Türk Eğitim Tarihi. 5. Eğitimde İlk Yenileşme Dönemi ( ) Yrd. Doç. Dr.

Türk Eğitim Tarihi

Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

www.agurbetoglu.com agurbetoglu@yahoo.com

5. Eğitimde İlk Yenileşme Dönemi

(1776-1839)

5. Eğitimde İlk Yenileşme Dönemi 1776-1839

• Dönemin Genel Özellikleri

• Askeri Alanda İlk Yenileşmenin Nedenleri

• İlk Batılı Askeri Eğitim Kurumları

• Yenileşme Döneminde Açılan Sivil Okullar

• İlköğretim Zorunluluğu

• Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa ve Eğitim Islahatının Osmanlıya Etkisi

• Avrupa’ya Öğrenci Gönderilmesi

Eğitimde İlk Yenileşme

• Osmanlı Devleti için, bir dizi yenilgiler üzerine öncelikli olarak askeri alanda bazı yeniliklere gidilmesi gerekli görülmüştür.

• “Hendesehane” adıyla 1734’te kurulan bir askeri okul çok kısa ömürlü olmuştur.

• Esas yenileşme Mühendishane-i Bahri

Hümayunun (Askeri Deniz Okulu) 1776’da açılmasıyla başlamıştır.

• I. Abdülhamit (1734-1789), III. Selim (1789- 1807), II. Mahmut (1808-1839)

dönemlerinde yenileşme çabaları sürmüştür.

• Askeri Deniz Okulu’nun açılışı, Osmanlı’da yeni bir devrenin başlangıcı olarak

değerlendirilmektedir.

• Bu kurumlarda yabancı öğretmenlere de görev verilmiştir.

• İlk kez Batı dilleri (Fransızca-İngilizce) programlara girmiştir.

• Batıdaki müspet bilimlerin

öğrenilmesine önem verilmiştir.

• İlköğretimin zorunluluğu ilk kez bu dönemde gündeme gelmiştir.

• İlk olarak tahsil için 1830’larda Batıya öğrenci gönderilmiştir

• İlk Türkçe gazete “Takvim-i Vekayi”

yayımlanmıştır (1831)

• Eğitimde yenileşmeye askeri okullar açılarak başlanmıştır

İlk Yenileşmenin Askeri Alanda Başlatılmasının Nedenleri

• Savaşlardaki yenilginin, iyi yetişmemiş subaylara bağlanması,

• Batı devletlerinin askeri başarılarının temelinde subaylarının iyi eğitilmesinin fark edilmesi,

• Eğitimde yenileşme ve batılılaşmanın gereğine inanılması ve bunun,

tepkilerden çekinilerek askeri alanda başlatılması,

• Batıda gelişen müspet bilimlerin

öncelikle askeri alanda ülkeye taşınması

İlk Batılı Askeri Eğitim Kurumları

• Mühendishane-i Bahr-i Hümayun 1776

• Mühendishane-i Berr-i Hümayun 1795

• Tıphane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure 1827

• Mekteb-i Harbiye 1834

• Mızıka-i Hümayun Mektebi 1834

Mühendishane-i Bahr-i Hümayun (1776)

• İlk askeri deniz okuludur

• Mayıs 1770’de Çeşme limanında Osmanlı donanmasının yakılması sonrası kurulmuştur.

• Matematik-geometri derslerinin “Hendese” adı altında okutulması dolayısıyla bu ad verilmiştir.

• İlk hocası Cezayirli Seyit Hasan adında Batı dillerini de bilen bir denizcidir.

• Okulda Fransız öğretmenler ve ulemadan bazı önemli kişiler de ders vermiştir.

• Osmanlı’da Batıya açılan ilk pencere hüviyetindedir.

• Okulun programı başlangıçta ilköğretim düzeyinden pek farklı değildi.

• İstanbul Teknik Üniversitesinin bu kurumun devamı olduğu da iddia edilmektedir.

• Bu kurumun, Deniz Harp Okulunun da temeli olduğu kabul edilmektedir.

Programı

• Sonraları kaptan ve subayların 13-16 yaşlarındaki çocukları alınmaya başlandı

• Bu çocukların da Kur’an ve sülüs yazı bilmesi şarttı

• Bu kurumun süresi üç yıldı

• İlk iki sınıfta ortak dersler; İlmihal, Arapça, Hesap, Hendese, Cebir, Resim öğretilirdi

• Üçüncü sınıfta uzmanlık sınıflarına ayrılır ve ilgili alanın uzmanlık dersleri okutulurdu.

