ْنَأ هُُتُوُفَ ي لاو ، ُي َحِيحَْص َِباَحْْصََأ ِْيْرَِغَ لىإ ٌةَبوسْنَم اََّنََّأ ىَرَ ي تيلا ِدِهاوَّشلا َةَبْسِنا. ََلَ يِئاَصْحإ ِبَسَِبِ ٌبٍوسْنَم ِهْيَوَ بيِس َدِهاَوَشُ ُةَّدِع َكْلِت ِزَِجَّرلاو ِرْعِيشلا نِم ِهِدِهاَوَشُ ُضْعَ بو ا َغَ ٌبٍوسْنَم

ِهْيَوَ بيِس ُباَتِك

1 Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı َل ِهْيَوَ بيِسو . َبَْنَ ق ِنْب َناَمْثُع ُنْب وُرْمَع َوُه يذلا ُهُبَق َدِلُو .ِهِب لاإ ُفَرْعُ ي ْوأ ُرَكْذُي ُداَكَي لا ِءاضْيَ بلِبِ ِنُدُم ىَدْحإ َسِراَف لَلخا نَع َذَخَأو ،ِةَرْصَبلِبِ َماَقَأو َأَشَنو ، يِملاَت َّبَحَأ َناَكو ،ُهَتَمَزلاُم َلاطَأو ،ِلي .ِهْيَلإ ِهِذ ُنوُيو ،َرَمُع ِنْب ىَسيِع نَع َكِلَذَك َذَخَأو َِهِمَِْيْرَِغَو ،بيِبَح ِنْب َسَ ِوْحَّْنلا في بٍاَتِك ِمَِظَْعَأ ُبِحاَصَ َوُهو .ا ُهاَقْ بَأو ، َةَنَس َيِفيُوُ تو .ِمَّيََّلأا ىلَع 180 . لاو ًةَمِيدَقُم ُهَل َلَعَج لاو ،ُهَباَتِك ِهْيَوَ بيِس يِمَِسُي َْلَ َخ َلإ ِدْوَعلا ِةَّيِن ىلَع َناَك ُهَّلَعَلو ،ًةَِتِمَا َ بِل ِهْي ،ِرْمَلأا ِضْع يِع ىََّسَ ُلْبَ ق نِمو ،ِهيِوْنَ ي ناَك اَم َنوُد َلاَح ًاقِئاَع َّنِكَل ْكلإا" ا ِهِمَِدَحَأ ،ُهَل ِْيَْباَتِك َرَمُع ُنْب ىَس ُرَخلآاو ،"ُلاَم ."ُعِماَلجا" ْسِا ِهْيَلَع اوُقَلْطَأ ْذإ ،ُهْنَع ُهْوََّسَ َءاَمَدُقلا َّنأ ىلَع َْيْرَِغَ "بٍاَتِكلا" َمِ َّيَْعُم لاو ، فْصََوِب فوُصَْوَم ، ةَفاضِبِ َوَ بيِس ُبٍاَتِك َوُهَ ف ًادَّرَُمُ "بٍاَتِكلا" ُظْفَل َرِكُذ اَذإ َناَكَف قَلحا ىلَع ُبٍاَتِكلا ُهَدْحَو َوُه اََّنََّأَك ،ِهْي ُهاَوِس اَمو ،ِةَقي !ِزاَلمجا ىلَع ٌبٍاَتِكَف َوَ ق ِبٍاَتِكلا في ُرِيرَقُ ي لا ِهْيَوَ بيِسو َلِل ُطَِتَْشَي لاو ،َدِعا ْصلما َفيِرْعَ ت ُمِزَِتْلَ ي لاو ،ًاطورُشُ ِماَكْح ، ِتاَحَْلَط ِم ٌريِزَِغَ ٌضْيَ ف ُبٍاَتِكلا اََّنَّإو . دِحاَو ظْفَلِب اَهَديِدْرَ ت لاو َم ِبيِلاَسَلأا ُضْعَ بو .ِتاَدَرْفلماو ِبيلاَسَلأا ن ،ٌروُثْأ َوَ بيِس اَهُضِرْعَ ي ،ٌثَدُْمُ ُهُضْعَ بو اَهَلِيلَُيُو اَهَسُرْدَيِل ِهْي ُح ،ًأَطَخ ْوأ ًةَّحِْصَ اَهيف ُهَءاَضَق يِضْقَ ي َُّثُ ، ،ًاحْْبُ ق ْوأ ًانْس .اَذَكَهو ،ًةَّلِق ْوأ ًةَرْ ثَك ًايْرِثَكو ،ِهِعاََسَ نِم ًافوُنُصَ ُضِرْعَ ي َكِلَذ ِءاَنْ ثَأ في َوُهو ِم ُ يَ ف ،ِليلَلخا اَمَّيِس لاو ،ِهِخوُيُشُ ِءاَرآ ن َ ن ْوَأ ،اَهُدِيق ْدَي تيلا ِةَلَأْسَملِل ًاماََتِمَ اَهنِم ُلَعَْيَ ْوأ ،اَهْ يلَع ُقِيلَعُ ي َكِلَذَكو ،اََلَ ًادييَْتَ ْوأ ،اَهُسُر ي ِجْزُِ ي يْرِثَك ، ِبٍَرَعلا ِتاَغُل نِم ًا ِم ًاضْيَ فو ن َكلا ِنآْرُقلا ُتَيَّآ اهُضْعَ ب ،ِةَعيِوَنَ تلما ِدِهاوَّشلا :اَُتَُّدِعو ،ِيمر 373 ِق َرُكْذَي ْنأ ُهُتوفَي لاو ، َدْنِع اَِتُاءاَر اُتَُّدِعو ،ِرْعِيشلا نِم ُرَخلآا اَهُضْعَ بو ،اَهيلإ ِةَجاَلحا 871 نِمو ، ا اَُتَُّدِعو ،ِزَِجَّرل 190 ْنَأ هُُتُوُفَ ي لاو ، ُي َحِيحَْص َِباَحْْصََأ ِْيْرَِغَ لىإ ٌةَبوسْنَم اََّنََّأ ىَرَ ي تيلا ِدِهاوَّشلا َةَبْسِن ا. ََلَ يِئاَصْحإ ِبَسَِبِ ٌبٍوسْنَم ِهْيَوَ بيِس َدِهاَوَشُ ُةَّدِع َكْلِت ِزَِجَّرلاو ِرْعِيشلا نِم ِهِدِهاَوَشُ ُضْعَ بو ا َغَ ٌبٍوسْنَم ُْيْرِ و ،اَهيِلُك ِهِدِهاَوَشِب َنوُقِثَي َءاَمَلُعلا َّنِكَل ،ِهيِلِئاَق لىإ َوَشُ ُهَلو . نَسَح لوبَقِب ُهْنَع اََنَّولَّبَقَ تَ ي ِها ِثيِداَحَلأا نِم ُد َأ اََّنََّأ ىلَع ُّلُدَي اَِبِ اَهُرُكْذَي لا ُهَّنِكَل ،ِةَّيِوَبَّ نلا .ُثِيداَح

