An~ara Univ Vet Fak Derg 46.21 <)-210. 1<)<)<)
ALMAN SİYAH BAŞ, HAMPSHIRE DOWN, LINCOLN
LONGWOOL, AKKARAMAN, İVESİ VE KONYA MERİNOSU
DERİ YAPıSı ÜZERİNDE ARAŞTIRMALARI
Neviıı KURl'DEDEl
Reşat Nuri AŞTı]
The iııvestigatioıı oll the sküı structure of Germail Black Head, Hampshire
DOWıı, Liııcolıı Loııgwool, White Karamaıı, Awassi aııd Koııya Meriııo
Summary:
The aim ol' this study was to investigate
the skin structure
ol'
Cerman Blackhead, Hampshire Down, Lincoln umgwool,
White Karaman, Awassi
and Konya Merino sheep.
/n each sheep race the .lkin ortive animals (1-2 year-old) consisting ol' males
and females
were used in this study. The biopsy samples ol' various bod)' regions
(neck, Ilank, hip) were taken in four seasons for a period ol' one year.
/n examined sections, the thiekness ol the epidermis were
chwıged between
/5-25
J.lin Cerman Blaekhead,
18-25 J.lin Hampshire Down,
15-25 J.lin Lincoln
Ui11gvvool,
22-44 J.lin White Karaman,
20-38
J.lin Awassi,
18-24 J.lin Konya
Merino to depend on the body region.~ and seasom.
The avarage thickness ol' the
dermis in the neek, Ilank and hip regions were detennined
2250, 2400, 2250
J.lin
Cerlnan
Blackhead
and
Hampshire
Down,
2500,
2500,
2550
J.lin Lincoln
UJl7({wool, 2750, 2700, 2650
J.lin White Karaman, 3300, 3250, 2700
J.lin Awassi,
2500, 2500, 2450
J.lin Konya Merino, respectively. The number otIol!ic!es
in per
mm2
were obtained between
26-38in Cerman Blackhead,
24-25in Hampshire
Down, 20-38 in Lincoln umgwool,
15-36in White Karaman,
13-16in Awassi,
44-72 in Konya Merino to depend on the body regions and seasons. The S~P ratios
were changed between
5-8in Cerman Blackhead and Hampshire Down, 4-/1
IIILincoln umgwool,
4-7 in White Karaman and ;\ wassi, 14-20 in Konya Merino.
Key words: Sheep, Skin, HairfolliC!es, Skin glands.
Özet: Bu çalIşma, Alman Siyah Baş, Hampshire Down, Lincoln Longl1'ool.
Akkaraman, Ivesi ve Konya Merinosu deri yapılanııı
incelemek amac,-vla yaptldL.
Her koyun ırkıııda erkek ve dişi olmak üzere 5'er erişkin (1 -2 yaşlL) hayvan
kullwllldl. Bu hayvanlardan
1yıl süreyle dört mevsim değişik beden bölgelerinden
(bovun, kaburga, but) biyopsi yoluyla deri örnekleri alLndL.
Incelenen
preparatlarda
epidermis
kalınlLğınln bölge ve mevsimlere
göre
ASB'de 15-25, Hampshire Down'da
/8-25.Lincoln'de
15-25,Akkaraman'da
22-44,
Ivesi'de
20-38,
Konya
Merinosu'nda
18-24 J.laraSlılda
değiştiği
saptandı.
Ortalama dermis kallnlIğlllln ise sırasıyla boyun, sırt ve but bölgelerinde ASB ve
I. Buara~lirımı TLBITAK tarafından desteklenmiştir (VHAG-ı
027 nolu proje).2. Doç. Dr. A ÜVeteriner Fakiiltesi. Histoloji-Embriyoloji Anabilim Dalı. Ankara. 1. ProfDr. A (J Veteriner Fakiiltesi. l-listoloJi-Embriyoloji Anabilim Dalı. Ankara.
220 N.KLJRTDEDE. R.I\.AŞTI
Hampshire
Down 'da
2250,
2400,
2250,
Lincoln 'de2500,
2500,
2550,
Akkaraman'da
2750, 2700, 2650, lvesi'de 3300, 3250, 2700, Konya Merinosu'llda
2500, 2500, 2450jl olduğu
tespit edildi. SÖIKe ve mevsimlere
Köre mm2'deki
jollikül
sayılarıııın ASS 'de
26-38,Hampshire Down 'da
24-25,Lincoln'de 20-38,
Akkaraman'da
15-36, lvesi'de13-16, Konya Merinosu'nda
44-72arasında deği,\ti,~i
gijzlendi. SıP oranlarının ise ASS ve Hampshire Down'da
5-8,Lincoln'de 4-1 I,
Akkaraman
ve lvesi'de
4-7,Konya Merinosu'nda 14-20 arasmda deği,çti/fi dikkati
r
ekti.
Anahtar kelimeler: Koyun, Deri, Kı
i
lollikülleri, Deri bezleri.
Giriş
Deri, epidermis ve dermis olmak üzere iki ana katmandan oluşur (8, 16, 18, 22, 25). Epi-dermis, derinin serbest yüzünü örten çok katlı yassı ve keratinize tipte, esnek bir epitel ör-tüsüdür (I O, 16, 17, 25). Dermis, epidermis ile derialtı hağdokusu olan subkutis (hipodermis) arasında yer alan bağdoku katmanıdır (16). Der-mis, str.superfisiyalc ve str. profundum alt kat-manlarından oluşur.
Str. süperfisiyalc ile str. profundum ara-sındaki sınır helirgin olmayıp yapağı tcli fol-Iiküllerinin dip kısımları ve ter bezlerinin sonu olarak kahul edilir ve kollagen iplik ka-lınlığındaki artış ve gösterdikleri düzenli ağ ya-pısı ile profund katman, str. superfisiyaleden ayırt edilebilir (1, 16). Str. profundum, dermisin derİn katmanıdır. Burada kollagen iplik de-metIeri daha kalın ve güçlüdür. Çoğunlukla yü-Leye paralel uzanan hu demetler, kendi ara-larında değişik açılar yaparak örgü oluştururlar (25).
