşlülük zamiri tümceden çıkartılırsa “eylemin kim için yapıldığı” noktası eksik kalmakta dolayısıyla anlam belirsizleşmektedir.
Divanü Lugati’t Türk’te de yaygın kullanılan dönüşlülük zamiri “öz”dür. 11 kez yalın halde 47 kez de iyelik ve /veya durum ekli olarak kullanılmıştır. DLT’de yönelme durum ekiyle öziÆe biçiminde düz-dar ünlülü olarak 25 kez, özüÆke şeklinde yuvarlak ünlülü olarak 1 kez kullanımı görülür. DLT’de 3. Tekil şahıs iyelik eki almış ayrılma halinde bir kullanım bulunmaktadır: özindin . Geçen örneklerden bazıları şunlardır:
Ol öziÆe tarıg ekindi “o kendisi için ekin ekti ve yere tohum serpti (DLT 2014:110/99) Körklüg tonug özüÆke
Tatlıg aşıg adınka “güzel elbiseyi kendin giy, lezzetli yemeği başkasına yedir”
(DLT2014:34/21)
Ol özindin söz yarattı (DLT, CII, 315)
Kutadgu Bilig’de kendü şeklinde ikinci ünlüsü yuvarlak kullanılmıştır.
Aàın kendü berklig tili sözlemez Biligsiz tili ol sözin kizlemez (KB970)
“Dilsiz kendi diliyle sağlam söz söyleyemez, bilgisizin dili de sözünü gizleyemez”
Kutadgu Bilig’de öznenin açıklayıcısı durumunda “kendü” zamirini de buluruz. ”bu küçkey kişi” yani bu zorba kişi ya da “bu kul” dedikten sonra şair kendi zamirini pekiştireç olarak kullanmıştır.
Bu küçkey kişi kendü beglik yimez
Bu küçkey küçini budun kötrümez (KB2030)
“Zorba kişi kendi beyliğini(n nimetlerini) yiyemez, zorbanın zorbalığını halk kaldıramaz”
Bu úul kendü erksiz tapuàçı bolur
Tapuà úılmasa begde berge bulur (KB2988)
“Kul, kendisi güçsüz bir hizmetkâr olur, hizmetini yapmazsa beyden dayak yer”
Kutadgu Bilig’de bir örnekte de kendü zamiri belirtisiz isim tamlamasının tamlayanı durumunda kullanılmıştır.
KimiÆ aslı edgü úılınçı oÆay
İsiz aslıÆa kendü úılúı tanuú (KB5811)
“Kimin aslı iyiyse davranışları da doğru olur, kötü asıllının ise davranışlarına kendi hareketleri tanıktır”
Yukarıda bahsi geçen beş örnek dışında Kutadgu Bilig’de kullanılan dönüşlülük zamiri
“öz”dür. Bu zamir iyelik ekleri ve hal ekleriyle çekimlenebilmekte ve oldukça farklı anlam ve işlevde kullanılabilmektedir. Biz bu çalışmamızda öz zamirinin yönelme durumuyla kullanımını inceleyeceğiz.
Kutadgu Bilig’de sadece bir örnekte etöz “vücud” isminin yönelme haliyle kullanımına rastlanılmıştır. Burada artık “öz” sözcüğü zamir değil kalıcı isim durumundadır.
Bu et özke birme tilek arzusın
Tilek bulsa yiyür idisi başın (KB 4563)
“Bu vücudun dileğini arzusunu yerine getirme, dileğine kavuşursa sahibinin başını yer”
Yine Kutadgu Bilig’de öz zamiri ile yönelme durumunun ekleşmesiyle oluşmuş özke “özge, başka” sözcüğü de geçmektedir. Ancak bu sözcük dizine madde başı olarak alınmamış öz zamirinin içerisinde verilmiştir. Oysa da burada artık kalıcı isim durumuna geçmiştir. Örneği aşağıya alıyoruz.
özke közün baka kör-: başka göz ile bakmak, idrak etmek, anlayabilmek, içselleştirmek, gerçeği görmek” (KB5361)
Ay ilig baka kör sen özke közün
Bir özke nece neÆ tirer sen özün (KB5361)
“Ey Hakan, sen başka göz ile bak, kendine (kendin için) ne kadar şey toplarsın”
Kutadgu Bilig’de ellisekiz kez üçüncü tekil kişi iyelik ekinden üç kez de birinci tekil kişi iyelik ekinden sonra yönelme durumu eki almıştır, iyelik ekinden önceki bağlama ünlüsünün hem düz hem de yuvarlak şekli mevcuttur: ÖziÆe (KB81),özüÆke (KB518), özümke (KB 1175, KB3772, 4767) şeklindeki bu kullanımlarda bazen zamir pekiştireç görevinde bazen tamlamaların ya da birleşik fiilin bir parçası durumundadır. Birleşik fiil yapılarının ve deyimleşmiş birleşik fiillerin önünde de pekiştireç olarak kullanılabilmektedir.