ُفَّلَأ َشُو ِهِبيرَغَ ِحيضْوَ تو ،ِهِتلاِكْشُم ِيلَحو ،ِهِلِئاَسَم ِبيِتْرَ تو ،ُهَل ِديِهْمَّتلاو ،ِهْيَلَع ِقيلْعَّ تلاو ،ِهِحْرَشُ في او ِحْر ِديِرَْتُو ،ِهِدِهاَوَشُ ِءلاُؤِلَ َرَصَتْ ناو ،ُهَل بِيصَعَ تُم ،ِهيلَع بِيصَعَ تُم َْيَْب اَم ِهيف اوُفَلَ تْخاو ،ُهورَصَتْخِا .ِهِماَكْحَأ .ِهيف َصَّصََتَو ُهَمْهَ ف َنَقْ تَأ ْوَأ ُهَظَِفَح َّتََّح ُهَل َعَطَقْ نا نَم ْمُِهْ نِمو َنوُدِييَؤُمو ٌراَصْنأ َْلَو َّدْقُ ي ْر ْنَأ ِهْيَوَ بيِسِل ِبَِأ ىلَع ُهَدْعَ ب ُساَّنلا ُهَأَرَ ق اََّنَّإو ،ٌدَحَأ ِهيلَع ُهَأَرْقَ ي ْنَأ ْوأ دَحَأ ىلَع َبٍاَتِكلا َأَرْقَ ي َثَرَو ْدَقَ ف :ِشَفْخَلأا ِنَسَلحا ُالل ُهَِحَِر -، ِليلَلخا َمِْلِع ِهْيَوَ بيِس َلََحِ اَمَك ؛ِهيلإ ِساَّنلا ُقيرَط َناَكو -،ِهْيَوَ بيِس َمِْلِع .ِهيلإ ِساَّنلا ُقيرَط َناَكو