Derinin ana ve alt katman kalınlıkları ırk-lara ve heden bölgelerine göre değişmektedir (7. 16). Yapılan çalışmalarda ortalama epi-dcrmis kalınlığı Akkaraman koyunlarında 2 1.2 (2) , İvesi koyunlarında 20.26, Sakız ko-yunlannda 21.82 (16), Avustralya Merinos ko-yunlannda 24.9 (12), Karacabey Merinos ko-yunlannda ise 21.32 (23) mikron olarak belirtilmiştir.
i
vesi koyunlarında (I 6) dermis 2760, str. superfisiyale 1790, str. profundum 880 mikron, Akkaraman koyunlannda (2) dermisin papillare katmanı hoyun hölgesinde i860, sırtta 1960, str. rdikiilare hoyunda i248, sırtta 820 mikron, Karacahey Merinos koyunlarında (23)str.papillare boyunda 1545.83, kaburgada 1800, sırtta 1495.83, butta 1166.67, str. retikıılare ise boyunda 1504.17, kaburgada 1554.17, sırtta 2358.33, butta 1087.50 mikron olarak bil-dirilmiştir. Zık ve ark. (26), Karacabey Merinos koyunlan derisinde total deri kalınlığının ilk-baharda ve yazın arttığını, kışın inceldiğini be-lirtmektedirler.
Artan (1) Akkaraman ve Dağlıç, Dağlıoğlu ve Bayranılar (16) İvesi ve Sakız, ÖzliliL (22) Karacabey Merinosu, Özfiliz ve ark. (23) Kı-vırcık ve Karacabey Merinosu koyunlarında clastik ipliklerin, demıisin superfisiyal kat-manının yüzeysel kısımlarında yüzeye ve hir-birine paralel seyrettiklerinden, daha derinde ter bezleri, kıl follikülleri, kıl kaslan ve ÖLellikle de yağ bezleri civarında yoğunlaştıklanndan, profund katmanda ise seyrek olarak kan da-marları ve sinir teli demetleıi çevresinde gö-rüldüklerinden söz etmişlerdir.
Dcrmisin superfisiyal katmanında yü-zeyden derine doğru kollagen ipliklerin ve kol-lagen iplik demetlerinin kalınlığının gittikçe art-tığı, sıklığının ise azaldığı belirtilmektedir (I,
S,
16, 23, 26). Profund katmanın yüzeysel kı-sımlarında en kalın durumda olan ve gevşek dü-zenlenmiş kollagen iplik demetleri (16, 23), derin kısımlarda tekrar sıklaşarak kalınlığının azalması ile dikkati çekmektedir (1, 16).Derideki yağ bezleri bileşik, alveoler ya-pıda holokrin tipte salgı salan bezlerdir (I 6, 25). Yağ bezleri superfısiyal katmanda yapağı teli falliküllerine yakın yerleşimdedir (5, 16). Bu bezlerin büyük çaplı folliküllere ikili, hazı hiçük çaplı folliküllere ise tekli açılım gös-terdikleri, küçük çaplı folliküllerden c,'oğunun ise yağ bezi taşımadıkları görülmüştür (4, 16).
221
Materyal ve Metot
Bu çalışma, Alman Siyah Baş, Hampshire Down, Lincoln Longwool, Akkaraman, İvesi ve Konya Merinosu deri yapılarını incelemek ama-cıyla yapıldı.
AL\1A\I SIY AH BAŞ. HAMPSHIRE DOWN. LINCOLN LONGWOOL, AKKARAMAN. IVESl VE KONY A MERINOSU DERI YAPıSı ÜZERINDE ARAŞTIRMALAR
Yağ hezlerinin en fazla yaz döneminde ge- 12.440, primer fo ili kül 1.810, sekunder follikül liştiği, luşın ise gelişmede gerileme olduğu göz- 10.550,
SıP
oranı ise 5.651, ileri kanlı Türk knmiştir (26). Akkaraman koyunlarında yaş ile Merinoslarında ise toplam follikül 27. i 26, pri-orantılı olarak deride bulunan yağ bezlerinin mer follikül 2.360, sekunder follikül 24.765,SI
aşırı sekresyonu sonueu yağııtının artmasının, Poranı 10.729 olarak belirtilmiştir. Lincoln ırkı deri niteliğinin hozulmasına yol açtığı sap- koyunlarda ise 1 mm2 'lik deri yüzeyindekitanmıştır (6). toplam follikül sayısı 14.6, primer follikül 2.3,
S~P oranı ise 5.4 olarak bildirilmi~tir (15). Avustralya Merinoslarında 1 mm2 'deki failikül sayıları toplam (primer
+
sekunder) 37-R2, pri-mer follikül 1.9-4.9,SıP
oranı 10.7-28.3 olarak belirtilmiştir (14). Çeşitli koyun ırkıarı üzerinde yapılan çalışmada (21) , deri yüzeyinde mm2 'ye düşen follikül sayıları lvesi koyunlarında top-lam (primer+
sekunder) foııikül i 1.554, primer foııikül 2.528, sekunder failikül 8.9R4 .S~P
oranı 3.551 olarak saptanmıştır.Ter bezleri, dermisin superfisiyal kat-manında, kıl folliküııerinin dip kısımlarının çevresinde yoğunlaşan bileşik tubuler bezler olarak tanımlanmıştır (5, 16). Ter bezlerinin Karagiil koyunlarında kıl folliküııeri arasında ve altında (20), Kıvırcık koyunlarında (22) ve Karacabey Merinos koyunlarında (22, 23) LUL folliküllerinin bulbusları arasında ve altında yer aldıkları belirtilmektedir. Sağlam ve ark. (24), Merinos koyunlarında ter hezlerinin gövde Iu-sımlarının, LUL bulbuslarının alt bölümünde ve paketler halinde olduklarını bildirmektedirler. Karacahey Merinos derileri üzerinde yapılan çalışmada (26), her mevsimde tüm beden böl-gelerinde aktif ve inaktif ter bezlerine rast-lanıldığından söz edilmektedir.