Kutadgu Bilig’de öz öziÆe bak- şeklindeki kullanım ilginçtir. Burada zamir iki kez üst üste birinde eksiz diğerinde üçüncü şahsın üzerine yönelme haliyle kullanılmıştır. Aynı zamanda bir birleşik fiilin isim kısmını oluşturmaktadır. Bu beyitte anlam tamamlanmamış bir sonraki beytin ilk mısraında fiili verilmiştir.
Bu ödte ajun öz öziÆe bakıp Küvenip sevinip ediÆe bakıp İletü maÆa açtı dünya sözin Ayur körmediÆ mü bu òakan yüzin
“Bu zamanda kâinat, kendi kendine hazinelerine bakarak güvenip sevinerek sözünü bana iletip açtı:
Dedi ki bu hakanın yüzünü görmedin mi?”(KB 81,82)
Bir başka örnekte özüÆke özüÆ tusul- “kendine kendine faydalı ol-” birleşik fiilinde yine dönüşlülük zamirlerinin anlamı kuvvetlendirmek için üst üste kullanıldığını görebilmekteyiz. Bu Yusuf Has Hacip’in sanatındaki gücü göstermektedir.
negüke tusulgay saÆa bu özüm özüÆke özüÆ ök tusul tut sözüm
“ben senin neyine faydalı olabilirim, sözümü dinle sen kendin kendine faydalı ol”(KB 3792) Kutadgu Bilig’de dönüşlülük zamiri “öz”ün yönelme durumunda kullanım sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.
Kalıcı isim
“etöz+ke”
Başkasına anlamında
“özke”
özümke öz öziÆe
özüÆe özüÆke öziÆe özke özümizke
1 1 3 1 1 35 26 58 1
Bugün Çağdaş Türk Lehçelerinin birçoğunda Kutadgu Bilig’deki gibi dönüşlülük zamiri olarak öz kullanılmaktadır. Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi, Tatar Türkçesi (üz), Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi vb. (Buran-Alkaya 2001).
I. Öz Zamirinin Yönelme Durumunda Birinci Tekil İyelik Ekiyle Kullanımları (özümke)
muÆadmış özümke birür sen tilek yavuz arkasızka sen arka yülek (KB3772)
“Başım darda kalsa istediğimi verirsin, hiçbir desteği olmayanlara sen destek ve yardımcısın”
ajunda alındım özümke öÆi
úavuk sökti yim tap tonum úoy yüÆi (KB4767)
“Dünyadan kendi hissemi aldım, kepek yemeğim ile koyun yünü elbisem bana yeter”
tüpü yil keçer teg tiriglik keçip
asıàsız ulır men özümke açıp (KB1175)
“Ömür, tipi, yel gibi geçer, kendime acıyıp boş yere inlerim”
II. Öz Zamirinin Yalın BiçimdeYönelme Durumunda ve İkinci Teklik İyelik Ekli Kullanımları (Özke/öziÆe)
Bu kullanımlarda dikkati çeken nokta söz konusu zamirin yanına getirilen fiilin zamirle birleşik bir fiil gibi kullanılmasıdır. Burada zamirin anlamı değişmekte fiille birlikte bir başka anlamda kullanılmakta çoğu zaman mecazlaşmakta veya deyimleşmektedir. Kutadgu Bilig Dizin’inde ve diğer Kutadgu Bilig ile ilgili çalışmalarda dikkatlerden kaçmış fiiller kendi anlamlarıyla zamirlerden ayrı madde başları olarak değerlendirilmişlerdir. Biz bu yapıların ayrı madde başı olarak değerlendirilmesi gerektiğini düşünmekteyiz.
II.1.Özke/öziÆe + Fiil
Dönüşlülük zamiri “öz”ün yönelme durumu ile çekimlenmiş biçimlerinde Kutadgu Bilig’de dikkati çeken bir yapı bulunmaktadır. Bir yardımcı fiilin önüne getirilen bu zamir birleşik fiil oluşturmaktadır. Eklendiği fiilin anlamını değiştirerek genişletmektedir.