• 1842’den itibaren Fransızca seçmeli, İngilizce zorunlu olmuştur

• Bu okullara kaynaklık edebilecek standart bir kurum yoktu

• Önceleri bu kuruma okuma-yazma bilmeyen çocuklar da alınmaktaydı.

• Çocuklara önce okuma-yazma, Arapça, Farsça, Fransızca, daha sonra Matematik ve denizcilik öğretilirdi

Mühendishane-i Berr-i Hümayun (1795)

• Askeri Kara Okulu anlamındadır. III. Selim tarafından açılmıştır.

• Haritacılık, gemi inşaatı ve inşaat mühendisliği öğretimi vardı.

• Eğitimde, topçuluk, istihkam, haritacılık ağırlıklıydı.

• Nizamnamesinde kuruluş amacı;

• Hendese, Hesap, Hikmet ve Coğrafya fenlerinin yayılması

• Devlet için gerekli harp sanayisinin eğitim-öğretim ve uygulamasının sağlanması

• Haftada 5 gün eğitim verilir, Pazartesi ve Perşembe günleri arazide uygulama yapılırdı.

• Bu durum, eğitimde uygulamaya önem verildiğini göstermektedir.

• 1847'de mühendislik eğitiminin dışında mimarlık eğitimi de verilmeye başladı.

• 1883'te Mühendishane-i Bahr-i Hümayun ile birleştirilerek Hendese-i Mülkiye adını almıştır.

• 1909'da Mühendis Mekteb-i Alisi, 1928’de yüksek mühendis mektebi olarak sivil bir kurum haline dönüşmüştür.

• Kara Harp Okulunun da temeli olduğu kabul edilen bu kurum 1944 yılından itibaren de İstanbul Teknik Üniversitesi olarak devam etmektedir.

Tıphane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure(1827)

• III. Selim zamanında, yayımlanan bir nizamname (1807) ile, İstanbul Tersanesi içinde bir tıp okulu kurulmuş, bu okulda;

• eğitimin İtalyanca olması ve zamanla Fransızcaya geçilmesi

• Yetişen tabiplerin donanmada görev alması planlanmıştı.

• Aynı yıl çıkan Kabakçı isyanı yüzünden bu teşebbüs sonuçsuz kalmıştır.

• Askeri tabip yetiştiren kurum bundan 20 yıl sonra II. Mahmut döneminde, 1827 tarihinde açılmıştır.

• Dört yıl süreli bu okulun programı şöyledir:

• Arapça, Türkçe, Fransızca dil bilgisi,

• Anatomi ve tıp bilimi,

• Cerrahlık uygulaması

• Tıbbiye kısmında öğretim Fransızca, Cerrahiye kısmında Türkçe olarak yürütülmekteydi.

• Okulda ağırlıklı olarak yabancı hocalar ders vermekteydi.

• Okul 1839’da “Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane”adını almış, 1894’te “Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane” adıyla Haydarpaşa semtine taşınmıştır. (Marmara Üniversitesi Rektörlüğü)

• Bu kurum günümüzde GATA’nın temelini oluşturmaktadır

Mekteb-i Fünun-i Harbiye (1834)

• Yeniçerinin bozulan disiplini ve yeniliğe kapalı yapısı nedeniyle yeni bir asker yetiştirme sistemine ihtiyaç duyulmaktaydı.

• III. Selim’in bu amaçla kurmaya çalıştığı Nizam-ı Cedit ocağı, onun hayatına malolmuştu.

• 15 Haziran 1826’da yeniçeri ortadan kaldırıldı ve yerine “Asakir-i Mansur-i Muhammediye kuruldu

• Burada küçük yaştaki er, onbaşı ve çavuşlardan yeteneklileri seçilerek “mektep” veya Sıbyan Bölükleri” şeklinde teşkilatlandırıldı(1831)

• Buraya Avrupa’dan da hocalar getirtildi.

• Eğitimde; okuma-yazma, dini bilgiler ve harp bilgileri öğretilmekteydi.

• Mühendishaneden de yılda birkaç subayın yetişmesi, Osmanlı’nın eğitilmiş asker ve subay ihtiyacını

karşılamaya yetmiyordu.

• Bu nedenle padişahın emriyle yeni bir askeri okul açılmasına karar verildi.

• 1834 tarihinde Mekteb-i Fünun-i Harbiye adında yeni bir askeri okul kuruldu.

• Bu okula, daha önce kurulmuş olan “Mektep” ya da “Sıbyan Bölükleri” denilen askerler alındı ve bunlara daha ciddi bir program uygulanmaya başlandı.

• Böylece okulun ilk öğrencileri, ordunun da bir taburunu teşkil ediyordu.