Kıl follikülleri embriyonal dönemdeki ge-lişmeleri açısından primer ve sekunder fol-likiiller olmak üzere farklı iki gruba ayrılırlar. Sekunder folliküller primer folliküııerin bo-yunlarından ve sonradan gelişirler, daha çok-turlar. Primer folliküııerin kılları yaklaşık 150 mihon çapındadır. Sekunder kıllar ise yaklaşık 70 mikron çapındadır ve çoğunlukla meduııa ta-şımazlar (3). Her primer follikül kendinden kaynaklanan bir ter bezi ve yağ bezi ile m. ar-rektor pili'ye sahiptir. Sekunderde ter bezi yok-tur, yağ bezi görülebilir (3, 13, 19).
Çeşitli koyun ırkıarı üzerinde yapılan ça-lışmada (4), folliküllerde çapın küçüimesi ile yoğunluğunun arttığı, çapın büyümesi ile yo-ğunluğun azaldığı, en yoğun kıl folliküllerinin Merinos ırkında bulunduğu, bunu sırasıyla Kı-vırcık, Dağlıç, Morkararnan ve Karayaka'nın iz-lediği belirtilmiştir.
Akkaraman ve Dağlıç koyunlarında de-rideki follikül (primer
+
sekunder) sayısı (adeti
mm2) Akkaramanlarda 22.04, Dağlıçlarda 30.74 olarak bildirilmiştir (2). Diğer bir ça-lışmada (9) deri yüzeyinde mm2 'ye düşen fol-likiil sayısı Akkaramanlarda toplam follikülAraştırma materyalini, Konya Hayvancılık Merkez Araştırma Enstitüsünde bulunan ya-baneı (Alman Siyah Baş, Hampshire Down ve Lineoln Longwool) ve yerli (Akkaraman, İvesi ve Konya Merinosu) erişkin (1 -2 yaşlı) ko-yunların derileri oluşturdu.
Her koyun ırkından erkek ve dişi olmak üzere 5 hayvana kulak numaraları verildi. Bu hayvanlardan 1 yıl süreyle dört mevsim deği~ik beden bölgelerinden (boyun, kaburga, hut) ı~ık mikroskopik amaçla biyopsi yolu ile deri ör-nekleri alındı. Deri örnekleri, Maximow tesbit solusyonunda tesbit edilip paraplastta blok-Iandı; bu bloklardan alınan 7-8 mikron ka-lınlığındaki kesitlerden bir lusmı, derinin gencl yapısını incelemek, ayrıca deri katmanlarının kalınlıklarını ölçmek için Crosmonn'un üçlü bo-yama yöntemi ile, diğer bir lusmı ise derinin elastik iplik içeriğini saptamak üzere Orcein-Giemsa boyası ile boyandı (11). Preparatların incelenmesi ve fotoğraflarının çekimi Cari Zeis marka araştırma mikroskopunda yapıldı ve fol-likül sayımında yüz kare oküler mikrometre kullanıldı. Verilerin istatistiksel analizi, SPSS (5.0) istatistiksel paket programı kullanılarak yapıldı.
222
Bulgular
ASB:
ASS derisinde, epidermis ka-lınlığının bölge ve mevsimlere göre 15-25il
arasında deği~tiği, epidermis kalınlığının ilk-bahar, yaz ve sonbahar döneminde daha ince, kı~ döneminde ise daha kalın olduğu (25 Il) gözlendi. Str. korneum'un ilkbaharda ince ol-duğu, diğer mevsimIerde ise ilkbahara göre daha kalın olduğu saptandı. Dcrmis kalınlığının boyun bölgesinde 2250 Il,sırt bölgesinde 2400Il, but bölgesinde ise 2250
il
olduğu tespit edil-di. Dermis'in str. profundum'undaki kollagen iplik demetlerinin ilkbahar ve yaz döneminde (Şekil i) çok sıkı olduğu, bağdokunun az sa-yıda yağ hücresi içerdiği, sonbahar ve kış dö-neminde ise kollagen iplik demetIerinin gevşek olduğu ve bağdokunun fazla sayıda yağ hücresi içerdiği dikkati çekti.Kıl follikül demetIerinin genelde 2 lateral, sentral primer follikül içerdiği (Şekil 2), bölge ve mevsimlere göre mm2 'deki failikül sa-yısının 26- 3R, S~P oranının ise 5-8 arasında de-ğiştiği saptandı.
Yağ bezlerinin ilkbahar ve yaz mev-siminde fazla aktif olmadığı, yağ bezlerine pri-mer folliküllerde rastlanırken. sekunder
fol-N.KlJRTDEDE. I~.N.;\ŞTI
Şekil i.ASA derisınde dermi.,>ın gürunuıııu ('{"I.' 1 ıcı bezleri. Triple. xgS.
figure
ı
.The appearanee of dermis in German Blackhead skin (Sumıner). i :sweal glands. Triple. x K5.Ş<:kıl 2. ASB derisinde follıkıil demetlerinın göriiniimiı (Kı~).Triple. x75.
Figure 2.The appearanee of follıele groups in German BJackhead .,kin (WinLer). Triple. x 75.
Hampshirc
Down:
Hampshire Down de-risinde epidermis kalınlığının mevsim ve biil-gelere göre 18-25 II arasında değhıiği göz-lendi. Epidermis ve str. korneum'un, yaz mevsiminde diğer mevsimlere göre daha kalın olduğu saptandı.Oermis kalınlığının boyun böl-gesinde 2250 II ' sırt bölgesinde 2400 ı..ı ' but bölgesinde isc 2250 II olduğu tespit edildi. Str. profundum'daki kollagen iplik demetlerinin ilk-bahar ve özellikle de yaz döneminde çok sıkı olduğu, sonbahar ve kış döneminde (Şekil 3) ise daha gcvşek olduğu ve bağdokunun yağ hücresi topluluklarını (y) içerdiği gözlendi.Elastik ipliklerin dört mevsimde de ya.g bezleri hizasında demetleri, derinlerde ıse fol-likülleri zayıf olarak sardıkları giizlendi.