II.1.1 al- yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
özke al-: içselleştirmek, iyice anlamak, ders çıkaracak şekilde anlamak (KB880) (KB 5877) muÆar meÆzetü aydı Türkçe meåel
eşitgil munı sen uúup özke al
“Buna benzeterek Türkçe özlü söz söyledi, sen bunu işit, iyice anla” (KB 880) II.1.2. bol- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
özke bol-1: kendisinde olmak, kendine ait olmak (KB2289) yaàıúa yalıÆ teg eren teg uruş
ecelsiz ölüm bolmaz özke bolup
“Düşmanla ateş gibi er gibi vuruş tek kendin olsan da ecelsiz ölüm olmaz”
özke bol-2: sadece kendine olmak, kendisi için faydalı olmak (KB3268) Kara edgü bolsa bir özke bolur
Begi edgü bolsa budun kün körür (KB3268)
“Halk iyi olursa sadece kendisi için olur, (ancak) bey iyi olursa halkı gün görür (refaha erişir, mutlu olur”
II.1.3. kıl- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
öziÆe kıl-: kendine etmek, kendine yapmak (KB 6263) kim isiz úılınsa öziÆe úılur
ol isiz yanutı hem isiz bolur
“kim kötülük ederse kendisine eder, o kötünün karşılığı da kötü olur”
II.1.4. tıd-/tu- Yardımcı Fiilleriyle Kurulanlar
muyan özke tıd- :sevap (işleyerek cehennemi) kendisi için engelle, sevabı kendine kalkan yapmak (KB 5161)(KB5292)
katıàlan tiriglikte mal aşnu ıê saúıştın úutulàıl muyan özke tıê
“Hayattayken çaba göster, önce mal gönder, endişeden kurtul sevabı kendine kalkan yap” (KB 5292) belÀ úaêàu úapàınöziÆe tu-: bela ve kaygı kapısını kendisi için kapamak, mec.cehennem korkusundan kurtulup cehennem kapısını kendisi için kapamak (KB 1272)
úayu úul bayatúa ınansa turup belÀ úaêàu úapàın öziÆe tudı
“Hangi kul, ezeli olan Allaha inanırsa bela ve kaygı kapısını kendisine kapar”
II.1.5. esirke- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
öziÆe esirke-: kendine esirgemek, kendi için kısıtlamak (KB 950) öziÆe esirker saran öz neÆin
kişike úaçan birge ayàıl teÆin
“Cimri kendisi için kendi malını (bile) esirger, başkasına hakkını nasıl versin söyle!”
II.1.6. oku- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
öziÆe oku-: kendine çağırmak, kendisiyle konuşmak için birini davet etmek (KB1580) kişi ıêtı terkin kör Ögdülmişig
oúıdı öziÆe bekitti işig
“Adam göndererek Ögdülmişi hemen yanına davet etti, işini sağlama aldı”
özüÆke oku-: kendine çağırmak, davet etmek (KB 5066) II.1.7. Olumsuz Yardımcı Fiillerle Kurulanlar
özke yakurmama-: kendisine yaklaştırmama, kendisinden uzak tutma (KB2901) könilik üze işlese iş bütün
yaúurmasa özke yaraàsız otun
“Bütün işlerini doğruluk üzerine yapsa, faydasız ve küstah (olanı) kendisine yaklaştırmasa”
özke tileme-: kendisi için istememek (KB 6502) tilemedim özke kü çav eêgü at
kişi asàı úoldum öz erse ya yat
“Kendim için ün, şan şöhret istemedim, hem kendim hem de yabancılar için iyilik diledim”
II.2. özke /özüÆe/ özüÆke + Birleşik Fiil (İsim +Yardımcı Fiil-) Yapısında Kurulanlar II.2.1. al- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
özke asıg al-: ders çıkarmak, faydasını kendisi için istemek, düşünmek (KB1826) (KB 5147) muÆar meÆzetü keldi Türkçe meåel
oúıàıl munı sen asıà özke al
“Buna benzeyen bir Türkçe özlü söz geldi, bunu okuyarak faydasını kendin için al”
(KB1826)
özke ülüg al-: kendine pay çıkarmak, nasihat dinlemek (KB4695) ne eêgü bolur kör yigitlik öêün
ülüg alsa özke úamuà eêgüdin
“Gençlik, yiğitlik vaktinde bütün iyi şeylerden kendisine pay çıkarsa ne iyi olur” (KB4695) özüÆke al-: ders almak, idrak etmek, öğrenmek (KB 5789)
kişi bol kişike kişilik úılın kişi atı ögdi özüÆke alın
“İnsan ol, insana insanlık et, insanın adı övülür kendin için ders al” (KB5789)
özke tamug alma-: kendisi için cehennemi yaratmamak, cehennemlik işten kaçınmak (KB4530)
olar ma bayat úulları ol úamuà aÆar küç úılıp özke alma tamuà
“Onların da hepsi Allahın kullarıdır, onlara zorbalık edip kendin için cehennemi isteme”
II.2.2 bol- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
özke yakın bol-: kendisine yakın olmak, yanında bulundurmak (KB517) (KB5620) neçe keê kişi bolsa özke yaúın
özinde baàırsaú bolur mu saúın