• Okulun kurulmasından hemen sonra bazı öğrenciler tahsil için Viyana, Paris, Londra’ya gönderildi.

• Avrupa’dan da öğretmenler getirtilmişti.

• Mektebi Harbiye, kendi döneminde en gözde eğitim kurumlarından biri haline gelmiştir.

• Buradan mezun olan subaylar, sivil okullarda müsbet bilimleri okutan öğretmenler olarak görev almışlardır.

• Böylece bu kurum; sadece subay yetiştirerek değil, uzun yıllar sivil öğretim kurumları için bir öğretmen kaynağı olmuştur.

Mızıka-i Hümayun Mektebi (1834)

• O nedenle ordunun ihtiyacı olan yeni bir mızıka mektebi 1834 yılında açıldı.

• Bu kurum bir “askeri bando”dur.

• Kurumun başına İtalyan “Donizetti Paşa”

getirilmiştir.

• Günümüz “Cumhurbaşkanlığı Senfoni

Orkestrası”nın çekirdeği olduğu kabul edilir.

• 1826’da yeniçeriyle birlikte Mehterhane

de ortadan kalkmıştı

Yenileşme Döneminde Açılan Sivil Okullar

• Rüşdiye Mektepleri (1839)

• Mekteb-i Maarif-i Adliye (1839)

• Mekteb-i Ulüm-i Edebiye(1839)

• Tercüme Odası

Rüşdiye Mektepleri (1839)

• 1776’dan itibaren açılmaya başlayan askeri okullarda öğrencilere okuma-yazma öğretilmesi eğitim amacında gecikmelere neden olmaktaydı

• Sıbyan mekteplerinin belirli bir standarda sahip olmaması bu sorunu doğuruyordu.

• O nedenle, sıbyan mektepleri ile askeri eğitim kurumları arasında yeni bir öğretim kurumuna ihtiyaç duyuldu.

• Çocukların “Rüşd” yaşına kadar bu okullarda okumaları düşünüldüğü için bu isim II. Mahmut tarafından verilmiştir.

• İlk açılan Rüşdiyeler (Şubat 1839); Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mekteb-i Ulüm-i Edebiye’dir.

• Genel Rüşdiyelerin açılışı Şubat 1839’da kararlaştırılmasına rağmen 1846’dan

sonra açılabilmiştir

Mekteb-i Maarif-i Adliye (1839)

• II. Mahmut’un mahlası “Adli” olduğundan bu isimle anılmışlardır.

• Hukuk eğitimiyle herhangi bir ilişkisi yoktur

• Rüşdiye düzeyinde bir öğretim kurumudur.

• Kuruluş amacı sivil memur yetiştirmektir.

• II. Mahmut tarafından kurulmuştur

• Programı:

• Arapça Sarf ve Nahiv

• Farsça ve Tuhfe-i Vehbi

• Gülistan

• Hat, Darp, Taksim, Türkçe İnşa

• Fransızca Gramer

• Hendese, Coğrafya, Tarih, Politika

Mekteb-i Ulüm-i Edebiye(1839)

• Rüşdiye düzeyinde bir öğretim kurumudur.

• Gerek halk için ve gerekse memur olacaklar için yanlışsız yazı yazabilmeyi öğretmek

amaçlıdır.

• Bir konuyu derli toplu ve düzgün yazmayı öğretmek amacıyla Mart 1839’da açılmıştır

• Öğrenciler 18 yaşına kadar bu kurumda okuyabilmekteydiler.

• Öğrenciler kabiliyet ve performanslarına göre

değişen miktarlarda burs almaktaydı

Tercüme Odası ve Yabancı Dil Öğretimi

• Osmanlı ile ticari ilişki içinde olan Batılı devletler, Türkçe öğrenme konusunda ısrarlı olmuşlardır.

• Örneğin Venedikliler; 1551’den beri gençlerini Türkçe öğrenmek üzere İstanbul’a gönderiyor, ticari işlerinde bu gençlerden yararlanıyorlardı.

• Fransızlar, 1700’lü yıllardan itibaren Türkçe öğrenmeye önem vermişler, gençlerini İstanbul’daki elçiliklerine gönderip Türkçe öğrenmelerini sağlamışlardı.

• Bu çocuklar Paris’te bir kolejde belli bir eğitimden geçirildikten sonra gönderilmekteydi.

• Fransa bu amaçla İstanbul’da “Dil Oğlanları Mektebi” adlı bir tercüman okul açmıştı.