ALMAN SIY AH BAŞ. HAMPSHIRE DOWN, LIl\:COLN L01\GWOOL, AKKARAMAN, ıvESI VE 223 KONYA MFRtNOSlj DERI YAPıSı ÜZERI1\DE ARAŞTIRMALAR
liküllerin yağ bezleri içermediği gözlendi. Son-bahar ve kış döneminde (Şekil 2) ise yağ bez-lerinin aktif olduğu, primer ve seklınder fol-liküllerin yağ bezleri içerdiği saptandıTer bezlerinin str. profundum'un derinlerine indiği ilkbahar ve yaz mevsiminde (Şekil i t), son-bahar ve kış mcvsimine göre daha az aktif ol-duğu dikkati çekti.
Şd,ıl 3. I-Lııııp.shıre Down derisinde dcrmisın görlııııiınlı (Kı~J. i •ler bezleri. y • yağ hlıcreleri. Triple. x 85. figure 3. The appearance of derınis ın Hampshire Down skın (WınıerJ. ı sweat glaııds. y • lipoeytes. Triple. x 85.
Kıl follikül demetlerinin genelde iki lateral bir sentnd primer follikiil içerdiği izlendi. Bölge ve mevsimlere göre mm2 'deki follikül
Şekıl 4. Ilaınpshire Down derisinde follibil demetlerinin görünümü (Kış). Triple. x
ı
00. Figure 4.The appearanee orfolliele groups in Ilampshire Down skin (Winter). Triple. x 100.224
sayısının 24-25, SıP oranının ise 5-8 arasında değiştiği dikkati çekti.
Yağ bezlerinin ilkbahar ve yaz mev-siminde fazla aktif olmadığı, sadece primer 1'01-liküııerin yağ bezlerini içerdiği, sekunder 1'01-liküllerde ise yağ bezlerinin bulunmadığı saptandı. Sonbahar ve kış (Şekil 4) döneminde ise yağ bezlerinin aktifleştiği ve hem primer, hem de sekunder foııiküllerin yağ bezlerini içerdiği gözlendi .Ter bezlerinin (Şekil 3 t) str. profundum'un derinlerine indiği, yaz mev-siminde diğer mevsimlere göre daha az aktif ol-duğu dikkati çekti.
Elastik ipliklerin yağ bezleri hizasında de-metlerin, derinlerde ise folliküllerin etrafını zayıf olarak sardıkları gözlendi.
Lincoln
Longwool:
Lincoln Longwool derisinde epidermis kalınlığının mevsim ve böl-gelere göre 15-25 f..l arasında değiştiği gözlendi. Epidermis ve str. korneum'un özellikle yaz mevsiminde diğer mevsimlere göre daha kalın olduğu saptandı.Oermis kalınlığının boyun ve sırt bölgelerinde 2500f..l,
but bölgesinde ise 2550 f..l olduğu tespit edildi. Str. pro-fundum'daki kollagen iplik demctlerinin yaz mevsiminde sıkı, ilkbahar (ŞekilS), sonbahar ile kış mevsimlerinde ise gevşek olduğu ve bağ-dokunun çok sayıda yağ hücresi toplulukları (Şekil 5 y) içerdiği gözlendi.Kıl follikül demetlerinin genelde iki lateral hir sentral primer follikül içerdiği dikkati çekti. Bölge ve mevsimlere göre mm2 'deki follikül sayısının 20-38,
S~P
oranının ise 4- llarasında değiştiği belirlendi. Kıl folliküllerine ait bulbus pililcrin J<ıvrık olarak sonlandığı gözlendi.Yağ bezlerinin ilkbahar (Şekil 6) ve yaz mevsiminde aktif olmadığı, sadece primer 1'01-liküııerin yağ bezleri içerdiği, sekunder fol-liküllerin ise yağ bezlerini içermediği gözlendi. Sonhahar ve kış dönemindc ise primcr fol-lihillerde yağ hezlerinin çok aktif olduğu, se-bınder foııiküııerde ise yağ bezlerinin genelde hulunmadığı dikkati çekti.Ter bezlerinin ilk-bahar, sonbahar ve kışın aktif, yaz mcvsiminde ise az aktif olduğu gözlendi. Ter bezlerinin
ge-N.KURTDEDE. R\!.AŞTI
Şekil 5. Lincoln Longwool derisinde derınısın gönınüll1li (Ilkbahar). y : yağ hücreleri. Triple. x SO Figure 5. The appearance of dermis in Lincoln Longwool
skin (Spring). y : hpocyıes. Triple. x SO.
nelde str. profundum\ın derinlerine inmediği, bulbus pililerc yakın olarak bulunduğu dikkati çekti.
Elastik ipliklerin dört mevsimde de yağ bezleri hizasında demetlerin etrafını zayıf, de-rinde ise primer ve sekunder foııiküllerin et-rafını kuvvetli olarak sardıkları saptandı.
Akkaraman:
Akkaraman derisinde epi-dermis kalınlığının, bölge ve mevsimlere göre 22-44 f..l arasında değiştiği, epidermis ve str. korneum'un dört mevsimde de kalın olduğu dik-kati çekti (Şckil 7).Oermis kalınlığının boyun bölgesinde 2750 f..l, sırt bölgesinde 2700 f..l, but bölgesinde ise 2650 f..l olduğu gözlendi. Str. profundumdaki kollagen iplik demetlerinin dört mevsimde de gevşek (Şekil 8), yaz döneminde diğer dönemlere göre daha sıkı olduğu saptandı. Bağdokunun hu hölgede çok sayıda yağ hlicresİALMAN SIYAH BAŞ, HAMPSHIRE DOWN, LINCOLN LONGWOOL, AKKARAMAN,/VESI VE KONYA MERll'iOSU DERI YAPıSı ÜZERINDE ARAŞTIRMALAR
Şekil 6. Lincoln Longwool dcrisinde follikül demetlerinin görünümü (Ilkbahar). Triple. x RO. Figure 6. The appearance of faIlicle groups in Lincoln Longwool ski n (Spring). Triple. x RO.
