455
ERDEMİR’DE MUAYENE, ÖLÇME VE DENEY TEÇHİZATI KONTROLÜ
Şenel ALAZOĞLU
Özet: Kalite güvence sistemlerinde, kaliteyi etkileyebilecek muayene, ölçme ve deney teçhizatının (MÖDT) kontrolünün önemi açıktır. Bu teçhizatın gerekli doğruluk seviyelerinde çalışır durumda olması güvence altına alınmadıkça, ürün kalitesi de güvence altına alınamaz. Bilindiği gibi ISO 9002 Kalite Güvence Standardının 4.11 maddesi, muayene, ölçme ve deney teçhizatının kontrolüne ilişkindir. ERDEMİR, kendi bünyesindeki muayene, ölçme ve deney teçhizatının kontrolüne ilişkin sistemin kuruluşunu 1997 yılı ortalarında büyük ölçüde tamamlamış ve işletmeye başlamıştır. Ancak, büyük bir entegre tesis olan ERDEMİR’de sistemin oturtulması kolay olmamış, uygulamada sorunlar çıkmış, kurulan sistemde eksiklikler görülmüş ve sürekli değişiklik ve iyileştirmeler yapılmıştır. Bugün sistem oturmuş ve başarılı bir şekilde işler durumdadır, ancak iyileştirmenin sonu olmadığını biliyoruz. Bu bildiriden amaç, ERDEMİR’de uygulanmakta olan sistem hakkında bilgi vermek ve bu şekilde, ilgili firma ve kuruluşlara bir bakış açısı sunmaktır.
Anahtar sözcükler: Kalibrasyon, Kalibrasyon Raporu, Kalibrasyon Periyodu, Laboratuvar Ortam Şartları, Çalışma Aralığı, Kullanım Aralığı, Kullanım Toleransı, Hata, Ölçme Belirsizliği, Değerlendirme, Etiketlendirme, İzlenebilirlik 1. KALİBRASYON ENVANTERİNE ALINACAK
MÖDT’LERİN BELİRLENMESİ
(MÖDT: Muayene, Ölçme ve Deney Teçhizatı)
Erdemir’de ISO 9002 Kalite Güvence Standardı gereği olarak kalibrasyon envanterine alınacak MÖDT’lerin belirlenmesinde aşağıdaki kriterler esas alınır:
1.1 Kaliteyi doğrudan etkileyen malzeme, teçhizat ve hizmetin satınalma işlemlerinde kalite karakteristik ölçümlerinde kullanılan MÖDT’ler,
1.2 Mamul veya yarı mamullerin kalite karakteristik ölçümlerinde kullanılan MÖDT’ler,
1.3 Nihai mamul kalitesini etkileyebilecek proseslerde, nihai mamul kalitesini etkileyebilecek ölçümlerde kullanılan MÖDT’ler,
1.4 Müşteri ile doğrudan temas halinde olunan yerlerde, yasal metroloji kapsamındaki ölçümlerde kullanılan MÖDT’ler (Örneğin ticari kantarlar),
1.5 Yukarıda belirtilen MÖDT’lerin kontrol, kalibrasyon ve ayarında kullanılan MÖDT’ler.
MÖDT kullanan üniteler, kullandıkları MÖDT’lerin yukarıdaki kriterlere uyup uymadığını kontrol etmekten ve eğer uyuyorsa kalibrasyonları yapacak üniteye bildirerek kalibrasyon envanterine dahil edilmesini sağlamaktan sorumludurlar.
Ayrıca MÖDT kullanıcı üniteler, bu MÖDT’lerin Kullanım Aralığı ve Kullanım Toleransı gibi, MÖDT’nin kalibrasyon sonunda değerlendirilmesinde kullanılacak bilgileri de kalibrasyondan sorumlu gruba bildirirler.
Kullanım Aralığı: MÖDT’nin kullanıldığı yerde o MÖDT ile hangi değerler arasında ölçüm yapıldığını gösteren parametre.
Kullanım Toleransı: MÖDT’nin kullanıldığı yerde, o MÖDT’nin sağlaması gereken tolerans değeri.
2. MÖDT’LERİN KALİBRASYON SORUMLULARININ BELİRLENMESİ
ERDEMİR’de kalibrasyon işleri esas olarak Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından yürütülür. Ancak az sayıdaki bazı MÖDT’lerin kalibrasyonları MÖDT’yi kullanan üniteler tarafından bazılarınınki ise bu MÖDT’lerin bakım-onarımlarından sorumlu bakım-onarım grupları tarafından yapılmaktadır.
2.1 Kullanıcı Sorumluluğundaki MÖDT’ler:
2.1.1 kalibrasyonları referans malzemelerle yapılan MÖDT’ler. Örnekler: Malzeme içindeki hidrojen, karbon, kükürt, azot, oksijen, kalsiyum ve magnezyum gibi maddelerin miktarlarını belirlemede kullanılan analiz cihazları, X-ray ve optik emisyon spektrometreleri. Yüzey pürüzlülüğü ölçme cihazları. Malzeme sertliği ölçme cihazları.
456
2.1.2 Büret, Pipet Balon Joje gibi Cam Kaplar, Toz Elekleri.
ERDEMİR’de kalibrasyonları MÖDT kullanıcı üniteler tarafından yapılan MÖDT’lerin sayısı 160 civarındadır.
Bu MÖDT’lerin kalibrasyonlarıyla ilgili tüm işler (kalibrasyon zamanlarının ve durumlarının takibi, kalibrasyonların yapılması, kayıtların tutulması) kullanıcı ünite tarafından yürütülür.
2.2 Elektronik Bakım-Onarım Grupları Sorumluluğundaki MÖDT’ler:
Bakım-onarımlarından elektronik bakım-onarım gruplarının sorumlu olduğu MÖDT’lerden, sık sık ayar veya onarım yapılmaları nedeniyle kalibrasyonları geçersiz hale gelen ve sık sık yeniden kalibre edilmesi gereken veya kalibrasyon sırasında genellikle ayar yapılması da gereken ve bu ayarları ayrıntılı sistem bilgisi gerektiren MÖDT’ler.