• Osmanlı’da 19. yy kadar batı dillerini öğrenme konusunda bir istek görülmez

• Devletin tercümanlık vb. işleri İstanbul Fener Rumlarına bırakılmıştı.

• Devlet bu yüzden farkına varmadığı zararlara uğramaktaydı

• 1820’de çıkan Yunan isyanı sonrası bu konudaki hata fark edilmiştir.

• Bunun üzerine tercümanlık işleri Rumlardan alınıp Ermenilere ve Yahudilere verilmiştir.

• Ayrıca Babı Ali içinde “Tercüme Odası” oluşturularak, gençlere Fransızca öğretilmiştir.

Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi

• 19. yy. başlarında Beşiktaş’ta Osmanlı ve Batı kültürünü bilen, müsbet bilimlerin önemini iyi kavramış bilim adamları ve aydınlar topluluğu oluşmuştu.

• Fatih semtinde Ulema oturduğu gibi, Beşiktaş’ta da ulemadan müsbet bilimleri de öğrenenlerin ve ediplerin yerleştiği bilinmektedir.

• Bu kişiler, kendi evlerinde ilmi toplantı ve tartışmalar düzenlemekteydi.

• Bu tartışmalara isteyenler katılıyor, isteklilere dersler veriliyordu.

• 1815-1826 yıllarında dönemin önemli alimleri kendi aralarında uyumlu bir biçimde dersler vermekteydiler.

• Bu toplantılara gençler çok önem veriyor, uzakta oturanlar Beşiktaş’ta ev kiralama

yoluna gidiyordu.

• Bu aydınlardan;

• İsmail Ferruh Efendi, (Kırımlı, Londra’da Büyükelçlik yapmış, ticaret öğrenimi görmüş)

• Şanizade Ataullah Mehmet Efendi,(Medrese, Tıp, Mühendislik,Matematik öğrenimi görmüş)

• Melekpaşazade Abdülkadir Bey, (Medrese eğitimi görmüş, ulemanın önemlilerinden)

• Kethüdazade Mehmet Arif Efendi, (Medrese kökenli, Riyaziyat ve Heyet okumuş)

• Beşiktaş Cemiyeti İlmiyesi adlı, resmi olmayan bir topluluk oluşturmuştu.

• Bu şahısların yetişmesinde Mühendishanelerin ve yabancılarla ilişkilerinin etkisi olmuştur.

• Bunlar çeşitli vesilelerle Batıyı görmüş, Batı kültürünü tanımış şahsiyetlerdir.

• Müsbet bilimlerin Osmanlı’da itibar görmesi ve yerleşmesinde etkili olmuşlardır.

• Bu cemiyetin programlarında kendini yetiştirenler arasında, vezirlik, sadrazamlık gibi görevler yükselenleri sayısı oldukça kabarık olduğu bilinmektedir.

• Cemiyet mensuplarının ilk Osmanlı Masonları olduğu iddia edilmektedir.

• Yeniçeri ile sıkı ilişkileri gerekçe gösterilerek, 1826 tarihinde yeniçeriliğin ortadan

kaldırılmasıyla bu cemiyet de dağıtılmıştır.

İlköğretim Zorunluluğu

• Osmanlı’da ilköğretimin zorunluluğuna ilişkin ilk yasal belge 1824 tarihli II.

Mahmut fermanıdır.

• Fermanda ailelerin çocuk işgücünden yararlanmaya dönük tamahkarlığı eleştirilmektedir.

• Esnaf ve sanatkarların da aynı tamahkarlıkları yüzünden çocukların eğitimden mahrum kaldığı belirtilmiştir.

• Fermanda; temel eğitimini tamamladığını belgelemeyen çocukları çalıştıran esnaf ve sanatkarların cezalandırılacağı belirtilmiştir.

• Eğitim zorunluluğunun İstanbul ile sınırlı kaldığı ve uygulamasının da sağlıklı şekilde sürdürülemediği anlaşılmaktadır.

• Fermanın tam olarak uygulanması Tanzimat döneminde olmuştur.

1824 Fermanının Özeti

• Müslümanlar önce dinlerini öğrenip sonra dünya işlerine girişmelidir, oysa halkın çoğu ana- babaların yüzünden cahil kalmaktadır

• Aileler, küçük yaşta çocukları, para kazanma hırsıyla okula göndermeyip çıraklığa vermektedirler

• Bu nedenle çocuklar hem dinlerini öğrenemiyor, hem de öğrenmeleri gereken şeyleri öğrenmekten mahrum kalıyorlar

• Kimse çocuğunu buluğa ermeden, dini bilgilerini gereğince öğrenmeden okuldan alıp çıraklığa vermemelidir.