225
Şckıl 7. Akkaraman derisinde epidermisin görünümü (Kış). Triple. x 90.
Figııre 7. The appedrance of epidermis in White Karaman skin (Winter). Triple. x 90.
Şekil 8. Akkaraman derisinde dermisin görünlinıli (Kış) t: ter bezleri, y : yağ hücreleri. Triple. x 100. Figııre 8. The appearance of dermis in White Karanıan
skin (Winter). t : sweat glands, y : Jipneytes. Triple.
Kıl follikül demetlerinin iki lateral bir sent-ral primer follikül içerdiği gözlendi. Bölge ve mevsimlere göre mm2 'deki follikül sayısının i 5 - 36, S~P oranının ise 4-7 arasında değiştiği dikkati <ı:ekti. Dört mevsimde de medullalı kıl-!ara rastlandı.
Yağ hezlerinin dört mevsimde de primer ve sekunder folliküllerde aktif olmalarına kar-şın, yaz ve sonbahar dönemlerinde, ilkbahar ve kış mevsimlerine göre daha fazla aktif oldukları teshit edildi.Ter hezlerinin (Şekil 8 t) bulbus pi-lilerin hiraz altına indiği, dört mevsimde de aktif olduğu, aktivitenin ilkbahar'a göre yaz, sonhahar ve kışın daha fazla olduğu gözlendi.
Elastik ipliklerin dört mevsimde de yağ hezleri hizasında failikül demetlerinin, de-rinlerde ise folliküllerin etrafını zayıf olarak sardıklan saptandı.
ivesi:
tvesi derisinde epidermis ka-lınlığının mevsim ve bölgelere göre 20-38/.l
arasında değiştiği gözlendi. Epidermis ve str. korneıım'un , diğer mevsimlere göre yazın daha kalın olduğu dikkati çekti.Dermis kalınlığının boyun bölgesinde 3300/.l,
sırt bölgesinde 3250Il, but bölgesinde 2700 il olduğu teshit edildi. Str. profundum'daki kollagen iplik demetlerinin dört mevsimde de gevşek (Şekil 9), yaz dö-neminde diğer dönemlere göre daha sıkı olduğu dikkati <ı:ekti. Bu bölgede yağ hücreleri (y) dört mevsimde de gözlendi.
N.KlJRTDEDE.ın'AşTI
Kıl failikül demetlerinin iki lateral bir senl-ral primer failikülden oluştuğu görüldü Bölge ve mevsimlere göre mm2 'deki failikül sayısının i 3-16, SıP oranının ise 4-7 arasında değiştiği
Şekıl 9. Ivesi derısınde dermi,11l gönıniııııiı (Kış). y • yağ hücreleri. Triple. x 85
Figure 9. The appearance of dcrmis in Awa"ı skin (Winıer). y • hpneytes. Triple. x 85.
Şekil lO. Ivesı derisinde falliklil demeılerınin giiriıniımiı (Yaz). Triple. x 85. Figııre LO. The appearanee of follicle groups in Awa'..,i skın (Summer). Triple. x 85.
227
Kıl folliki.iI demetlerinin iki lateral bir sent-ral primer faIlikül içerdiği belirlendi (Şekil 12). Bölge ve mevsimlere göre mm2 'deki faIlikül sayısının
44-72, S~P
oranının ise14-20
arasında değiştiği saptandı.Şekıl
ı ı.
Kony<ı Mennosu deri."nde dermısın ganınUmU (Sonbahar). t : ter bezleri. y : yağ hUcreleri. Triple. x 90.Figure
ı ı.
The appearance of derınis in Konya Merino skin (Autumn). t : sweat glands. y : lipocytes. Triple. x 90.ALMAN SIYAH BAŞ, Hi\MPSHIRE DOWN, LINCOLN LONGWOOL, AKKARAMAN. IVESI VE KONYA MER1!'<OSı! DERI YAPıSı ÜZERINDE ARAŞTIRMALAR
saptandı. Dört mevsimde de medullalı kıllara rastlandl.
Yağ bezlerinin ilkbahar ile yaz (ŞekillO) mevsimlerinde fazla aktif olmadığı ve sadece primer faIlikiillerde yağ bezlerinin bulunduğu dikkati çekti. Sonhahar ve kış dönemlerinde ise yağ bezlerinin aktiJ1eştiği ve hem primer hem de sekunder follikiillerin yağ bezlerini içerdiği tesbit edildi.Ter hezlerinin str. profundum'un derinlerine indiği, dört mevsimde de fazla aktif olmadığı gözlendi.
Elastik ipliklerin dört mevsimde de yağ bezleri hizasında follikiil demetlerinin, de-rinlerde ise follikiillerin etrafını zayıf olarak sardıklan saptandı.
Konya
Merİnosu:
Konya Merinosu de-"isinde epidermis kalınlığının bölge ve mev-simlere göre 18-24 fl arasında değiştiği göz-lendi. Epidermis ve str. korneum'un dört mevsimde de kalın olduğu saptandı.Dermis ka-lınlığının hoyun ve sırt bölgelerinde 2500 fl, hut hölgesinde ise 2450 fl olduğu tesbit edildi. Str. profundum'daki kollagen iplik demetleri yaz döneminde sıkı, ilkbahar, sonhahar (Şekil11)
ve kış mevsimlerinde gevşek olduğu ve str. pro-fundum'un bol miktarda yağ hüeresi (y) içer-diği dikkati çekti.Şekil
ı
2. Konya Merinosu derisinde fo IIik iii demetlerinin görünümü (Kış). Triple. x 75. Figure 12. The appearance of follicle groups in Konya Merino skin (Winter). Triple. x 75.228
Yağ be/lerinin dört mevsimde de primer ve sekunder folliküllerde aktif olduğu dikkati çekti (Şekil 12).Ter bezlerinin, str. pro-fundum'un biraz daha derinlerine indiği ve dört mevsimde de aktif oldukları gözlendi (Şekilli t) .
Elastik ipliklerin yağ bezleri hizasında fol-likül demetlerini, derinlerde ise folliküllerin et-rafını kuvvetli olarak sardıkları izlendi.