Örnekler: Kantarlar, malzeme kalınlığı ölçme sistemleri, sık sık ayar gerektiren bazı sıcaklık ölçme sistemleri.
Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından bu MÖDT’lere MÖDT numarası verilir. Aylık kalibreye çağrı listeleri hazırlanarak ilgili bakım-onarım grubuna verilir.
Kalibreye Çağrı Listesi: Takip eden ay içinde kalibre edilecek MÖDT’lerin listesi.
Bakım-onarım grupları tarafından bu MÖDT’lerin kalibrasyonları yapılır, kalibrasyon etiketleri yapıştırılır, kalibrasyon raporları düzenlenir ve raporların bir nüshası Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı’na teslim edilir.
Erdemir’de Elektronik Bakım-Onarım Grupları sorumluluğundaki MÖDT’lerin sayısı 125’dir. Tablo 1’e bakınız.
Tablo 1. Elektronik Bakım-Onarım Grupları Sorumluluğundaki MÖDT’ler
MÖDT Türü MÖDT Sayısı
Gaz Analizörü 23
Endüstriyel Kantar 23
Kalınlık Ölçme Sistemi 27
Termokupl Göstergesi 24
Ticari Kantar 28
TOPLAM 125
2.3 ERDEMİR Kalibrasyon Laboratuvarı Sorumluluğundaki MÖDT’ler:
Çeşitli nedenlerle MÖDT kullanıcı ünitelerin veya elektronik bakım-onarım gruplarının sorumluluğunda tutulan ve yukarıda listelenen MÖDT’lerin dışındaki tüm MÖDT’lerin kalibrasyon sorumluluğu Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarına aittir. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı, bu MÖDT’lerden kalibrasyon imkanına sahip olduklarını kendi kalibre eder, kalibrasyon imkanına sahip
olmadıklarını ise ERDEMİR dışı firma ve kuruluşlara kalibre ettirir.
Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından kalibre edilen MÖDT’lerin sayısı 3302’dir. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından ERDEMİR dışı firma ve kuruluşlara kalibre ettirilen MÖDT’lerin sayısı ise 72’dir.
Tablo 2 ve tablo 3’e bakınız.
Tablo 2. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı Tarafından Kalibre Edilen MÖDT’ler
MÖDT Türü MÖDT
Sayısı
Mikrometre 576
Kumpas 466
Transmiter (Basınç) 402
Sıcaklık ölçme sistemleri gösterge tarafı 408 Sıcaklık Sensörü(TC,RTD) 15 Termometre (cam, dijital, infrared) 103
Mültimetre 230
Komparatör Saati 190
Referans Ağırlık 91
Kalibratör (Elektriksel, sıcaklık, basınç) 69
Pasometre 69
Sentil 59
Manometre 56
Referans Kalınlık 49
Açı Ölçer 44
Terazi 42
Su terazisi 37
Cetvel 33
Etüv, fırın 30
Pens Ampermetre 29
Osiloskop 25
Rekorder 10
Diğer 269
TOPLAM 3302
Tablo 3. ERDEMİR Dışı Firma ve Kuruluşlara Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı Tarafından Kalibre Ettirilen MÖDT’ler
MÖDT Türü MÖDT
Sayısı Johnson Mastarı, Mastar Seti 20
Çekme Test Makinası 17
Sertlik Ölçme Cihazı 6
Kalibratör 8
Radyasyon Ölçme Cihazı 8
Standart Ağırlık Seti 3
Mültimetre 2
İnfrared Termometre 2
Sıcaklık Sensörü (RTD) 2
Sıcaklık Sensörü (Termokupl) 2
Surface Plate 1
Darbe Test Cihazı 1
TOPLAM 72
457
Erdemir sorumluluğundaki MÖDT’lerden 2390 tanesinin kalibrasyonu Kalibrasyon Laboratuvarında, 984 tanesinin kalibrasyonu ise portatif kalibrasyon ekipmanları kullanılarak kullanıldığı yerde yapılmaktadır.
Bundan sonraki kısımlarda anlatılanlar sadece Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı sorumluluğundaki kalibrasyonlarla ilgilidir ve kullanıcı ünitelerin ve Elektronik bakım-onarım gruplarının yürüttüğü kalibrasyon işlerini kapsamaz.
3. PERSONEL DURUMU
Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı’nda 14 personel çalışmaktadır. Tablo 4’e bakınız.
Tablo 4. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı Personel Durumu ADET
Baş Mühendis (Elektronik) 1
Mühendis (Elektrik) 1
Mühendis (Makina) 1
Teknisyen (Elektrik veya Elektronik) 8
Teknisyen (Mekanik) 3
4. KALİBRASYON ŞLERİNİN YÜRÜTÜLMESİNDE STANDARTLAŞMANIN SAĞLANMASI
Kalibrasyon işlerin yürütülmesindeki standartlaşma bir Genel Kalibrasyon prosedürü ve 60 adet iş talimatıyla sağlanmaktadır.
Genel Kalibrasyon Prosedürü, Erdemir’de kalibrasyon işlerinin yürütülmesiyle ilgili genel kuralları ve çeşitli ünitelerin sorumluluklarını kapsar.
İş talimatlarının 7 adedi kalibrasyon işlemlerinin nasıl yürütüleceğini açıklayan sistem iş talimatlarıdır ve MÖDT’lerin envantere alınması, envanterden çıkartılması, kalibrasyonların programlanması, kalibrasyona çağrı, MÖDT’lerin kalibrasyon sonucuna göre değerlendirilmesi ve etiketlendirilmesi gibi konuları kapsar. 53 adedi ise kalibrasyonların nasıl yapılacağını açıklayan kalibrasyon iş talimatlarıdır. Örneğin Mikrometre Kalibrasyonu İş Talimatı, Dijital Mültimetre Kalibrasyonı İş Talimatı, ...vb.