“Ne kadar da kendine yakın insan olsa da aslında merhametli olur mu düşün” (KB 517) özke erksiz bol-: şımarmak, kendisine fayda etmemek (KB2611) (KB4748) (KB4754) yarasa tapuà beg kötürse anı
bolur özke erksiz bu bulmış küni
“Hizmeti beğenilir bey de onu yüceltirse, bu bulduğu günün kendisine faydası olmaz, şımarır”(KB4748)
özke küzüÆü bol-: kendine ayna olmak, kendi içine bakabilmek, kendini tanıyabilmek (KB 5619)
baàırsaú kişi özke küzüÆü bolur aÆar baúsa úılú yaÆnı tüzgü bolur
“İçten bağlı kimse insanın kendisine ayna olur, ona bakınca tabiat ve tavrını düzeltir” (KB 5619)
II.2.3. kıl- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
öziÆe yakın kıl- : kendine yakın tutmak, dost edinmek (KB 254) (KB1565) (KB 5625) isizig yırattı kör eêgüg úamuà
öziÆe yaúın úıldı birdi yoluà
“Kötüleri kendisinden uzaklaştırdı, bütün iyileri kendine yakın tutup iş verdi” (KB 5625) özke yakın kılma-: kendinden uzak tutmak, yanına yaklaştırmamak (KB5303)
uşaúçı kişig úılma özke yaúın ozunçıà özüÆdin yırak tut sakın
“Dedikoducu kişiyi kendine yakın tutma, iftiracıyı kendinden uzak tut, ondan çekin” (KB 53039
özüÆke yuluà úıl-: kendine (öbür dünya için) fidye eylemek (KB 6099) tavar neÆ barın úıl özüÆke yuluà
bodunuà sevindür ay bilgi uluà
“Ey bilgisi yüce olan, mal mülk eşyanın hepsini kendine (öbür dünya için) fidye eyle,(mal mülkünü dağıt ) halkı sevindir” (KB 6099)
özke yuluş úıl-: kendine fidye etmek, kendisi için bir koruyucu eylemek (KB1113) asıà úılàay erse ölümke kümüş
kümüş úılàay erdi er özke yuluş
“Eğer ölüm için gümüşün faydası olsaydı, insan kendisine gümüşü fidye eylerdi” (KB 1113) özke tar úıl-: kendisine dar etmek, kendisi için bir eziyet, sıkıntı haline getirmek (KB3649) bu kiÆ dünyÀ özke küçün úılma tar
yazuúluà úulıÆa bayat fażlı bar
“Bu geniş dünyayı zorla kendine dar etme, günahkâr kulları için Allahın fazileti var” (KB 3649)
özke yaàı kıl-: kendine düşman etmek, düşman yaratmak (KB4187) (KB4232) (KB4259) yaàı úılma özke kişig bilmedi
yaàlıà kişiler sevinç bulmadı
“İnsanları bilmeden kendine düşman etme, düşmanı olan insan mutluluk bulmaz” (KB4187) özke hasım úıl(ma)-: kendine düşman eylemek, düşman kazanmak (KB5707) (KB 5260) òasım úılma özke yime tökme úan
bu iki yazuúúa ulır çıúsa can
“Kendine düşman edinme ve kan dökme, bu iki günah can çıksa bile insanı inletir”(KB 5260) özke tura úıl- : kendisine kalkan etmek, koruyucu eylemek (KB256)
ilin itmiş ötrü bayumış úara úara baylıúın úılmış özke tura
“Devletini düzenlemiş, halkını zenginleştirmiş, halkın zenginliğini kendisine kalkan eylemiş” (KB 256)
özke ilenç úıl-: kendine kızmak, suçu kendinde aramak (KB1610) begi taplamaz işni úılsa úulı
ilenç özke úılàu serilse úalı
“Hizmetçi beyinin onaylamadığı işi yapar da nikbete uğrarsa suçu kendinde aramalıdır” (KB 1610)
özke itig kıl- : kendisini hazırlamış, kendisi için hazırlık yapmış (KB258) ölürün bilip úılmış özke itig
bitip úoêmış atın tirigke bitig
“öleceğini bilerek kendisi için hazırlık yapmış, yaşayanlara adını kitaplara yazarak koymuş”
(KB258)
özke küvenç úıl-: kendine inanmak, güvenmek (KB1038) bu ay toldı sordı úamuà iş küêüg
küvenç úıldı özke bu bulmış öêüg
“Ay Toldı, bütün işlerini yoluna koydu, bu bulduğu fırsatla kendisine güven geldi” (KB1038) özüÆke orun úıl: kendine yer hazırlamak (KB 6605)
bilig bil özüÆke orun úıl töre bilig bilse özke iêi berk tura
“Bilgiyi bil, kendine başköşede yer hazırla, (eğer) bilgiyi bilirsen bu kendin için çok sağlam bir kalkandır” (KB 6605)
öziÆe yakın orun kıl-: kendisine yakın yer hazırlamak, izzet ve ikram göstermek (KB 5038) orun úldı artuú öziÆe yaún
aàırladı aşru baàırsaúlıúın
“kendisine yanı başında yer verdi, ona aşırı bir hürmet gösterdi”(KB 5038) özke yut kıl-: kendisini felakete götürmek, felakete sürüklemek (KB6164)
isizke úatılma úılınç eêgü tut isiz iki ajun úılur özke yut
“kötülere katılma, hareketlerin iyi olsun, kötü iki dünyanı da felakete sürükler” (KB 6164) özke açıg kılma-: kendisine eziyet verir hale getirmemek (KB3648)
neçe andaà erse bu dünyÀ óali açıà úılma özke tiriglik yolı