Tartışma ve Sonuç
Derinin ana ve alt katman kalınlıkları ırk-[ara ve heden bölgelerine göre değişmektedir (7, 16). Yapılan çalışmalarda ortalama epi-dermis kalınlığının, Akkaraman koyunlarında 21.2 (2), İvesi koyunlarında 20.26 (16), A vust-ralya Merinos koyunlarında 24.9 (12), Shorp-shire koyunlarında 27, Merinos koçlarda 42 (I 9) mikron olduğu bildirilmiştir. Vücut böl-gelerine göre epidermis kalınlıkları ortalama olarak Karacabey Merinos koyunlarında bo-yunda 22.50, sırtta 20.83, butta 14.58 mikron olduğu belirtilmiştir (23).
Yapılan çalışmada epidermis kalınlığının mevsim ve bölgelere göre ASS'de 15-25, Hampshire Down'da 18-25, Lincoln Long-wool'da 15-25, Akkaraman'da 22-44, İvesi'de 20-3g, Konya Merinosunda 18-24 mikron ara-sında değiştiği saptandı. Epidermis kalınlığının ASS'de kışın, Hampshire, Lincoln ve İvesi'de yazın diğer mevsimlere göre daha kalın olduğu dikkati çekti. Epidermis kalınlığında elde edilen değerler, araştırıcıların bulgularına paralellik göstermektedir. Ancak, Akkaraman ve lvesi de-risinden elde edilen değerler, araştırıcıların bul-gularına göre daha yüksektir.
Ortalama dermis kalınlığının, Ak-karaman'da boyunda 31 Og, sırtta 2780, İvesi'de boyunda 2670, Sakız'da boyunda 3094 (16), Karacabey Merinosunda boyunda 3045.83, sırt-ta 3854.16, butta 2258.g3 (23) mikron olduğu hildirilmiştir. Zık ve ark. (26) Karacabey Me-rinoslllJda dermis kalınlığının ilkbahar ve yazın arttığını, sonbahar ve kışın azaldığını bil-dirmişlerdir.
Bu ça\ışmaua ortalama dcrmis kalınhkları ASB'de boyunda 2250, sırtta 2400, butta 2250,
N.KURTDEDE. R.i\.AŞTI
Hampshire'de boyunda 2250, sırtta 2400, butta 2250, Lincoln'de boyun ve sırtta 2500, hutta 2550, Akkaraman'da boyunda 2750, sırtta 2700, butta 2650, Ivesi'de boyunda 3300, sırtta 3250, butta 2700, Konya Merinosunda boyun ve sırlla 2500, butta 2450 miknın olarak sap-tandı.Akkaraman ve Konya Merinosunda boyun bölgesinden elde edilen değerler literatür verilerine göre düşük, İvesi'de boyun höl-gesinden elde edilen değer ise yüksektir. Konya Merinosunun sırt bölgesinden elde edilen değer de Karacabey Merinosundan daha düşük bu-lunmuştur. ASS, Hampshire ve Lincoln der-misinin üç bölgesinin de birbirine yakın de-ğerler taşıdığı belirlendi.
Dermisin profund katmanının yüzeysel kı-sımlarında en kah n durumda gözlenen ve gev-şek düzenlenmiş olan kollagen iplik de-metıerinin (16, 23), derin kısımlarda tekrar sıklaşarak kalınlığının azaldığı (1, 16) hil-dirilmiştir.
ASB ve Hampshire'da profund katmandaki kollagen iplik demetlerinin ilkhahar ve yaz dö-neminde çok sıkı, sonbahar ve kışın ise gevşek olduğu, ilkbahar ve yaz dönemlerinde az sayıda gözlenen yağ hücrelerinin sonhahar ve kış dö-nemlerinde çok arttığı gözlendi. Lincoln'de yaz döneminde çok sıkı olan kollagen iplik de-metlerinin diğer mevsimlerde gevşek olduğu ve yaz döneminde gözlenmeyen yağ hücrelerinin bu mevsimlerde topluluklar halinde çok sayıda bulunduğu, Akkaraman, İvesi ve Konya Me-rinosunda kollagen iplik demetlerinin dört mev-simde de gevşek, diğer mevsimlere göre yazın biraz daha sıkı olduğu, yağ hücrelerinin dört mevsimde de gözlendiği dikkati çekti. Özfiliz ve ark. (23)'nın Kıvırcık koyunlarında çok, Ka-racabey Merinos koyunlarında ise oldukça aı sayıda gözledikleri yağ hücreleri yerli ırkıarda dört mevsimde de çok sayıda gözlendiğinden araştırıcıların Kıvırcık koyunlarındaki bul-guları, bu çalışmanın bulgularıyla paralellik göstermekte, Karacabey Merinos ko-yunlarından elde ettikleri bulgulara ıse uy-mamaktadır.
Araştırmada incelenen bütün gruplarda araştırıcıların (3, 4, 5) bildirdikleri küçük rLI-minantIarda gözlenen primer folliküllerİn (2
la-229
Çalışmada ASB ve Hampshire'da yağ hez-lerinin ilkbahar ve yaz döneminde sadece pri-mer folliküllerde gözlendiği ve aktif ol-madıkları, sonbahar ilc kış dönemlerinde ise hem primer hem de sekunder folliküllerde aktif olarak gözlendikleri dikkati çekti. Lincoln'de ilkbahar ve yaz döneminde inaktif, sonbahar ve kış dönemlerinde ise primer folliküllerde aktif olarak gözlendi. Sekunder folliküllerde ise diirt mevsimde de yağ bezine rastlanmadı. Ak-karaman ve Konya Merinosunda dört mev-simde de primer ve sekunder folliküllerde yağ bezlerine aktif olarak rastlandı. İvesilcrde ise yağ bezleri, ilkbahar ve yaz mevsimlerinde sa-dece primer folliküllerde inaktif, sonbahar ve kış dönemlerinde ise primer ve sekunder 1'01-Iiküllerde aktif olarak gözlendi. Artan ve ark. (4) ile Dağlıoğlu ve Bayramlar (16) , ın yerli koyun ırkıarı derisinde yaptıkları çalışmalarda sekunder folliküllerde çok az sayıda yağ bezleri bulunduğundan söz edilmektedir. Yapılan ça-lışmada ise Akkaraman ve Konya Merinosunda dört mevsimde de primer ve sekunder 1'01-liküllerin aktif durumda yağ bezlerini içer-dikleri gözlendiğinden araştırıcıların bul-gularına katılınmamaktadır.
