12 Kas›m 2003 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Chandra X ›fl›n teleskopu Dünya’dan 250 milyon ›fl›ky›l› uzakl›ktaki Perseus gökadalar kümesinin merkezindeki süperdev karadeli¤in “sesini” duydu. Chandra’n›n gönderdi¤i görüntüde gökaday› dolduran gaz kütlesi içinde halka biçiminde yay›lan dalgalar›n varl›¤› aç›kça görülüyor. Bunlar karadelikten yüzbinlerce ›fl›ky›l› uzakl›¤a kadar yay›lm›fl ses dalgalar›. Müzik terimleriyle karadeli¤in sesi, düz bir ‘si bemol’ notas›na karfl›l›k geliyor. Ancak, bir insan›n bu kozmik resitali dinleme flans› yok. Çünkü nota, orta ‘do’dan 57 oktav daha düflük. Karfl›laflt›rmak için, bir piyanoda 7 oktav bulunur. ‹nsan›n iflitme efli¤inden bir katrilyon kez daha derin frekanstaki bu nota flimdiye kadar evrende rastlanan en derin ses. Gökbilimciler için Perseus ses dalgalar›, ilginç bir karadelik akusti¤i olman›n ötesinde de anlam tafl›yor. Gökbilimciler y›llard›r gökada kümelerinde neden bu kadar s›cak gaz ve neden görülen kadar so¤uk gaz bulundu¤unu merak etmekteydiler. Modellere göre, X ›fl›nlar› yayan s›cak gaz›n so¤umas›, en önce de merkezdeki yo¤un gaz›n so¤umas› gerekmekte. Böylece, merkezde so¤uyan gaz
içindeki bas›nç düflecek, d›fl bölgelerdeki gaz da merkeze do¤ru akacak ve yolu üzerinde trilyonlarca yeni y›ld›z yaratacak. Oysa, böyle so¤uk bir gaz›n varl›¤›n› ve y›ld›z oluflumunu gösteren iflaretlere rastlanabilmifl de¤il. Chandra’n›n önceki gözlemleri Perseus kümesindeki gaz içinde, merkezdeki karadelikten ters yönlerde uzaklaflan balon biçimli iki büyük bofllu¤un varl›¤›n› belirlemiflti. Küme gaz›n› geri iten madde jetlerinin, X ›fl›n› görüntülerinde izlenen ve fliddetli radyo dalgalar› yayan bu boflluklar› yaratt›¤› düflünülüyor. Bunlar›n çevredeki gaz› ›s›tt›¤› düflünülüyor; ama bunun mekanizmas› bilinmiyordu. Chandra gözleminde boflluklardan yay›ld›¤› gözlenen ses dalgalar›n›n bu ›s›tma mekanizmas›n› oluflturabilece¤i düflünülüyor. Bu bofluluklar› oluflturabilmek için 100 milyon süpernovan›n birleflik enerjisi kadar enerji gerekmekte. Bu enerjinin büyük k›sm› ses dalgalar›nca tafl›n›yor. Dalgalar›n, küme gaz› içinde yay›larak gaz›n s›cakl›¤›n› korumas›n› sa¤lad›¤› ve so¤utucu bir ak›m› önledi¤i san›l›yor. Durum gerçekten böyleyse, ses dalgas›n›n, orta ‘do’dan 57 oktav afla¤›daki si bemol t›n›s› 2,5 milyar y›ld›r sabit kalm›fl olmal›. 1937 y›l›nda Dünya’ya 800.000 km yaklaflt›ktan sonra izini kaybettiren asteroid Hermes, geçti¤imiz Ekim ay›nda yeniden belirlendi. 15 Ekim günü gezegenimize 19 milyon kilometre uzakl›ktayken tesadüfen keflfedilen Hermes’in, radar görüntülerinde afla¤› yukar› eflit büyüklükte iki parçadan meydana geldi¤i ortaya ç›kt›. Hermes, kay›p oldu¤u 66 y›l boyunca 31 yörünge turu yapm›fl. Asteroid Dünya’ya en yak›n
konumuna
4 kas›m günü ulaflacak. Ancak, bu kez 7
milyon km gibi güvenli bir mesafeden geçip gidecek. Dünya için tehlikeli asteroidler aras›nda say›lan Hermes’in, en az›ndan önümüzdeki 100 y›l içinde Dünya’ya fazla yaklaflmayaca¤› hesaplan›yor. Ancak, asteroidin gezegen araflt›rmac›lar›n› endiflelendiren özelli¤i, Günefl Sistemi’nin derinlerine kadar giren ve Dünya, Mars ve Venüs’le öteki baz› büyük asteroidlerin kütleçekimsel etkileri nedeniyle oldukça düzensiz olan yörüngesi. NASA’dan Jon Giorgini, yüzbinlerce ya da milyonlarca y›l sonra Hermes’in Dünya’ya çarpabilece¤ini belirtiyor. “Ama, tabii daha önce Venüs’e çarpmazsa!..”
NASA Bas›n Bülteni, 23 Ekim 2003
Merkür Venüs Günefl Dünya Hermes Mars
Gökadam›z Samanyolu muhteflem görüntüsü-ne karfl›n, küçük kardefllerini yutan ac›mas›z bir canavar. Etraf›nda dolanan çok say›da cüce gökaday› “sindirdi¤i” san›l›yor. Bu süreç günü-müzde de ifllemekte. Samanyolu’nun halen parça parça yuttu¤u gökadalardan biri de 1994 y›l›nda Günefl’e göre gökadan›n karfl› ta-raf›nda keflfedilen Sagittarius (yay adl› gökada). Daha sonra yap›lan gözlemler, Samanyolu’nun güçlü kütleçekim alan›nda dolanmakta olan cücenin y›ld›zlar›n› büyük ölçüde yitirdi¤ini ve geriye ancak çok küçük bir parçan›n kald›¤›n› ortaya koydu. Sagittarius’tan kopan y›ld›zlar, Samanyolu’nun merkezinden 100.000 ›fl›ky›l› kadar uzaklaflan büyük yaylar oluflturuyorlar. Bu yaylardan bir tanesi “yükünü” Günefl
Siste-mimizin (flekilde sar› nokta) yak›nlar›na boflal-t›yor. Gökbilimciler, farkl› bileflimlerinden ve hareketlerinden tan›yacaklar› bu “yabanc›” y›l-d›zlardan en az bir tanesinin Günefl’in 100 ›fl›ky›l› yak›n›nda olmas› gerekti¤ini düflünü-yorlar. Asl›nda cüce gökadan›n art›klar›n›n böylesine yak›n›m›zda olmas›, karanl›k madde aray›fl›nda olan fizikçiler için de önemli. Çün-kü, karanl›k maddenin cüce gökadalarda özel-likle yo¤un oldu¤u düflünülüyor. Ancak, Sagit-tarius bir istisna olabilir. Çünkü, böylesine dramatik bir biçimde saç›lmas›, karanl›k mad-denin sa¤layaca¤› yeterli kütleden yoksun ol-du¤una iflaret edebilir.