5. PERSONEL EĞİTİMLERİ
Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarının kuruluş aşamasında, 1.HİBM.K.lığı’ndan danışmanlık hizmeti ve eğitim alınmıştır. Daha sonraları TSE ve TÜBİTAK-UME’den de eğitimler alınmıştır.
Daha sonraları Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarında yeni göreve başlayan personel ise Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı mühendisleri tarafından eğitilmişlerdir. Eğitim kayıtları saklanmaktadır.
6. KALİBRASYON LABORATUVARI ORTAM ŞARTLARI
Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı’nda 4 adet kalibrasyon odası bulunmaktadır. Bu odalardaki ortam şartları ve toleransları tablo 5’de görülmektedir. Bu tablodaki tolerans değerleri, yürütülen kalibrasyon işleri için yeterli olan değerlerdir. Ancak ortam şartları bu tolerans değerleri kadar oynamamakta ve genellikle nominal değere oldukça yakın olmaktadır. Sıcaklık ve nem seviyeleri otomatik kontrol sistemiyle istenen değerlerde tutulmaktadır.
Laboratuvarların havalandırması filtreler içinden yapıldığından ve laboratuvar ortamına terlikle girildiğinden toz miktarı oldukça düşük olmaktadır.
Tablo 5. Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı Ortam Şartları
Laboratuvar Sıcaklık (0C) Bağıl Nem (%) Nominal Tolerans Nominal Tolerans
BOYUT 20 +/- 1 40 +/-20
ELEKTRONİK 23 +/- 5 40 +/-20
BASINÇ 23 +/- 3 40 +/-20
SICAKLIK 23 +/- 5 40 +/-20
Her bir kalibrasyon odası için 1 feet3 hacimdeki 5 um’den büyük partikül sayısı sınır değeri 700’dür.
7. ERDEMİR’DE KALİBRASYON YAPMADA KULLANILAN BAŞLICA STANDARTLAR VE EKİPMANLAR
Tablo 6. Erdemir’de Kalibrasyon Yapmada Kullanılan Başlıca Stantartlar ve Ekipmanlar
ALAN ADI MARKA MODEL
SICAKLIK Blackbody
Fırın Mikron M360
Blackbody Fırın
Ircon 54332 Blackbody
Fırın Mikron M330
İnfrared Termometre
Raytek RAYMX2
D İnfrared
Termometre (2 adet)
Mikron M190-QTS
Kalibrasyon Banyosu
Hart Scientific
7025 Kalibrasyon
Banyosu
Hart Scientific
6035 Termokupl
Test Fırını Heraeus TPK Referans
RTD
Hart Scientific
5614 Referans
Termocupl
Erdemir S-Tipi Sıcaklık
Tarayıcısı Hart Scientific
Black Stack
NEM Nem Ölçü
Aleti
Thoemmen HM30
458
BASINÇ Hook Gage Dwyer
Deadweight Tester
Budenberg 451A Deadweight
Tester
Budenberg 452A Deadweight
Tester
Ametek DMT-100 Basınç
Kalibratörü Druck DPI 605 Basınç
Kalibratörü
Beamex PC 106 Basınç
Kalibratörü
Desgranges
&Hout
DH 365 Analog Test
Manometresi
Budenberg 215F (0- 250 bar) Analog Test
Manometresi
Budenberg 215F (0- 600 bar) ELEKTRİK/
ELEKTRONİK/
SICAKLIK
Çok Fonksiyonlu Kalibratör
Fluke 5500 A (Osiloskop Fonksiyonl u)
Proses
Kalibratörü Fluke 702 Proses
Kalibratörü Beamex TC 305 ELEKTRİK/
ELEKTRONİK Mültimetre Hewlett Packard
3458 A Mültimetre Fluke 45
BOYUT Boyut
Yükseltici Starrett 715 Mastar Seti Starrett RC88MAA Mastar Seti Starrett SC81AA Mastar Seti Starrett RS112MA
1 Mastar Seti Mitutoyo 516-107 Mastarlar Mitutoyo 611...
Yükseklik
Ölçer Starrett DHG 1225 Yükseklik
Ölçer Starrett 258M Komparatör
Saati Kalibratörü
Mitutoyo 170-102
Halka Mastar
Mitutoyo 177-290 Surface
Plate
Starrett 80610 Surface
Plate
JFA EĞİM(Su
Terazisi)
Sine Bar Brunson 470
AÇI Açı Mastar
Seti
Starrett AG6.SI Diklik
Silindiri
Helios 380/0/7 Diklik
Mastarı Helios 377/0/12 Sine Plate Mitutoyo 930-626
TORK Torkmetre
Kalibratörü CDI 2000-600-0
KÜTLE Standart
Ağırlık Seti (1-10 kg, F1 sınıfı)
Zwiebel XPOCF1
Standart Ağırlık (20 kg, F1 sınıfı)
Sartorius YWC 723- 00 Standart
Ağırlık (50 kg, F1 sınıfı)
Sartorius YCW 753- 00 Referans
Ağırlık (27 adet)
Fener 50 Kg
Referans Ağırlık (14 adet)
Akmetal 500 Kg
Referans Ağırlık (12 adet)
Erdemir 5000 Kg
Referans Ağırlık (38 adet)
Erdemir 700...1450 0 kg Terazi (0-
205 g)
Mettler Toledo
AT200 Terazi (0-
5100 g)
Mettler Toledo
PR5003 Terazi (0-60
kg)
Mettler Toledo
KB 50-2 Terazi (0-
600 kg)
Mettler Toledo
KC 500-1 Kantar (0-
30000 kg)
Mettler Toledo
8530 Cuoger
8. MÖDT’LERİN KALİBRASYON ENVANTERİNE ALINMASI
Kullanıcı ünitelerin, kalibrasyon envanterine alınmasını talep ettiği MÖDT’ler, Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından, kalibrasyon envanterine alınması için gerekli kriterler yönünden incelenir. Eğer uygunsa envantere alınmasına karar verilir.