“Bu dünyanın hali ne kadar böyleyse de kendine yaşamı eziyet haline getirme” (KB 3648) özke fal kılın-: kendisi için baht kabul etmek, kendisine uğur getireceğine inanmak (KB2468) úupa körklügüg kör úılın özke fal
işig eêgü bolàay úamuà sözni üz
Kupa güzelini kendine fal et, (ondan fal tut), işi iyi olacak başka sözü kes” (KB 2468) II.2.4. tut- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
özke yakın tut-/özüÆke yakın tut-: kendine yakın eylemek, dost edinmek (KB 6577), öziÆe yakın tut-: (KB 605)(KB 953) (KB 1631) (KB634) (KB 2341) (KB 1378) (KB 5230) (KB 5528)
bütün çın köni eêgü atlıà kişig özüÆke yaúın tut aÆar bir işig
“İnanmış, doğru, iyi şöhretli insanı kendine yakın tut ve işi ona ver”(KB 5230) özke iş tuş tut-: kendine benzeyenle bir olmak, kendi dengini bulmak (KB2254) yorıàlı uçuàlı kamuà neÆi kör
tutar özke iş tuş özi teÆni kör
“Yürüyen, uçan her şeye bak, her biri kendi dengini kendisine eş, akran seçer” (KB2254) özke otag tut-: kendisine çadır etmek kendine oda tutmak, (KB499)
bilişti yime ol kişiler bile otaà tuttı özke yarudı küle
“o kişiler ile danıştı, kendine bir oda tuttu, yüzü gülerek aydınlandı” (KB 499)
özüÆke açuk tut-: kendine açık tutmak, kendisi için uygun olmak, o şekilde davranmak (KB1293)
beêüklük tilese buêunúa uluà özüÆke açuú tut könilik yoluà
“Halk içinde ululuk ve büyüklük istersen, doğruluk yolunu kendine açık tut, daima doğru ol”(KB 1293)
II.2.5. oku- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
öziÆe yakın okı-: kendi yanına davet etmek, çağırmak (KB 1160) oúıdı bu oàlın öziÆe yaúın
tutup úuçtı közde aúıttı aúın
“Bu oğlunu yanına davet etti, kucaklayıp gözden yaş akıttı” (KB1160) II.2.6. it- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
özke itig it- : kendisine hazırlamış, kendisi için hazırlık yapmış (KB 483) taúı bir sav altun kerek ay tetig
anı işletip itse özke itig
“Ey zeki olan insan, işletip kendini hazırlaman işin saf altın gerek”
özke iş it- / özüÆke iş it-: “kendine iş edinmek, kendi için benimseyip o şekilde davranmak”
(KB6249) (KB 914) (KB1306) (KB 2338) (KB 2625) özüÆe iş it- :(KB 165) tilin emgemiş er negü tir eşit
bu söz işke tutàıl özüÆe iş it
“dilinden eziyet çeken adam ne der dinle, bu söze göre hareket et onu daima hatırda bulundur”(KB 165)
II.2.7.ur- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
özke emgek ur-: kendisine sıkıntı yaratmak, kendisini sıkıntılı zor bir duruma düşürmek (KB2981)
asıà bolsa yalÆuk özin úul úılur aÆar úul bolur özke emgek urur
“Çıkarı olursa insan kendisini kul yapar, başkasına kul olunca kendisine sıkıntı yaratır” (KB 2981)
II.2.8. yor-/yör- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
özke edgü fal yor-: kendisi için uğurlu olacağını düşünmek, uğurlu olacağına inanmak (KB4969)
yana úoptı yundı tonandı tükel namaz úıldı özke yorup eêgü fal
“yine kalktı, yıkanıp giyindi, namaz kıldı kendisi için iyi olacağını düşündü” (KB4969) özke teÆsiz yör-: kendine olumsuz yorumlamak, kendisi için olumsuz olacağını düşünmek (KB 6038)
nelük özke teÆsiz yörer sen yörüg yörügke barır tüş ay köÆli örüg
“ey gönlü yüce, sabırlı insan, niçin rüyanı kendine olumsuz yorumluyorsun düş yorumlandığı gibi çıkar” (KB 6038)
II.2.9.kötür- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
özüÆke ülüg kötür-: kendine pay çıkarmak, ders almak (KB 1457) (KB 6376) muÆar meÆzer emdi bu söz belgülüg
bu sözde özüÆke kötürgil ülüg
“Açıkçası şimdi bu söz buna benzer, bu sözden kendine pay çıkar”(KB 6376) II.2.10.yakurma- Yardımcı Fiiliyle Kurulanlar
öziÆe yakın yakurma-: kendisine yaklaştırmamak, kendisinden uzak tutmak (KB 2247) isiz bolmaàınça bu begler baúın
isizig yaúurmaz öziÆe yaúın
“beyler kendileri kötü olmadıkça kötüleri yanına yaklaştırmazlar”
III. Zarf Fiil Eklerinden Önce Kullanılan Yönelme Durumu Ekli Dönüşlülük Zamiri Kutadgu Bilig’de yönelme durum eki alan dönüşlülük zamiri öz zarf fiillerden önce tümcenin tümleci durumunda da kullanılabilmektedir. Ancak burada dikkati çeken bir özellik burada kullanılan zamirin fiilin anlamını pekiştirdiği ve tümcenin yönünü söyleyene yani özneye çevirmesidir.