ج

–

ِّصّنلا نع ُةلئسلأا

١ – ُدَدَع اَم ُخوُيُشُ ِهيَوَ بيِس مُِهُّ يَأو ، ِةَبسِنلِبِ ُّمَِهأ ِهيلإ ؟ ٢ – َروهشلما هَباَتك ِهيَوَ بيِس ىََّسَ لَه ِب َنَونَعلما "بٍاتكلا" ُهُسفَن ؟ ٣ – ه ل ُّدَعُ ي "ُبٍاتِكلا" ًلاَمَع ًييَِّو َنَ ِثيدَلحا َنَعلمِبِ ؟ ٤ – في ِه ِخويُشُ َءاَرآ ِهيوَبيِس ُضِرعَي له " ِبٍاتِكلا" ؟ ٥ – ُدِهاوَشُ اَم ِةييِوحَّْنلا ِلِئاسَلما في ِهيَوَ بيِس ؟ ٦ – ِبٍاَتِكلا ِةَراَبِع ىلَع ُبِلغَي ءيَشُ ُّيَأ ؟ ٧ – َوَ بيِس ُأَجلَي ءيشُ ِييَأ لىإ ِماَكحَلأا ِطاَبنِتسا في ًنااَيحَأ ِهي ؟ ٨ – طَقَ ف ِفرَّصلاو ِوحَْنلا ِلِئاسَم ىلَع ِهيَوَ بيِس َرَصَتقا لَه ؟ ٩ – ِبٍاَتِكلِبِ ِءاَمَلُعلا ُماَمِتها َناك َفيَك ؟ ١٠ – ه دَحأ ىلَع ُهَباَتِك ِهيوبيس َأَرَ ق ل ؟

د

–

َظَحلاُم

ا

ماهْفِتْسلإا ُءاَْسْأ :ةَّيِوَْنَ ت

-٢

Bir önceki derste soru harflerini işlemiştik. Bu derste ise isim olmaları nedeniyle cümlede aslî görevler üstlenen soru isimlerinden bahsedeceğiz. Bunları kısaca hatırlayacak olursak:

ْنَم – اَم – َنْيأ – َتََّم – َفْيَك – ْمَِك – ُّيأ – اَذاَم – اَذاَمِل

ْنَم ؟َتْنَأ ناَأ ٌدِلاَخ . / ْنَم ؟َرَضَح يِلَع .َرَضَح / ْنَم ُتْيَأَر ؟َتْيَأَر َصِع ًاما . ُّيَأ ِلَمَعلا ؟ُلَضْفَأ ُناَيملإا ِهِلوسَرو ِللهِبِ ( ُلَضْفأ ). / .ِناَنْسَلأا َبيبَط ُتْلَ باَق ؟َتْلَ باَق بيبَط َّيَأ

Yukarıdaki örneklerden birincisinde, soru edatının cevabını karşılayan öge cümlede haber konumunda olduğu için soru edatı da haber olarak değerlendirilir. İkinci cümlede fiil cümlesinin fâili, üçüncüsünde fiil cümlesinin mefulün bih’i, dördüncüde isim cümlesinin mübtedâ’sı ve son cümlede fiil cümlesinin mefulün bih’i konumundadır. Son iki örnekte murab olan ( ُّيأ) edatının cümledeki rolüne göre hareke değişimi açıkça görülmektedir.