• Buluğa eren ve çırak verilecek çocukların, oturdukları yere göre hocası veya velisi tarafından kadıya götürülerek mühürlü bir izin belgesi alacaklardır.

• Esnaf, böyle bir belgesi bulunmayan çocukları çalıştırmayacaktır.

• Aileler ve esnaf bu kurala uymazsa, okulun hocası veya mahalle imamı durumu kadıya bildirecek, kadılar bu durumda aile ve esnafı cezalandıracaktır.

• Yetim ve öksüzler çalışmak zorundaysa, günde iki kez okula gidip buluğ çağına kadar bunu sürdüreceklerdir.

• Ferman; İstanbul’daki tüm mahalle imamlarına, öğretmenlere ve esnafa tebliğ edilmiş, bir örneği verilmiştir.

Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa ve Eğitim Islahatının Osmanlıya Etkisi

• 1805’te III. Selim tarafından Mısır valiliğine atanan Kavala’lı Mehmet Ali Paşa, okuma yazma bilmez fakat çalışkan bir kişilikti

• Mısır’da eğitim, ticaret ve askerlik alanında önemli yenilikler yapmıştır.

• 1831 tarihinde Osmanlı’ya isyan etmiş, Osmanlı ordusunu mağlup etmişti.

isyanı(1821-1829), Yeniçeriliğin yıkılması (1826), Osmanlı donanmasının Fransız, İngiliz, Rus donanması tarafından Navarin’de yakılması (1827), Rus saldırılar(1828-1829) Osmanlı devletini zayıf düşürmüştü.]

• Mehmet Ali Paşa’nın Eğitimde Yenilikleri;

• Ordunun eğitimi için Fransa’dan subay getirilmesi(1826),

• Tıp okulu açılması (1827),

• Gazete çıkarılması (1828).

• Mısır’da yapılan yenilikleri İstanbul’daki yenilikler izlemiştir.

Avrupa’ya Öğrenci Gönderilmesi

• II. Mahmut (1808-1839) döneminin son yıllarında yabancılarla ilişkiler arttı.

• Her alanda Avrupa usullerine yöneliş önem kazanmaya başladı.

• Zamanın şartları gereği, batının yeni bilim ve tutumlarını bilen insanlara ihtiyaç doğmuştu.

• Bu amaçla padişahın emriyle, Tıbbiye ve Enderun’dan seçilen 150 yetenekli gencin Avrupa’ya tahsile gönderilmesi kararlaştırıldı.

• Ancak halkın tepkisi üzerine, Harbiye ve Mühendishane’den 1829-1830 yıllarında öğrenciler gönderilmiştir.

• 1834’ten itibaren Viyana, Paris ve özellikle Londra’ya gittikçe artan sayıda askeri öğrenci ve genç subay gönderilmiştir.

• Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi temelde üç amaca dayanıyordu:

• Harbiye ve öteki askeri okullara yetenekli ve bilgili öğretmenler yetiştirmek

• Kültürlü ve teknik bilgi sahibi subaylar yetiştirmek

• Tophane, baruthane, fişekhane, dökümhane gibi askeri fabrikalara mühendis subay yetiştirmek

• İngiltere’ye giden Osmanlı subayları, bir yılda İngilizceyi öğrenerek “Kraliyet Harp Akademisi”ne alınmışlardı.

• Burada topçuluk, deniz subaylığı, deniz inşaat mühendisliği öğrenimi görmüşlerdi.

• Avrupa’dan ayrıca öğretmen subaylar, teknik elemanlar getirtilmiştir.

• Tanzimat sonrası askerlik dışında da çeşitli alanlarda özellikle Fransa’ya öğrenci gönderildi.

• Ayrıca buralara nitelikli işçi ve usta yetişmesi amacıyla çeşitli mesleklerde çıraklar gönderildi.

• Bu dönemde Avrupa’ya gönderilenlerin %70’i Müslüman, %30’u Hırıstiyandı.

• Paris’te 1857-1864 yıllarında faaliyet gösteren “Mekteb-i Osmani” Fransa’daki Osmanlı öğrenclerine yardımcı olmuştur.

• Avrupa’da tahsil görenler, devlette önemli görevler üstlenmişlerdir.

• Bu yolla ülkede; tıp, askerlik, mühendislik, güzel sanatlar, edebiyat alanlarında yenilikler görülmüştür.

• Eğitimde ise özellikle Kimyager Derviş Paşa, Selim Sabit Efendi ve Tahsin Efendinin önemli çalışmaları olmuştur.

• Gelecek ders; Tanzimat dönemi ve eğitim