Ter bezleri üzerinde yapılan çalışmalarda, Karagül (20), Kıvırcık (23) ve Karacabey Me-rinos koyunlarında (22, 23) ter bezlerinin str.profundum'un derinlerine kadar indikleri, Ankara Keçilerinde ise (24) bulbus pililerin bir hayli üst kısımlarında yerleştiklerinden söz edil-mektedir. ASB, Hampshire, İvesi ve Konya Merinos koyunlarında ter bezlerinin str.profundum'un derinlerine indiği, Lincoln ve Akkaramanda ise bulbus pililerin hizasında ya da hiraz altında yerleştikleri gözlendi.
Artan (1) Akkaraman ve Dağlıç, Artan ve ark. (5) Sakız, Dağlıağı u ve Bayramlar (16) İvesi ve Sakız, ÖzEliz (22) Karacabey Me-rinosu, Özfiliz ve ark. (23) Kıvırcık ve Ka-racabey Merinosu koyunlarında clastik ip-liklerin yağ bezleri civarında yoğunlaştıklarını bildirmişlerdir. Yapılan bu çalışmada, clastik ipliklerin ASB, Akkaraman ve lvesi ko-yunlarında dört mevsimde de yağ bezleri hi-zasında follikül demetlerini ve derinde 1'01-liküllerin etrafını zayıf, Hampshire ve Konya Merinos koyunlarında ise kuvvetli olarak
sar-AU.tJAN SIYAH BAŞ, HAMPSHIRE DOWN, L1NCOLl\ LONGWOOL, AKKARAMAN, IVESI VE KONYA MERINOSU DERI YAPıSı ÜZERINDE ARAŞTIRMALAR
teral, 1 sentral) sekunder failiküllerle birlikte olu~turdukları triad yapıları gözlendi,
Derideki failikül (primer
+
sekunder) sa-yılan (adet/mm2) Avustralya Merinosunda37-82, S~P
oranı 10,7-28,3 (14), Lincoln'de 14,6,Si
Poranı 5.4 (ıs), Akkaraman'da 22,04 (2) ve i 2.44,S~P
oranı 5,65 (9), İvesi'de 11.55,S~P
oranı 3,55 (21), ileri kanlı Türk Merinosunda27.12, S~P oranı 10,72 (9), Karacabey
Me-rinosunda 66.33-77.33 (23), Merinos'da 53.40 (4) olarak bildirilmi~tir.
Yapılan çalışmada bölge ve mevsimlere göre mm" 'deki failikül sayısı ASB'de 26-38,
Si
Poranı 5-8, Hampshire'da 24-54, S~P oranı 5-8,Lincoln'de 20-38, S~P oranı 4-11, Ak-karaman'da 15-36,
S~P
oranı 4-7, İvesi'de 13-i 6,S~P
oranı 4-7, Konya Merinosunda 44-72,S~P
oranı 14- 20 arasında değiştiği saptandı. ASB'den elde edilen bulgular Avustralya Me-rinosundan elde edilen bulgulara (14) göre dü-1üklür. Lincoln'den clde edilen bulgular ise araştırıcıların (I 5) bulgularından daha yüksek bulunmuştur. Akkaraman'dan elde edilen mm2 'deki follikül sayısı Artan (2)' ın bulgularına yakın, Batu ve Özcan (9)'ın bulgularından yük-sek,S~P
oranı ise Batu ve Özcan (9)'ın bul-gularına benzerdir. İvesi'den elde edilen bul-gular, Özcan (21)' ın bulgularına göre yüksektir. Konya Merinosundan elde edilen bulgular Ratu ve Özcan (9) 'ın bulgularına göre yüksek, diğer araştırıcıların (4, 23) bulgularıyla uyum içindedir.Derideki yağ bezleri bileşik alveoler, ho-Jokrin tiptc salgı salan bezlerdir (16, 25). Yağ bezleri .süperfisiyal katmanda yapağı teli fol-likiillerine yakın yerleşimdedir (5, 16). Artan ve ark. (4) ilc Dağlıoğlu ve Bayramlar (16) , ın yerli koyun ırkıarında yaptıkları çalışmalarda yağ bezlerinin büyük çaplı (primer) folliküllere ikili, kimi hiçük çaplı (sekunder) folliküllere isc tekli açılım gösterdiklerini, sekunder fol-!iküllerden çoğunun ise yağ bezi taşımadıklannı bildirmişlerdir. Karacabey Merinosları üzerinde yapılan çalı~mada (26) yağ bezlerinin en fazla yaz döneminde geliştiğine, kışın ise ge-rilediğine değinilmiştir.
2)0
dıkları saptandı. Lincoln'lerde ise elastik ip-liklerin yağ bezleri hizasında follikül de-ınetlerinin etrafını zayıf, derinde ise primer ve sekuncler folliklilleri kuvvetli olarak sardıkları dikkati ı,:ekti. Bu durumun, Lincoln'lerde ya-pağının uzunluğuyla ilgili olduğu görüşündeyil.