8.1 MÖDT’lere MÖDT Numarası Verilmesi
Kalibrasyon Envanterine dahil edilecek MÖDT’lere Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı tarafından aşağıdaki formata uygun olarak MÖDT numarası verilir:
XX-YYYY-ZZ XX : Ekipman Grup Kodu.
YYYY : Sıra Numarası ZZ : Ekipman Numarası
459
Örnekler:
Bir Akış Ölçme Sistemine ait fark basınç transmiteri aşağıdaki gibi kodlandırılmıştır:
TR-0083-01
Yukarıda belirtilen Akış Ölçme Sisteminin gösterge tarafı ise aşağıdaki gibi kodlanmıştır:
TR-0083-02
NOT: Erdemirde akış ölçme sistemleri sistem halinde kalibre edilmemekte, transmiterlerin ve gösterge kısımlarının kalibrasyonları ayrı ayrı yapılmaktadır.
Bundan amaç arızalanan bir transmiter yerine yenisi takıldığında sistemin tolerans dışı olma ihtimalini yok etmektir.
Diğer örnekler:
OS-0025-01 Bir osiloskop MI-0134-01 Bir Mikrometre KU-0071-01 Bir kumpas
MÖDT’nin ait olduğu ünitenin kodu zaman zaman değiştiğinden, MÖDT numarası kodlamasında ünite kodları kullanılmamıştır.
8.2 Kalibrasyon Envanteri Tablosuna Bilgi Girişi
Kalibrasyon Envanterine dahil edilecek MÖDT’ler için bilgisayar ortamındaki “KALİBRASYON ENVANTERİ”
tablosuna aşağıdaki bilgiler girilir:
1. MÖDT No, 2. Ünite Kodu, 3. Ekipman Adı, 4. İmalatçı, 5. Model, 6. Seri No, 7. Yeri,
8. Envantere Giriş Tarihi, 9. Kalibrasyon İş Talimatı No, 10. EKL Grubu,
11. Kalibrasyon Periyodu, 12. Kalibrasyon Şekli, 13. Kalibre Edecek, 14. Kalibrasyon Yeri, 15. Kayıt Nedeni.
Kalibrasyon İş Talimatı No: MÖDT’nin hangi kalibrasyon iş talimatına göre kalibre edileceğini gösterir.
EKL Grubu: MÖDT’nin kalibrasyonunun yapılmasından veya Erdemir dışı firmalara yaptırılmasından sorumlu olan Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı grubu. Örneğin:
Elektronik Laboratuvarı, Boyut Laboratuvarı, Basıç Laboratuvarı, Sıcaklık Laboratuvarı.
Kalibrasyon Periyodu: MÖDT’nin ne kadar zamanda bir kalibre edileceğini gösteren süre. MÖDT’lerin kalibrasyon periyotları başlangıçta o tür MÖDT’ler için çeşitli kalibrasyon literatüründe (Örnek: Hassas Ölçme Cihazları Kalibrasyon Kılavuzu UME 93-005) tavsiye edilen kalibrasyon periyotları, dünya çapında yaygın olarak kabul görmüş kalibrasyon periyotları ve o MÖDT’nin kullanım şartları dikkate alınarak belirlenir. Daha sonra MÖDT’lerin kalibrasyonlarındaki ölçüm değerleri dikkate alınarak, gerekirse kalibrasyon periyodu yeniden ayarlanır.
Kalibrasyon periyodunun ayarlanmasında dikkat edilecek ana nokta şudur: Peşpeşe iki kalibrasyon arasında geçen sürede, MÖDT’nin hatalarının tolerans sınırları dışına çıkması ihtimali düşük olmalıdır. Bu ihtimal hiç bir zaman sıfır olamaz. Bu ihtimalin ne kadar düşük tutulacağı ise MÖDT’nin kullanıldığı işlerin ne kadar önemli ve kritik olduğuyla ve o MÖDT ile yapılan ölçümün bu işin doğru yapılmasını ne derecede etkilediğiyle ilgilidir. MÖDT’lerin kalibrasyon periyodu olarak 12 ay değeri dünya çapında yaygın olarak kabul gördüğünden ve tavsiye edildiğinden, Erdemir’deki MÖDT’lerin çoğunda kalibrasyon periyodu 12 ay olarak belirlenmiştir.
Kalibrasyon Şekli: Periyodik olarak kalibre edilecek olan MÖDT’ler için bu haneye “PERİYODİK” girilir. Uzunca bir süre (Örneğin birkaç yıl) kullanılmayacağı düşünülen MÖDT’ler için ise “KULLANIMDAN ONCE” girilir.
“KULLANIMDAN ÖNCE” statüsündeki MÖDT’ler kullanılacakları zaman kalibre edilirler ve “PERİYODİK”
statüsüne sokulurlar.
Kalibre Edecek: Erdemir tarafından kalibre edilecek MÖDT’ler için “ERDEMİR” girilir. Erdemir dışı firma ve kuruluşlara kalibre ettirilecek MÖDT’ler için “ERDEMİR DIŞI” girilir.
Kalibrasyon Yeri: Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı’nda kalibre edilecekler için “EKL”, Erdemir dışı firma ve kuruluşların kalibrasyon laboratuvarlarında kalibre ettirilecekler için “ERDEMİR DIŞI” ve bir kalibrasyon laboratuvarına götürülmeden kullanıldığı yerde kalibre edilecekler için “KULLANILDIĞI YERDE” girilir.
Erdemir’de çeşitli proseslerin ölçümü için belirli sabit noktalara monteli olarak kullanılmakta olan basınç transmiterleri, basınç, akış ve sıcaklık göstergeleri gibi MÖDT’ler kullanıldığı yerde kalibre edilmektedirler.