özümke açıp: kendime acıyıp (KB1175) Tüpi yil keçer teg tiriglik keçip
Asıgsız ulır men özümke açıp
“hayat bir kasırga gibi geçer, kendime acıyıp boş yere inliyorum” (KB 1175) öziÆe kereklep: kendisine gerekli görüp (KB 3455)
Bu kün togdı ilig eşitti sini ÖziÆe kereklep kör ıdtı mini
“Hükümdar Kün Toğdı, seni işitip kendisi için gerekli görüp beni gönderdi” (KB3455) özüÆke baka kör-: kendine bakmak, düşünmek, idrak edip anlamak (KB644) (KB 239) öziÆe baka kör- (KB 5630)
İsizke söküş edgü ögdi bulur ÖzüÆke baka kör kayusın kolur
“kötü sövülür, iyi alkışlanır, idrak edip anla hangisini istiyorsun?”(KB239)
III.2. Zarf Fiil Eklerinden Sonra Kullanılan Yönelme Durumu Ekli Dönüşlülük Zamiri uúup özke al-:anlayıp ders çıkarmak, idrakine varmak (KB5158)
atanıÆ ananıÆ ölümi tükel oàul úızúa pend ol uúup özke al
“Babanın annenin ölümü oğul kız için bir derstir, bunu anlayıp idrak et” (KB 5158) IV. özke/özüÆke + İsim Kuruluşundaki Yardımcı Fiili Düşmüş Eksiltili Yapılar
Dönüşlülük zamirinin yönelme durumu bazen eksiltili anlatımlarla da kullanılabilmektedir.
Bu anlatımlarda yardımcı fiilin düştüğü görülür anlam olarak eksikliği hissedilse de yapıdaki sağlamlık bu eksik anlamı tamamlar niteliktedir.
özke aàır (bol-): insan için yük olmak, taşıması zor insana yük (KB900)
úayu neÆ talu bolsa ödrüm aàır anıÆ úılmaúı özke aàır
“Hangi şey seçkin ve değerli ise onu gerçekleştirmek insanın kendine yüktür” (KB900) özke tatıà (bol-) : insan için mutluluk verici, sevindirici (olmak).
sevitmiş yüzin körse közke tatıà köÆül arzusın bulsa özke tatıà
“Göz için sevdiği yüzü görmek zevktir, gönül arzusunu bulursa kendisi için mutluluktur”
(KB1893)
özke ölüm (tile-): kendisine ölümü istemek yaàıúa bu öÆdün bolur bek tolum
tiriglik tiler begke özke ölüm
“Düşmana karşı bunlar bey için silah gibidirler, bey için yaşam kendileri için ölüm isterler”
(KB2963)
özüÆke yuluà (bol-): kendisi için fidye olmak, öbür dünya için faydası olmak (KB4534) (KB 5251)
úalı bolsa sen beg budunúa uluà köÆül til kiçig tut özüÆke yuluà
“eğer sen bey ve halkın büyüğü olursan, alçak gönüllü ol, nazik konuş bu kendin için fidye olacaktır” (KB4534)
özüÆke berat (bol-): kendi için kurtuluş olmak, kurtuluş sebebi olmak (KB 5246) seniÆdin ayıtàay yarın bir bayat
cevabın anutàıl özüÆke berat
“Yarın (kıyamet günü) bir olan Allah senden soracak, kendin için kurtuluş olsun diye cevabını hazırla”(KB 5246)
V. Pekiştireç ya da Enklitiklerle Kullanılan Yönelme Durumundaki Dönüşlülük Zamiri V.1. Öz+ke + kör-+ Birleşik Fiil
Bu yapıda kurulan cümlelerde öz zamirinin yönelme halinden sonra kör- fiili kullanılmıştır.