Kaynaklar
Artan, M. L( 1980 a) Akkaraman ve Daglıç koyun derılerınin histolojik yapısı üzerine ıncelemeler. i. His-toloJık yapı özellikleri, Istanbul Üniv Vet Fak Derg. 6
(1/2).47-n
2. Artan, M. E. (1980 b) Akkaraman ve Daglıç koyun derılerınin histolojik yapısı üzerine incelemeler. IL.De-rınin histolojik yapı birimlerinin nitcl olarak kar-.~ı1aştırılıııasl, Istanbul Üniv Vet Fak Derg, 6 (l/2),
73-84
3. Artan, M. E. ( 1988) Örtli Sistemi, Histoloji, s. 259-282, Istanbul Üniv Vet Fak Yay, IstanbuL.
4. Artan, M. E., Çalışlar, T., Dağlıoğlu, S., Armutak, A., Fırat, U., Çörekçi,
1.,
Arslan,Ş., Uğurlu, S., Doğ-ruman,H.( 1994) Türkiye'de üretilen sıgır. koytın ve keçı derılerınin morfolojik ve kimyasal özelliklerinin saptauması ve bu özelliklenn deri sanayi açısından önemı konusunda araştırmalar, Istanbul Üniv Araş-tırma Fonu 144 147/3 ıo585 nolu proje kesin raponi.5. Artan,:vI. E., Fırat, U.B., Armutak, A., Bostancı, U., Çörekçi,
L(
1998) Ülkemizde yetiştirilen bazı koyun ve sığır ırkıannın derileri üzerinde kar-~ııaştırmalı histolojik çalışmalar, Istanbul Üniv Araş-Lırıııa Fonu 7321260495 nolu proje kesin raporu .. 6 Arvas, H.( 1981) Elazıg yöresindeki koyun(Ak-braıııdn) ve kcçı (kıl) derileri üzerinde makroskobik vc mikroskobik incelenıeler. Vet Hay / Tar Orm, S.
8-20.
7. Baindanov, S.T. (1971) Study of the thickness -total
;~11(1iıı layers of thin- necced and type Tzigaic lamb
and shcep skins, Kozharska-I- Obuna Promi-Shelennasl, 12(3). 28-30.
8. Banks,W.J. (I 985) Integumentary System, Applied Yetermary Histology, Pp: 348-378, Second Edition, Wıllıams and Wılkins, Baltimore, London, Los An-geles, Sydney.
9. Batu, S., Özcan, K.(
ı
9(2) Akkaraman, Daglıç, Kı-vırcık vc Türkiye'de yetiştirilen Merinos melezierinde yapağı follikül sayıları ve elyaf çapları üzerinde araş-tırmalar. Lılahaıı Zootekni Araştırma Ens, Yay No:LO. )-52.
LO Bloom. W., Fawcett, D.W.(1975) Ski n, A Textbook of I!istology, . Pp 563-597, Tenth Edition, W. B. Sa-under Co, Philadelphia. London. Toronto.
ii. Höck,P.( 1989) Romeis mikroskopische Technik, s:502-518, 17. Aun Urban und Schwarzenberg, Münc-hen.
N.KURTDEDE. RN.AŞTI
12. Britt, A.G.,Cotton,
c.L.,
Kellet, B. N., Pitman, H. 1., Traska, A. .I., (1985) Structure of the epidermis of Australian merino sheep over a 12-month period. Aust J Biol Sci, 38, 165-174.13. Carter, H.B. (1955)The haİr follicle group in shccp. Anim Breed Abstr, 23. i()J-I
ı
6.14. Carter, H. B., Clarke, W.H., (1957 a) The h;1II'fol-licle group and skin folh;1II'fol-licle population of Austr;ı!ldn merino sheep. Aust J of Agric Res, 8(1), 91- 108 15.Carter, H. B., Clarke, W.H.(1957 b)Thc hair follıcle
group and skin follicle population of some noıı-merino breeds of shecp, Aust J of Agric Res, 8( 1).i Oı)- i19
i6. Dağlıoğlu, S., Bayramlar, S.( 1988) Kıbrıs'ta ye-tiştirilen Ivesi ve Sakız koyunlarının derilerı üzerinde karşılaştırmalı histolOjik bir çalışma, Istanbul Univ Vet Fak Derg 14(1),73-90.
17. Deliman, H. D., Brown, E. M.( i98i) IlItcgumenl. Textbook of veterinary I-listology, Pp 378-404. Sc-eond Edition. Lea and Febiger. Philadelphia.
i8. Ham, A. W., Cormack, H. D. (1979) lııtegumentary System, Histology, Pp: 614-644. Eighth Edition, Lip-pineolt Co, Philadelphia.
19. Kozlowski,G. P., Calhoun, M. L.( 1969) Microscopie anatomy of the integument of shecp. Am J Vet Res, 30 (8),1267-1279.
20. Margolena, L. A.(i962)Sudcriferous glands of shcep and goats., Z Mik Anat Forch. 69, 217-225.
21. Özcan,K.( i965)Türkiye'de bazı koyun ırkıarında derı follikülleri üzerinde araştırmalar. Lahıhan Zootcknı Araştırma Ens Yayııı, No: 17 .
22, Özfiliz, N.(i992)Karacabey Merinos koyunlarında deri ve kıl follikiilleri üzerinde araştırmalar, U Ü Vet Fak Derg, 11(1), 1-i5.
23. Özfiliz, N., Özer, A., Yakışık, M., Erdost, H.( 1997) Kıvırcık ve Karacabey Merİnos koyunlarının dc-ri1erinin histolOjik ve morfoıııetrik yönden kar-şılaştırınalı olarak incelenmesi, Türk Vcı veiby Derg, 21, 125-133.
24. Sağlam, M., Tanyolaç, A., Özcan, Z.,Goncagül. T., (I 992) Ankara keçisinde derinin bazı yapısal özel-likleri. Doga-Tr J of veterinary and Anımal Scienccs. 16,505-516.
25. Tanyolaç, A. (1993), Örtü Sistemi, Özel HısıoloJi. s 167-180, Yorum Basın Yayııı San Ltd Ştİ. Ankara. 26. Zık, B., Özer, A., Özfiliz, N., Yakışık, M., Erdost,
H.( 1998) Karacabey Merinos koyun derılerınde mev-sime bagıı yapısal degişikliklerin hıstolOJik y()nden ın-celenmesi, s:24, 4. Ulusal HistoloJi EmbrıY0Ic'Ji Kong-resi, Diyarbakır.
Yazışma Adresi:
Do~'. Dr. Nevin KURTDEDE A.Ü. Veteriner Fakültesi
Histoloji-Emhri\'oloji Aııahilim Dali ANKARA