Kumpas, mikrometre, mültimetre gibi Portatif MÖDT’lerle, sabit bir noktaya bağlı olarak kullanılmakla birlikte kullanıldığı yerde kalibrasyon imkanı olmayan infrared termometre ve sıcaklık sensörü gibi ekipmanlar ise Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı’nda kalibre edilmektedir.
Kayıt Nedeni : Kalibreye çağrı listesinde yer alacak ve kalibre edilecek MÖDT’ler için “KALİBRASYON” girilir.
Birden fazla ekipmandan oluşan MÖDT’lerin Kalibreye çağrı listelerinde yer almayacak, ancak bilgi için girilmesi gereken kısımları için “BİLGİ İÇİN” girilir. Birden fazla ekipmandan oluşan MÖDT’lerin kalibreye çağrı listesinde yer alacak ve kalibre edilecek kısımları için
460
“KALİBRASYON” girilir. Kalibreye çağrı listeleri oluşturulurken, sadece kayıt nedeni hanesine
“KALİBRASYON” girilmiş olanlar seçilir.
Örnek: Erdemirde sıcaklık ölçme sistemlerindeki termokupllar, genellikle hasarlanma riskinden dolayı periyodik olarak kalibre edilmemektedir. Termokupl telleri sertifikalı olarak temin edilmeye çalışılmakta, temin edilen tel çiftleri birbirine kaynatılarak erdemir imkanlarıyla termokupl imal edilmekte, imal edilen termokupllardan bazıları Erdemir kalibrasyon laboratuvarında kalibre edilerek temin edilen termokupl tellerinin uygunluğu kontrol edilmektedir. Termokupllar sisteme takıldıktan sonra periyodik olarak kalibre edilmemekte, bozulduğunda değiştirilmektedir. Böyle bir sıcaklık ölçme sistemi için tüm sistem TC-YYYY-00 şeklinde numaralandırılır (YYYY:
0000 ile 9999 arasında bir sayı) ve kayıt nedeni hanesine
“BİLGİ İÇİN” girilir. Bu sisteme ait termokupl TC-YYYY- 01 şeklinde numaralandırılır ve kayıt nedeni hanesine
“BİLGİ İÇİN” girilir. Bu sistemin gösterge tarafı TC- YYYY-02 şeklinde numaralandırılır ve kayıt nedeni hanesine “KALİBRASYON” girilir.
8.3 MÖDT’lere Kalibrasyon Dosyası Açılması
Kalibrasyon envanterine dahil edilen her bir MÖDT için bir MÖDT bilgi formu doldurulur ve dosyalanır. Kalibre edilen MÖDT’lerin kalibrasyon raporları, kendine ait MÖDT bilgi formunun yanında dosyalanır. MÖDT bilgi formu aşağıdaki bilgileri içerir:
1. MÖDT No, 2. Ekipman Adı, 3. İmalatçı, 4. Model, 5. Seri No, 6. Yeri,
7. Envantere Giriş Tarihi
8.4 MÖDT Özellikleri Tablosuna Bilgi Girişi
Kalibrasyon Envanterine dahil edilen MÖDT’ler için bilgisayar ortamındaki “MÖDT ÖZELLİKLERİ” tablosuna aşağıdaki bilgiler girilir:
1. MÖDT No, 2. Parametre, 3. Çalışma Aralığı, 4. Kullanım Aralığı, 5. Okuma Hassasiyeti, 6. Okunurluk,
7. İmalatçı Doğruluğu, 8. Kullanım Toleransı
Parametre: MÖDT ile ilgili büyüklük türünü gösterir Örneğin akım, uzunluk, sıcaklık veya tork gibi.
Çalışma Aralığı: MÖDT’nin hangi değerler arasında çalışabildiğini gösterir. Örneğin 50-1000 0C.
Kullanım Aralığı: Bir MÖDT’nin, kullanıldığı yerde hangi değerler arasında kullanıldığını gösterir. Örneğin 400-800
0C.
Okuma Hassasiyeti: Dijital göstergeli MÖDT’lerde göstergenin en küçük okuma değeri, analog göstergeli MÖDT’lerde en küçük skala bölüntüsü.
Okunurluk (Gözün okuyabileceği en küçük değer):
Analog göstergeli MÖDT’lerde, gözle ayırdedilebilecek en küçük değeri ifade eder. MÖDT’nin en küçük skala bölüntüsünü belirleyen iki çizgi arasındaki mesafe yeteri kadar büyükse, bu mesafe gözle daha küçük değerlere bölünebilir. Okuma belirsizliği hesabında kullanılır.
İmalatçı doğruluğu: MÖDT’nin teknik spesifikasyonlarında belirtilen doğruluk değeri.
Kullanım Toleransı: MÖDT’nin kullanıldığı yerde, bu MÖDT’nin sağlaması gereken tolerans değeri.
Örnek: Bir fırının sıcaklık ölçümünün en fazla +/- 12 0C hata ile yapılması gerekiyorsa, bu fırının sıcaklığını ölçmede kullanılan sıcaklık ölçme sisteminin kullanım toleransı +/- 12 0C’dir. Bu sıcaklık ölçme sistemi bir bütün olarak kalibre edilmeyip, sıcaklık sensörü ayrı, gösterge kısmı ayrı kalibre ediliyorsa, bunlardan her birinin kullanım toleransının ayrı ayrı belirlenmesi gerekir. Bunun için ölçme sisteminin kullanım toleransı, sensör ve gösterge kısımları arasında aşağıdaki koşul sağlanacak şekilde paylaştırılır:
Sensör Kul.Tol. + Gösterge Kul.Tol. <= Sistem Kul.Tol.