Buradaki kör fiilini bir pekiştireç gibi düşünmek mümkündür. Burada bu fiil sadece anlamı pekiştirme göreviyle bulunmaktadır. Fiilin bu anlamı için yapılmış çalışma bulunmaktadır. (Besli 2015:159-178.)
bu ay toldı özke kör itti işig adaştı kiÆeşti bir atlıà kişig
“Bu Ay Toldı, bir gün ileri gelen biri ile ahbap oldu, onu dost edindi ve işlerini ona danıştı”
(KB501)
V.2. Ma + öz+ke : Bu yapıda ma enklitiği ile birlikte kullanımını görmekteyiz.
mün ermez maÆa kör bu irsellikim yaÆı neÆ talular ma özke bekim
“Halbuki dönekliğim benim için kusur değildir, ben kendime daima yeni ve taze şeyler seçerim” (KB686)
V.3. Ök: Ök pekiştirme enklitiği ile birlikte de dönüşlülük zamirinin kullanılabildiği görülmektedir.
negüke tusulgay saÆa bu özüm özüÆke özüÆ ök tusul tut sözüm
“ben senin neyine faydalı olabilirim, sözümü dinle sen kendin kendine faydalı ol”(KB 3792) VI. Sıfat Tamlamasında İsim Unsuru Olarak Yönelme Durumunda Dönüşlülük Zamiri yunçıà özke .“kötü, kirli, düşkün öze (insana)” (KB 736).
neçe yunçıà özke yüz ursa özüm baru körki artar keser men sözüm
“ne kadar kötü, düşkün insana teveccüh gösterirsem onun zenginliği güzelliği artar, sözü burada keserim”(KB736)
bir özke :“bir başına, tek başına” (KB5361) ay ilig baúa kör sen özke közün
bir özke neçe neÆ tirer sen özün
“ey hükümdar, sen kendine bir bakıver, tek başına kendine ne kadar mal toplamışsın”
(KB5361)
VI.1. Sıfat Fiil Grubunda İsim Unsuru Olarak Yönelme Durumunda Dönüşlülük Zamirinin Kullanımı
muÆadmış özümke birür sen tilek yavuz arkasızka sen arka yülek
“bunalmış olan bana sen dileğimi verirsin (çünkü) düşkün ve kimsesiz olana sen desteksin”
(KB 3772)
VII. Zamirlerin Üst üste Kullanımı
ÖzüÆke özüÆ : (KB2940) (KB2852) (KB 3496) (KB 3690) (KB 3792) olarda baàırsak özüÆke özüÆ
adın bolmaàay sen uzatma sözüÆ
“seni onlardan daha çok esirgeyecek olan yine kendinsin, başkası olmayacak, sözünü uzatma”(KB2940)
VIII. Yönelme Durumlu Dönüşlülük zamiri+ İkileme+ yardımcı fiil /İsim fiil Yapısında Kurulanlar
öziÆe bir at ton tolum kod-: kendisi için bir at, giysi, silah ayırmak, kendisi için az şey ayırmak
öziÆe bir at ton tolum úoêsa tap çavıúsa ajunda atın yaêsa tap
“kendisine bir at, giyim, silah bıraksa yeterlidir, ünlenip dünyada adının yayılması yeterlidir.” (KB 2277)
öziÆe bir at ton tolum kıl-: kendisi için bir at giysi, silah ayırmak, kendisi için az şey ayırmak (KB 2561)
öziÆe bir at ton tolum úılsa tap aêının ülese bir az úodsa tap
“kendisine bir at, giyim, silah bıraksa yeterlidir, kalanını paylaştırsa bir az (kendine) bıraksa yeter” (KB 2277)
IX.Birinci Çoğul İyelik Eki Almış Yönelme Durumunda Dönüşlülük Zamiri özümizke küç kıl-: kendimize eziyet etmek, kendimizi zor duruma sokmak bu kün biz úılurmiz özümizke küç
aÆar ma takı küç úılurmiz hem öç
“bugün biz kendimize zulum ve eziyet ettiğimiz gibi ona da zulüm ve eziyet ediyoruz” (KB 4904)
Sonuçlar:
Kutadgu Bilig’de yönelme durum ekli dönüşlülük zamirleriyle ilgili olarak aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır:
Kutadgu Bilig’de sadece bir örnekte etöz “vücud” isminin yönelme haliyle kullanımına rastlanılmıştır. Burada artık “öz” sözcüğü zamir değil kalıcı isim durumundadır.
Yine Kutadgu Bilig’de öz zamiri ile yönelme durumunun ekleşmesiyle oluşmuş özke “özge, başka” sözcüğü de geçmektedir. Ancak bu sözcük dizine madde başı olarak alınmamış öz zamirinin içerisinde verilmiştir. Oysa da burada artık kalıcı isim durumuna geçmiştir.