Konuyu sonlandırmadan önce, bazı soru edatlarının başına harfi cer gelebildiğini ifade etmek gerekir. Burada dikkat edilmesi gereken, ( ُّيأ) dışındaki edatların harfi cer nedeniyle sonunun etkilenmeyeceği; ayrıca özellikle (اَم) edatının harfi cerli kullanımının ismi mevsul olan (اَم) ile karışmaması amacıyla sondaki elifin düşürüleceği hususlarıdır. Örnek:

ْنَع + = اَم َّمَِع ( َّمَِع )َنولَءاَسَتَ ي / ِل + ( َِلَ = اَم اونَمآ نيذلا اهيأ َيَّ َِلَ ْفَ ت لا اَم َنولوقَت )َنولَع في + َمِيِف = اَم ( َمِيِف اَهاَرْكِذ نِم َتنَأ ) نِم / + اَم ( َّمِِم = ُناسْنلإا ِرُظَْنَ يلاَف َّمِِم َقِلُخ )

ه

–

ُليِلَْتَ

ِّصَّنلا ِلَُجُ ِضْعَ ب

١ – ًةَِتِاَخ لاو ًةَمِّدَقُم ُهَل َلَعَج لاو ،ُهَباَتِك ِهْيَوَ بيِس ِّمَسُي َْلَ .

üzere mebni kılmakta, dolayısıyla her üç halde de (ref-nasb-cer) sonu değişmemektedir. Sonu değişmediği için de irabını lafzen değil, mahallen almaktadır. Burada cümlenin fâili konumundaki ( ِهْيَوَ بيِس), kesre üzere mebni olmak üzere mahallen merfudur. Ayrıca ( َلَعَج) fiili baştaki olumsuz fiile atıf yapılmıştır.

٢ – ُبايِسْنِلااو ُمُحلاَّتلا ِباَتِكلا ِةَراَبِع ىلَع ُبِلْغَ ي .

Fiil-i muzari ile başlayan bu cümlenin fâili ( ُمُِحلاَّتلا) sözcüğüdür ve ( ُمُِحلاَّتلا) da ona atıf yapılmıştır. Fiil ile fâil arasına câr-mecrûr ve izafet terkibi (isim tamlaması) girmiştir. ( ُبِلْغَ ي) fiili mefulünü harf-i cerle yani dolaylı olarak alan bir fiildir. Bu nedenle ( ِةَراَبِع ىلَع) câr-mecrûru cümlenin mefulün bih gayr-i sarîh’idir.

٣ – اَوْ بَلأا هذه في ِهِخوُيُش نَع ْلُقْ نَ ي َْلَ ِهْيَوَ بيِس َّنأ ُظِحلاُنو اَهَنَْرَكَذ تيلا ِب

.

Muzari fiilin fâili gizli (ننَ) zamiridir. Mefulü ise ( َّنأ) ile başlayan müevvel mastarlı cümledir. Bu haliyle ( َّنأ)’nin ismi ( ِهْيَوَ بيِس) olup, mahallen mansubdur. Çünkü yukarıda da ifade edildiği gibi bu isim fetha üzere mebnidir. Dolayısıyla irabı mahallen olmak durumundadır. ( َّنأ)’nin haberi ise ( ْلُقْ نَ ي َْلَ) ile başlayan fiil cümlesidir ve mahallen merfudur.

٤ – ِماَكْحَلأا ِطابْنِتْسا في ِصوصُّنلا ِعِقاَوِب ِهْيَوَ بيِس يِفَتْكَي لاو .

Cümle olumsuz muzari ile başlamıştır. Bu fiilin fâili ( ِهْيَوَ بيِس), mefulü ise dolaylı tümleç/mefulün bih gayr-i sarih olarak ( ِصوصُّنلا ِعِقاَوِب) câr-mecrûrudur ve mahallen mansubdur. Burada ayrıca isim tamlaması da mevcuttur. Aynı şekilde cümlenin son kısmında da câr-mecrûr ve isim tamlaması yer almıştır.