NOT: Bu paylaştırmanın sensör ve gösterge arasında eşit olarak yapılması gerekmez. Sensör ve gösterge kısımlarının, pratikte hangi tolerans seviyelerini karşılayabildikleri dikkate alınır. Örneğin, sıcaklık ölçme sisteminin kullanım toleransı +/- 12 0C ise, sensör kısmına +/- 8 0C, gösterge kısmına +/- 4 0C kullanım toleransı verilebilir.
Kullanım toleransı, bir MÖDT’nin kalibrasyonu sonunda
“Kalibreli”, Sınırlı Kalibreli”, veya “Tolerans Dışı” olarak değerlendirilmesinde dikkate alınan kriterdir.
Bir MÖDT’nin kalibrasyonu sonucunda belirlenen hatası ile kalibrasyondaki ölçme belirsizliğinin toplamının, kullanım toleransından büyük olmaması gerekir:
Hata + Ölçme Belirsizliği <= Kullanım Toleransı Yukarıdaki koşulun sağlanması durumunda MÖDT
“kalibreli” olarak değerlendirilecektir. Aksi halde tolerans dışı olarak değerlendirilecektir.
NOT: İmalatçı doğruluğunu sağlayan bir MÖDT’nin
“tolerans dışı” olarak değerlendirilmesi ihtimalini yok etmek için, aşağıdaki bağıntının sağlanması gerekir:
(imalatçı doğruluğu) + (ölçme belirsizliği) <= (kullanım toleransı)
461
Yukarıdaki bağıntıdan görülebildiği gibi, kalibrasyondaki ölçme belirsizliği nedeniyle, imalatçı doğruluğu kullanım toleransına eşit olmamalıdır. Belirli bir kullanım toleransı için imalatçı doğruluğu daha küçük (yani daha iyi) olan bir MÖDT kullanılmalıdır.
9. KALİBRASYONLARIN PROGRAMLANMASI ve MÖDT’LERİN KALİBRASYONA ÇAĞIRILMASI 9.1 Her ayın sondan ikinci günü, bilgisayar ortamındaki
“Kalibrasyon Envanteri” ve “Kalibrasyon İşlemleri”
tablolarındaki kayıtlardan yararlanılarak, hiç kalibre edilmemiş, kalibrasyon zamanı geçmiş ve bir yıl içinde kalibrasyon zamanları dolacak olan MÖDT’lerin toplam sayıları, Sıcaklık-Basınç Laboratuvarları, Elektronik Laboratuvarı ve Boyut Laboratuvarı sorumluluğunda olanlar için ayrı ayrı belirlenir.
9.2 Yukarıda belirlenen miktarlardan Elektronik ve Boyut Laboratuvarı sorumluluğunda olanlar 11’e ve Sıcaklık- Basınç Laboratuvarları sorumluluğunda olanlar 10’a bölünerek, takip eden ay içinde kalibre edilecek MÖDT’lerin sayıları her bir grup (Sıcaklık-Basınç Laboratuvarları, Elektronik Laboratuvarı, Boyut Laboratuvarı) için ayrı ayrı belirlenir.
9.3 Yukarıda belirlenen sayıları tutturabilmek için, en son hangi “gelecek kalibrasyon tarihi” ne kadar olan MÖDT’lerin çağırılacağı, her bir grup için ayrı ayrı belirlenir.
9.4 Her bir grup için ayrı ayrı belirlenmiş olan en son gelecek kalibrasyon tarihlerine kadar olan MÖDT’ler için aşağıdaki listeler hazırlanır:
1) Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı’nda kalibre edilecek MÖDT’ler için kalibreye çağrı listesi,
2) Kullanıldığı yerde kalibre edilecek MÖDT’ler için kalibreye çağrı listesi
NOT 1: Yukarıdaki kalibrasyon programlama yöntemi ile, her bir laboratuvar grubunun yıllık kalibrasyon iş yükü, yılın ayları arasına dengeli bir şekilde dağıtılmaktadır.
NOT 2: Yıllık miktarların 12 yerine 11 ve 10 gibi daha küçük sayılara bölünmesinden amaç, MÖDT’leri kalibrasyon zamanları dolmadan daha önce kalibrasyona çağırmak ve çeşitli nedenlerle MÖDT’lerin kalibrasyon zamanlarının geçmesi riskini azaltmaktır.
NOT 3: Sıcaklık-Basınç Laboratuvarlarına ait miktarın 10’a bölünmesinin nedeni, bu laboratuvarların sorumluluğundaki MÖDT’lerin büyük çoğunluğunun kalibrasyonlarının sadece sistem duruşları sırasında yapılabilmesidir. Bu tür MÖDT’lerin kalibrasyonları genellikle kullanıldığı yerde yapılmaktadır.
NOT 4: Kalibrasyona çağrı listeleri, hiç kalibre edilmemiş ve kalibrasyon zamanı geçmiş MÖDT’leri de kapsar.
NOT 5: Kalibreye çağrı listeleri aşağıdaki bilgileri kapsar:
Ünite Kodu,
Ünite Adı,
MÖDT No
MÖDT Adı,
Marka,
Model,
Seri No,
Yeri,
Gelecek Kalibrasyon Tarihi.
9.5 Kalibrasyona çağrı listeleri müdürlüklere göre gruplandırılarak, yazı ekinde ilgili müdürlüklere gönderilir.
10. KALİBRASYONLARIN YAPILMASI
10.1 Bir MÖDT kalibrasyon için Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarına teslim edildiğinde, Cihaz Kabul Teslim Tutanağı düzenlenir. Bilgisayar ortamındaki Kalibrasyon İşlemleri tablosuna aşağıdaki bilgiler girilir:
MÖDT NO,
EKL’ye geliş Tarihi.
(EKL: Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı)
10.2 İlgili Kalibrasyon iş talimatına uygun olarak MÖDT’nin kalibrasyonu yapılır. Kalibrasyon raporu düzenlenir. MÖDT üzerine kalibrasyon etiketi yapıştırılır.