Özellikle birleşik fiil gibi anlam kaynaşması bu yapılarda dikkati çeker. özke al-
“içselleştirmek, ders çıkaracak şekilde anlamak” (KB: 850) öziÆe esirke-: kendine esirgemek, kendi için kısıtlamak (KB 950) vb. örneklerin bu bağlamda dizinde de madde başı olarak değerlendirmesi gerekir.
Bir diğer özellik ise birleşik fiillerin önüne gelerek kullanılan yönelme durumundaki dönüşlülük zamirlerinde görülür. Bunlarda da anlam kaynaşması ve pekiştirme yaygındır. Örneğin öziÆe yakın kıl-: kendine yakın tutmak, dost edinmek (KB 254) (KB1565) (KB 5625) birleşik fiilinde dönüşlülük zamiri, yakın kıl- “dost et-, yakın et-” fiilinin anlamını dönüşlü hale getirmekte
“dost edin-” anlamını fiile kazandırmaktadır.
Yine Kutadgu Bilig’de özke al-“içselleştirmek, ders çıkaracak şekilde anlamak” (KB:850) şeklinde çevrilebilecek birleşik fiil yapısındaki bu kullanım yakın anlamlı başka fiillerle de desteklenmektedir. uúup özke al-:anlayıp ders çıkarmak, idrakine varmak (KB5158) örneğinde görüldüğü üzere zarf fiil ekli uk-“ anla-, idrak et-” fiili, söz konusu yapınınaçıklayıcısı durumunda önünde verilmektedir. özümke açıp: kendime acıyıp (KB1175) örneğinde ise açı- “acı-, dert et-”
eyleminde anlam, dönüşlülük zamiri ile eylemin doğrudan kendisine yönelmiştir.
Dönüşlülük zamirinin yönelme durumu bazen eksiltili anlatımlarla da kullanılabilmektedir.
Pekiştireç ya da enklitiklerle kullanılan yönelme durumundaki dönüşlülük zamiri yine Kutadgu Bilig’de tespit edilmiştir. Bu özelliğin Yusuf Has Hacip’in vezin tamamlama yollarından biri olduğu düşünülebilir. Dönüşlülük zamirinin sıfat tamlamasında isim unsuru ya da sıfat fiil grubunun isim unsuru olduğu örnekler de Karahanlı Türkçesi için ilginç örnekler sayılabilir. yunçıà özke .“kötü, kirli, düşkün öze (insana)” (KB 736) vb.
Dönüşlülük zamirlerinin sadece yapı değil, kullanıldığı cümlenin anlamına göre de değerlendirilmesi, kalıplaşmış, isim durumuna geçmiş ya da tamlamalar içerisindeki yapılarının Türkiye Türkçesi Grameri içerisinde de incelenmesi gerekir.
KAYNAKÇA
Arat, Reşid Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig I-Metin-, (İkinci Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Arat, Reşid Rahmeti (1974). Kutadgu Bilig II-Çeviri-, (İkinci Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Arat, Reşid Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III-İndeks-, (Yay. Haz. Kemal Eraslan-Osman F.Sertkaya, Nuri Yüce) Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Ay, Özgür (2013). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kullanılan Dönüşlülük Zamir(ler)i Üzerine”, Diyalektolog Dergisi, Kış, Sayı 7, s.13-30.
Bang, Wilhelm (1980). Türkoloji Mektupları, çev. Şinasi Tekin, Erzurum.
Baydar, Turgut (2014). “Pekiştirilmiş/Pekiştirmeli Özne Üzerine” Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı 35, s.21-32.
Besli, Nurdan (2015). “Kutadgu Bilig’de kör- Fiilinin Çok Anlamlılığı Üzerine”, Turkish Studies, 10-12/Summer, 2015, s.159-178.
Buran, Ahmet, Alkaya, Ercan(2001). Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yay. Ankara.
Crystal, David (2003). A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Oxford: Blackwell Publishing, 5th edition
Ercilasun, A.Bican-Akkoyunlu, Ziyat (2014). Kaşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin- Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yay. Ankara.
Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara.
Gökdağ, Bilgehan Atsız (2011). “Dil- Beden İlişkileri Bağlamında Dönüşlülük Zamirleri” , Dil Araştırmaları, Sayı 9, Güz 2011, s.9-22.
Gülensoy, Tuncer (2007).Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay. Ankara.
Korkmaz, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi-Türk Dil Kurumu Yay. Ankara.
Kornfilt, Jacklin (1997). Turkish Descriptive Grammar, Routledge Pub.
Öztekten, Özkan (2010). “Dönüşlülük Zamiri Özne Olabilir mi?” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten-2007- Türk Dil Kurumu Yay. Ankara. s.101-114.
Tekin, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, Ankara.
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
Toprak, F. (2016). “Kutadgu Bilig’de Yönelme Durumundaki Dönüşlülük Zamirlerinin İşlevleri / Functions of the Orientation-State Reflexivity Pronouns in Kutadgu Bilig”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 11/20 Fall 2016, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9996, p.
583-604.