10.3 Bilgisayar ortamındaki Kalibrasyon İşlemleri tablosuna aşağıdaki bilgiler girilir:
Kalibrasyon/Kontrol Tarihi,
Gelecek Kalibrasyon Tarihi,
Kalibre/Kontrol Eden,
Kalibrasyon/Kontrol Sonucu,
Toplam adam-saat.
Kalibrasyon / Kontrol Sonucu: MÖDT’nin kalibrasyon sonucunda yapılan değerlendirilmesine göre aşağıdaki kodlardan biri girilir:
KA: Kalibreli, SK: Sınırlı Kalibreli, TD: Tolerans Dışı, AR: Arızalı.
10.4 Hazırlanan kalibrasyon raporu onaylattırılarak MÖDT’nin dosyasına konur.
10.5 MÖDT’nin kalibrasyonunun tamamlandığı telefonla kullanıcıya bildirilir. MÖDT kullanıcıya teslim edilirken Cihaz Kabul-Teslim tutanağı imzalattırılır. Gerekirse kalibrasyon raporunun bir nüshası kullanıcıya verilir.
Kalibrasyonları sorunsuz olarak sonuçlanan (Kalibreli) MÖDT’lerin kalibrasyon raporları özel durumlar dışında
462
kullanıcıya verilmemektedir. Kalibrasyonları sorunlu olarak sonuçlanan (Arızalı, Tolerans dışı, Sınırlı Kalibreli) MÖDT’lerin kalibrasyon raporlarının bir nüshası mutlaka kullanıcıya verilir.
11. KALİBRASYON RAPORU DÜZENLENMESİ Kalibrasyon raporlarının formatı ve kapsadığı bilgiler kalibre edilen MÖDT’nin türüne göre farklılıklar göstermekle birlikte, genel olarak aşağıdaki bilgileri kapsar:
MÖDT No,
MÖDT Adı,
İmalatçı,
Model,
Seri No,
Ölçüm Aralığı,
Okunurluk, skala bölüntüsü,
Yeri,
Kalibrasyon Talimatı Numarası,
Kalibrasyon/Kontrol Tarihi,
Gelecek Kalibrasyon Tarihi,
Laboratuvar sıcaklığı,
Laboratuvar Nemi,
Kalibrasyon/Kontrol Sonucu,
Kullanılan Ekipmanlar (Adı, Model, Seri No, Gelecek Kalibrasyon Tarihi),
Kalibre Eden (İsim, İmza),
Onaylayan (İsim, imza),
Uygulanan Değerler,
Okunan değerler,
Hata değerleri,
Ölçüm Belirsizliği değerleri,
Toleranslar,
Tolerans dışı noktalar.
NOT: Kalibrasyon sırasında kullanılan çeşitli kayıt, hesaplama ve belirsizlik hesabı formları da kalibrasyon raporuna eklenerek dosyalanır. Ancak bu formlar kullanıcıya verilen kalibrasyon raporlarına eklenmez.
12. ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİ HESAPLARININ YAPILMASI
Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarında yapılan kalibrasyonlar için belirsizlik hesapları, Tübitak-UME’den alınan eğitim ve UME’nin Ölçüm Belirsizliği kitabı doğrultusunda yapılmaktadır. Belirsizlik hesaplarının genel kuralları olmakla birlikte her bir kalibrasyon türü farklı ayrıntılar içermektedir (Örneğin hangi belirsizlik bileşenlerinin dikkate alınacağı, hangi belirsizlik bileşenlerinin ihmal edileceği, hangi formüllerin kullanılacağı gibi). Belirsizlik hesabı teorisi oldukça karmaşık matematiksel formüller ve ayrıntılar içerdiğinden, belirsizlik hesaplarının herkes tarafından tamamen aynı şekilde yapılmasını sağlamak ve hata yapılmasını önlemek amacıyla, kalibrasyon iş talimatlarının her birinde o kalibrasyonla ilgili belirsizlik hesabının nasıl yapılacağı adım adım açıklanmıştır.
13. MÖDT’LERİN KALİBRASYON SONUCUNA GÖRE DEĞERLENDİRİLMESİ
MÖDT’lerin kalibrasyon sonucuna göre değerlendirilmesinde, o MÖDT’nin kullanıldığı yerde gerekli olan kullanım toleransı değerleri dikkate alınır. Bir MÖDT’nin belirli bir kalibrasyon noktasında tolerans içi sayılması için gerekli koşul aşağıdaki gibidir:
Hata + Ölçme Belirsizliği <= Kullanım Toleransı 13.1 MÖDT’lerin “KALİBRELİ” Olarak
Değerlendirileceği Durumlar:
1) MÖDT’ler tüm fonksiyon ve çalışma aralıklarında tolerans sınırları içinde kalıyorsa,
2) Sabit bir noktaya bağlı olarak ve belirli bir proses parametresini ölçmek için kullanılan MÖDT’ler, kullanım aralığı boyunca tolerans sınırları içinde kalıyorsa (kullanım aralığı dışındaki noktalarda tolerans dışı olsalar bile),
3) Tolerans sınırları söz konusu olmayan ve sadece gerçek değerinin belirlenmesi amacıyla kalibre edilen MÖDT’ler (Örneğin kantarları kalibre etmede kullanılan 5...6 tonluk referans ağırlıklar).
13.2 MÖDT’lerin “SINIRLI KALİBRELİ” Olarak Değerlendirileceği Durumlar:
Az sayıda noktada tolerans dışı olması veya bazı eksiklikleri ve kısmi arızaları nedeniyle, dikkatli kullanılmaması halinde hatalı ölçüme neden olabilecek;
kullanılırken dikkat edilmesi ve tolerans dışı noktalarda kullanılmaması gereken MÖDT’ler “SINIRLI KALİBRELİ” olarak değerlendirilirler. Bu MÖDT’lerin kullanılıp kullanılmama kararı kullanıcıya bırakılmıştır.
Kullanıcı MÖDT’yi kullanırken, kalibrasyon raporunda belirtilen eksiklikleri ve tolerans dışı noktaları dikkate almaktan sorumludur.
13.3 MÖDT’lerin “TOLERANS DIŞI” Olarak Değerlendirileceği Durumlar:
Kalibrasyonu sonucunda, hatalarının büyüklüğü nedeniyle kullanılmayacak durumda olduğuna karar verilen MÖDT’ler “TOLERANS DIŞI” olarak değerlendirilir. Bu MÖDT’ler ancak hataları giderildikten ve tekrar kalibre edildikten sonra kullanılabilirler.
13.4 MÖDT’lerin “ARIZALI” Olarak Değerlendirileceği Durumlar:
MÖDT’nin kalibreli olarak kullanılması gereken bir fonksiyon veya çalışma aralığındaki arızası nedeniyle kullanılmayacak durumda olduğuna karar verilen MÖDT’ler “ARIZALI” olarak değerlendirilir.
463
14. MÖDT’LERİN ETİKETLENDİRİLMESİ
14.1 Kalibrasyon sonucunda “KALİBRELİ” olarak değerlendirilen MÖDT’lere aşağıdaki gibi beyaz renkli
“KALİBRELİ” etiketi yapıştırılır:
14.2 Kalibrasyon sonucunda “SINIRLI KALİBRELİ”
olarak değerlendirilen MÖDT’lere aşağıdaki gibi sarı renkli “SINIRLI KALİBRELİ” etiketi yapıştırılır:
SINIRLI KALİBRELİ –EKL MÖDT NO :
KLB.TAR : GEL.KLB.TAR:
KLB.YAPAN :
14.3 Kalibrasyon sonucunda “TOLERANS DIŞI” olarak değerlendirilen MÖDT’lere aşağıdaki gibi kırmızı renkli
“TOLERANS DIŞI” etiketi yapıştırılır:
TOLERANS DIŞI KULLANILMAZ – EKL MÖDT NO :
KONT. TAR : KONT. EDEN :
14.4 Kalibrasyon sonucunda “ARIZALI” olarak değerlendirilen MÖDT’lere aşağıdaki gibi kırmızı renkli
“ARIZALI” etiketi yapıştırılır:
ARIZALI KULLANILMAZ – EKL MÖDT NO :
KONT. TAR : KONT. EDEN :
14.5 Hali hazırda kullanılmayan ve uzun bir süre kullanılmayacağı (örneğin birkaç yıl) tahmin edilen MÖDT’ler üzerine, gereksiz yere kalibrasyon yapılmasını önlemek amacıyla, aşağıdaki gibi kırmızı renkli
“KULLANIMDAN ÖNCE KALİBRE EDİLECEK“ etiketi yapıştırılır:
EKL KULLANIMDAN ÖNCE KALİBRE
EDİLECEK
14.6 Kalibrasyon envanterine dahil olan tüm MÖDT’lere, yukarıdaki etiketlerin yanı sıra, aşağıdaki gibi beyaz renkli
“MÖDT NUMARASI“ etiketi yapıştırılır:
MÖDT NO : XX-YYYY-ZZ
EKL
14.7 MÖDT’lerin ayar ve onarım yapılarak kalibrasyonlarının geçersiz hale gelmesini ve bu haliyle kullanılmasını önlemek amacıyla MÖDT üzerine:
“AÇILDIĞINDA KALİBRASYONU GEÇERSİZDİR”
veya “AYAR YAPILDIĞINDA KALİBRASYONU GEÇERSİZDİR” gibi etiketler yapıştırılır.
15. MÖDT’LERİN KALİBRASYONUNDA İZLENEBİLİRLİĞİN SAĞLANMASI
MÖDT’lerin kalibrasyonunda, kesintisiz bir karşılaştırma zinciri ile uluslararası veya ulusal standartlara bağlantılı olduğu bilinen kalibreli ekipmanlar kullanılması esastır.
Erdemir Kalibrasyon Laboratuvarı, kalibrasyonda kullanılan standartlardan, izlenebilir kalibrasyon yeteneğine sahip olduklarını kendi kalibre eder. İzlenebilir kalibrasyon yeteneğine sahip olmadığı standartları ise, izlenebilir kalibrasyon yeteneği olan Erdemir dışı laboratuvarlara kalibre ettirir.
Erdemir’in şimdiye kadar kalibrasyon hizmeti almış olduğu başlıca firma ve kuruluşlar, UME (Elektrik, Sıcaklık, basınç ve kütle alanlarında kalibrasyon hizmeti alınmıştır.), TSE (Johnson mastarı, Surface plate, açı mastarı, halka mastar, darbe test cihazı, sertlik ölçme cihazı ve çekme test makinası alanlarında kalibrasyon hizmeti alınmıştır.), Simko (Tork transduseri kalibrasyonu hizmeti alınmıştır) ve Metronorm’dur (Bağıl nem ölçer kalibrasyonu hizmeti alınmıştır).
16. KAYNAKLAR
[1] İ. Dönmez “Genel Kalibrasyon Prosedürü” Erdemir, 1998
[2] Ş. Alazoğlu, T. Araz “Muayene, Ölçme ve Deney Teçhizatlarının Envantere Girilmesi İş Talimatı” Erdemir, 2000
[3] Ş. Alazoğlu “Kalibrasyon Uygulama İş Talimatı”
Erdemir, 1998
[4] Ş. Alazoğlu “Kalibrasyon Programlama ve Kalibrasyona Çağrı İş Talimatı” Erdemir, 1998
[5] Ş. Alazoğlu “MÖDT Kalibrasyon Sonucu Değerlendirme ve Etiketlendirme İş Talimatı” Erdemir, 1998
[6] Çeşitli MÖDT Kalibrasyonu İş Talimatları, Erdemir, 1997-2000
KALİBRELİ-EKL MÖDT NO :
KLB.TAR : GEL.KLB.TAR:
KLB.YAPAN :
